Niechtërny zabëlë, że ma ją jãzëk w gãbie
Star szi lëdze ma ją jãzëk, chtëren w gãbie mie le je dze nié, je do szma ka niô, gôda niô, ale téż czãsto do szka lo wa niô, głosnégò pëskòwa niô, wërą pia niô, òbgôdi wa niô, jed nym słowã do grzé sze niô. Ten jãzëk mó że na ro bic wie le zła. Nie jednégò do pro wa dzył na wetkã do pie kła.
Z ji ny stronë jãzëk mó że przëczënic sã do bëlnégò spiéwa niô, a téż do dobrëch ùczin -ków, a ni ma czło wiek mó że so za ro bic na niebò.
Môłim dzecëskóm jich jãzëczk je w gąb ce do tit ka niô. Nôprzód òne tit ka ją mëmi ne tit -czi, a pó zni dostôwa ją gùmòwi titk na bùdlã. Żebë za hamòwac jich bek ë ùspòkòjic taczégò môłégò knérpsa, mëmka wtikô ji ma ta czi titk z tro pą abò z rënką. Jak nie bëło pòd rãką tit ka, nen knérps wtikôł do gãbë swój pôlc.
– Za tkni temù skrzeczkòwi jegò pësk ë wcësni mù w gąbkã titk! – przëkôzy wa mëmka Trud ce, jak nen knérps dzarł sã na ca łą jizbã.
– Trzëmôj jãzëk za zãba ma! – nakôzy wa wie le ra zy mëmka Flórkòwi, jak òn za wie le plestôł abò sã niepòtrzébnie dzarł na ca łi głos. A jak òn pòdrósł, to gò ùpòmi na:
– Nie szla brocë tak wie le ë daj lëdzóm pòkù, bò to twòje pëskòwa nié do pro wa dzy ce do tegò, że do stó niesz w skórã abò téż nalézesz sã w klu zy.
Na procëm są ta czi lëdze, chtërny zabëlë, że ma ją jãzëk w gãbie. Ta czi ma mrëczka ma kòżdi pòmiôtô, òni są ùpi chó ny na kòżdim krokù. Nie pòtra fią sã wëga dac w swòjich, nie -rôz wôżnëch spra wach. Dlô nich òte mknąc flabã, to je wiôlgô mãka.
– Ale ta czi mùszą téż żëc na swie ce! – pòwtôrza Kruzënô z pùstków, chtërna mia taczégò na pół niemégò sëna.
Jak më wi dzymë, jãzëczi ù lëdzy są wsze le jaczé ë słu żą ji ma do nie bi wa le różnëch sprôwków. Nibë môłi, schòwó ny w gãbie jãzëk, a tak wôżny, a czasã nie bez piecz ny.
Zwierzëna mô téż swój jãzëk, chtëren pòzwôlô ji zgrzéc nã bëdlą strawã, zrëwac trôwã, chwa tac lëstë na wie twach, pòdniesc bùlwã z ze mi.
Zdrzëta le chòcbë na ta ką krowã. Jak òna pòtra fi swòjim jãzorã za gar nąc ë ùrwac lop trôwë, scësnąc jã w kłąbk, a tej pôłknąc. Jak mô czas, tej zwrôcô nen lopk trôwë nazôd z żôłąd ka do pëska ë mie le jã – jak czãsto gôda mòja óma ma – w drob ny mak.
Zwierzãcy jãzëk czãsto za stą piô wòdã, mëdło ë rãcznik. Czë wa wi dza, jak chòcbë ten wa ji tósz mëje jãzëkã swòje łapë, òblizëje swòjã serz chlã na ca łim celskù? To je jegò mëcé.
160
1. Ùżi wa nié jãzëka bez czło wie ka – to na mie nie nié, ùżi wa nié ka -szëbsczégò na Kaszëbach – to òkróm tegò jesz tra dicjô, chtërny ni mòżemë sã zrzec. Jãzëk słu żi do roz ma ji tëch spraw, chòc -cze nié jãzëka. Do kòżdégò do piszë pòlsczé zna -cze nié.
Czë je pòdóné wi cy tëch do brëch, czë ùjem nëch zna cze niów?
– Pòpro wadz ta diskùsjã na témat Jãzëkã mòże na wet ka za bic.
4. Przeczëtôj i wëpiszë z tek stu wszëtczé pòdsztrëchniãté sło wa.
Do piszë do nich jich pòlsczé rów no znaczënë. Wëcy gnij wnio sczi
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË
Tak ro bią pra wie wszëtczé zwierzãta. Wa gwës wi dza, jak wa ji Ami abò jiné zwierzã domôcé li że swòjim jãzëkã skaléczo ny môl. Aptékôrz bë pew no pòwiedzôł, że to je zwierzãcô dez en fekcjô. A to je gwësnô prôwda. Mój ópa nierôz gôdôł, jak jô so skalécził chòcbë pôlc, że dôł jem pòli zac ten môl psu, to sã rëchli gòji ło.
Wiôldżé zwierzã – wiôldżi jãzëk, môłé zwie rzątkò – môłi jãzëczk. Taczé wëja snie nié da nënka Flórémù, czej òn sã pitôł, czemù jegò kòtk mô ta czi malësziń czi jãzëczk. A ne gadë wsze le jaczégò zor tu ma ją dëcht ma linczé jãzëczczi ë wëti ka ją je, żebë òdstraszëc na przi -krzélców. Ale ten ji gla sti jãzëczk słu żi ji ma w pier szi rédze do chwôta niô mùchów ë jinëch òwa dów.
Jednégò ra zu, jak mëma skaléczëła so wiôldżi pôlc przë skro ba nim bùlew ków na pôłnié, rze kła do Flórégò:
– Biôjczkôj le na ògródk, tam za chlebòwim piecã ro scą na pażãcë psé jãzëczczi. Jô so doch mùszã je przëłożëc na ten skaléczo ny pôlc.
Knôp przëniósł pôrã lëstków, mëma je spłó ka w gòrą cy wòdze, pòse ka tãpą stro ną no ża ë przëłożëła na pôlc, a tej òwinã flëkã. Psé jãzëczczi przëkłôdô sã téż na wrzodë, a na wetkã na bardôwczi ë òbòlałé môle.
– Tatkù! – rze kła rôz mëma. – Ten nasz zégar sã spó zniô, trze ba gò dac do zégarméstra.
Tatk wzął pió ro, òmòcził w pétrochù ë na sma rowôł ten jãzëczk, co wchôdô w kółkò ë rzekł:
– Të môsz zégarméstra w chëczach ë wca le ò tim nie wiész.
B. Bork, Jãzëczk, [w:] Lesôcczé pòwiôstczi ë jiné dokazë, We je rowò 2002, s. 35-37
pëskòwac – od po wia dać
z wëpi só nych pôrów słów. Czë wiész, ò ja czi jãzëkòwi znan ce bãdze dzysô gôdka?
5. Przeczëtôj pò cëchù tekst, co je ni żi.
Wie le pòstaców sã w nim wëpòwiôdô?
Pòdzelë tekst na ro le i czëtôjta gò na głos z drëcha ma.
A. Ji dze, ji dze môłi knôp... Ji dze, ji dze môłi knôp...
B. Ja da mie, co të tam dërch gôdôsz? Të sã wierã za jikôsz?
A. Nié, jô sã ùczã wiérzt czi Alojzégò Nôgla, le jô móm zabëté jak to da li szło, a nie wiém, gdze tegò szëkac.
B. Tej trze ba jic pò rozëm do głowë. To je z tó mikù „Sza di Wła di”, a wiérzta mô ti tel
„W szkòle”.
A. Ju le ju! Kò gwës! Jo, jo, Ja damkù, të môsz czësto zabôczoné.
C. Do brze, że të jesz swòje ji miã pa miãtôsz.
A. Tak to zle ze mną jesz nie je. Ale terô gdze je ta ksąż ka?
C. To doch nie je ji gła! Të jã nalézesz, le sã nie jiscë za wcza su!
A. Òna je bòdôj w drëdżi ji zbie na pòlëcë.
C. Le sã nie spiesz. Të sã jesz zdą żisz naùczëc. Wi tro téż je dzéń.
A. Wa nie wiéta? Co môsz zro bic wi tro, zrób dzys. Kò jô móm ji wer, bò mùszã sã tegò naùczëc do piątkù.
B. Të jes jist ny jak mòja so stra Jew ka. Òna téż wied no bùksa ma wprzódk trzãse, chòc to nie je jaż tegò wôrt.
A. Bò òna mô prôwdã. Jew ka, to je snôżé dzéwczã, jô jã ba ro lu biã. Më na wet ka dwòje ju -wer no mëslimë. A kąsk sã pòjiw ro wac nick nie zaszkòdzy.
B. Në jo, to je prôwda. Tej czło wiek sã bar żi jimô robòtë. Tak na ògle jô nick ji na czi nie mëszlã, le jô tak përznã do szpôsu mùszã ga dac.
C. Jô téż tak mëszlã, bò wi dzysz, jin szi to bë wòlelë jic bùten i swòje jigrë wëstwa rzac, abò ba wic sã w jimë.
B. A òd taczégò jimòwa niô czãsto prziń dze do ji bów i tej je płacz.
A. Jibòwac jô wiém co zna czi, ale ò ji mach jô pier szi rôz czëjã.
B. Jic w jimë, to je tëli, co biôtkòwac sã.
C. W tëch sło wach: ji dze, ji miã, ji gła i we wie le jinszich je ce kawô znan ka nazéwónô pre -jo tacëją. Pòlégô to na tim, że w kaszëbi znie czãsto dodôwô sã „j” na zô czątkù sło wa, co le ma ło przed „i”, czasã przed „a” abò „e”. Czãsto ùżiwô sã téż zwãkù „j” we we-strzódkù sło wów, żebë roz dzelëc dwa samòzwãczi, np. sto ji, ro ji, gòji, le tu nie gôdómë ju ò jo tacji.
A. Chcemë tej przëbôczëc te wszëtczé sło wa:
B. Ji dze, Ja dam, ji gła, jiscëc sã, ji zba;
C. Jist ny, Jew ka, jaż, ji mac;
A. Ji na czi, jin szi, jigrë.
włôsny tekst au tor czi – D. Pioch
162
6. Ò ja czi kaszëbsczi jãzëkòwi znan ce je gôdka w dzysészim dia -logù?
W ze sziwkù wpiszë wia domòscë ò tim jãzëkòwim zja wisz czu (mòżesz wëzwëskac tekst, co je bòkã, ale mùszisz gò skaszëbic).
7. Prze łożë na pòlaszëznã pòdsztrëchniãti w dia logù tekst.
Òsoblëwą ùwôgã zwrócë na pògrëbioné sło wa.
8. Sło wa z òstatnëch trzech régów dia logù pòdzelë na dzéle mòwë.
Za piszë pòzwë rozpòznónëch dzélów mòwë i pòd spódkã sło wa, co do nich słëcha ją.
Za piszë ni żi swòje wnio sczi.
10. Spróbùj spòrządzëc zestawienié wôżnëch dlô kaszëbiznë i ji jã -zëkòwégò statusu datów, môlów, nazwësków.
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË
Jãzëk je dóny człowiekòwi, chtëren je nôwôżniészim ògniwã w przirodze. Szacëje sã, że na swiece je ùżiwónëch kòl 6–7 tësã cy jãzëków. Nie jidze dokładno ùstalëc ti lëczbë, bò badé -rowie jãzëków ni mògą sã dogadac, jak klasyfikòwac niechtërne etno lektë, czë ùznac je za jãzëczi, czë mòże za dialektë. Do niedôw na takô spiérka tika sã téż kaszëbsczégò jãzëka.
Prawny status kaszëbsczégò jãzëka w Pòlsce zagwësniwô ùstôw z dnia 6 stëcz nika 2005 r.
ò nôrodnëch i etnicznëch miészëznach ë ò regional nym jãzëkù dôwającë mù status regio -nalnégò jãzëka. Zgódno z ji zapisama mómë mòżnotã ùżiwaniô w gminach, króm pòl sczégò jãzëka, kaszëbsczi mòwë jakno pòmòcniczégò jãzëka.
1 czerwińca 2009 rokù Pòlskô pòdpisa Europejską Kartã Re gionalnëch i Miészëznowëch Jãzëków – co téż nie bëło bez zna czeniô dlô kaszëbiznë.
W 2003 roku (dokładno 19 maja) kaszëbsczi jãzëk zwëskôł mi dzënôrodny jãzëkòwi kod CSB, przëdzelony wedle normë ISO 639-2 przez Biblotekã Kongresu USA (delegòwóną przez Inter national Organization for Standardization – ISO – do prowa dzeniô rejestru trzë -lëterowëch kodów jãzëków). Taczé kodë do stôwają jãzëczi, chtërne ùżiwają pisóny fòrmë i ma ją bënômni 50 dokùmeńtów w ni zapisóné, co dali jesz mùszi bëc zgromadzoné w 1-5 jinstitucjach. Taczé żądanié nie bëło dlô kaszëbsczegò jãzëka drãdżé do spełnieniô.