Biôłi dëch Òrmùzd i czôrny Ari man Pòwiém cë bôjkã ò dze jach kaszëbsczich.
– Biôłi dëch Òrmùzd i czôrny Ari man, a pò naszémù Smãtk, ze szlë sã w ze mi kaszëbsczi na gó rze Rewkòle, co na mòrze pa trzi i dze li tëch bra cy, co kù Òdrze cy gną, òd tëch co lgną do Gduń ska. I òbrôcôł Òrmùzd widné jak słuń ce òczë na niebò i mòrze i ląd i pòwiedzôł tak:
– Ten krôj, to kòlébka i trëma. Ten lud – òn ùmarł, a żëje. Na biôłi Ar kó nie sto lemné ka -mie nie, pò chtërnëch wa no żi syn dôwnëch We le tów z wëstëdzo ną dëszą, mòdlą cy sã Bògù gôdką swich wro gów, sóm wróg krëwi swòji i głëchi na skar dżi, co wëchòdzą z mòdżił. Nad ùsca mi Wisłë i rëbôk, i ra taj, zgar bia łi kù ze mi i tcą cy jikònë przëwãdrów i gòscy a swòje rzu cywszë do smie cy. Jô ale jim zbùdzã spòd ka mian nëch mòdżił ri ce rzi i wòdzów, i ro ze -żglã pło miéń òd biôłégò Hélu pò Sto pien ny Ka miéń, bë òżëlë znôwù w mòcë i chwa le.
I òdrzekł Smãtk:
– Smierc jich i zgùba to dobëcé mòje. Pòd Grifòwim znakã bie żelë mòrza mi: Piorënë jich mie cze, a żôgle jich skrzi dła! A wińcã gar dów ògrodzëlë ùbëtk wsów swòjich i kòntin.
Przësta nie nad mòrzã to zdrzó dła jich zło ta. A pùrpùra zło to spiéwałë jich chwałã ze szczi tów jich kòntin i biôłëch re mión jich dzéwcząt i nie wiast. Ale jô do nich spła wił z ka -miannégò nór tu zbój ni ków głod nëch na mi zer nëch szkùtach. I w grań ce kra ju jô wbił jich jak klinã i pòdparł jich mòcą. Im szedł przez jich wòjska jak gra dowô chmùra. A szpie ga mi pòszłë i Zôzdrosc, i Zwa da. Jô mòcné rzãdë jich ro dów i ple mión rozrzészôł na snopë, a snopë pòsta wił na procëm so bie, bë zdo biw ca z nór tu mógł żelôznym bótã przeńc pò nich kù słuń cu. Duń sczégò żôłnérza rãka ma jô spôlił Ru jań ską Stan nicã, a Swiãto wi ta stolëm-ny pòsąg rznął jem na ze miã, a z jegò rze zbą pòkrëtëch człón ków ùtłukł jem wiorë w òdżin pòd grón czi żôłnérsczi strawë. – I ju jich ni ma, pësznëch We le tów! Bò rzãda mi le żą w ka -mian nëch gro bach òd Mat czi Redë do piôsków Hélu. Le szarô chma ra nie swia do mëch gbùrów i rëbôków biédnëch na smierc sã spòso bi. Bò ka mie ni czwio ro me cha mi òbro słëch i sycëna dużô, co we wie trze rzëzy na pùstim ùgòrze: to grób jich pa nów.
Ale nie rze kłszë sło wa, Òrmùzd wëcy gnął rãkã i spòd grobòwégò ka mie nia wëdobéł gôrsc prochù bòha te rów i sôł gò jak séwca se je zôrno na przëchòdné żni wa kù wschòdo wi
174
1. Przeczëtôj ùwôżno tekst. Wëszukôj w nim ca łą hi sto ricz ną wié -dzã. Przëszëkùj sã do òpòwie dze niô dze jów Kaszëb z dôwnëch cza sów.
2. Pòkażë na kar ce wëmie nioné w tek sce môle. Co pòwiész ò dôw-nëch i dzys dnio wëch grań cach sło wiań sczich? Co sã wëda rzi ło, że dzys są òne mòcno przesëniãté na pòrénk?
3. Biôłi Òrmùzd i czôrny Ari man to symbòle òdwiecz ny biôtczi dobrégò ze złim. Przed sta wi w punktach spòsób pro wa dze niô przez nich biôtczi ò kaszëbską ze miã. Za piszë ùsta le nia w ze-stôwkù.
– Szukôj w en cy klo pe dii wia domòsców ò Òrmùzdze i Ari ma nie.
Za piszë ò nich krótczé no tat czi.
4. W tek sce je rzekłé, że Ari man to pò naszémù Smãtk. Chto to je Smãtk w kaszëbsczi mi to lo gii? Rzeczë ò nim czi le zda niów.
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË
słuń ca i zachòdo wi, kù nór tu i pôłniu. A proch szedł kù ze mi jak rój gwiôzd, jak żôlącé skrë.
A chdze spa dła skra, tam wëtri snął òdżiń ze swiãti ze mi i łą cził sã z ògniã w płom.
A Smãtk sã skrziwił i łi snął złim òkã, i sy gnął w durã strëpiałégò wią za. Tam sedzôł sãp stôri. A òn gò wzął na dłóń, roz wi nął mù skrzi dła i pió ro za piórkã wëri wa jącë pùscył złim wiatrã za skra mi. A sãpòwe pió ra kù ze mi spôdałë, a z kòżdégò lãgłë sã sowë i sãpë. I sza -rim skrzidłã pô dałë na ògnie i gasyłë pło miéń.
Ale Òrmùzd biôłi nie òprzestôł sôc swiãtëch pro chów na kaszëbską ze miã, a skrë pô dałë króm sów i sãpów jak rój gwiôzd.
Ta ką bôjkã pòwiôdôł pón Jó zef. Skar nie jemù sã òb ten czas zapôlëłë jak krew; a z òczu biłë skrë jak te sa me z Òrmùzdo wi rãczi.
– Rozëmiôł të mie? – pitôł pò dłu dżi chwilë.
A jô òdrzekł:
– Bãdã skrą Òrmùzdo wą!
– Pùdzesz tedë – rzekł òn. – Òdwie dzysz òstatné grań ce, chdze mó wią na szą gôdką.
A bãdzesz zadôwôł pëta nié:
– Chcôł të wëba wic za pa dłi zómk?
– Chcôł të prze niesc kró le wiónkã przez głãbòką wòdã?
A chto cë òdrze cze: Chcã! – ten je jed ną skrą Òrmùzdo wą wiãcy. Prziń dze czas, że jich bãdze tëlé, jaż zbi ją sã w pło miéń sze ro czi nad gro ba mi bòha te rów na szich i spôlą sowë i sãpë. Tej wiń dze z chwa łą za pa dłi zómk, a w nim sad nie na tró nie zaklãtô kró le wión ka i za panëje na ze mi na szi swòbòda i ùbëtk, i szcze stlëwòsc.
A. Maj kow ski, Żëcé i przigòdë Remùsa, Gdańsk 2006, s. 124-126
5. Pòd pòjã cym Òrmùzdo wi skrë je schòwónô wôżnô znan ka.
Òdczëtôj jã i pòwiédz, ò co w tim scwier dze nim ji dze.
6. W dokazu je za wartô wia ra w òdro dze nié Kaszëb, a nôwôż nié -szim do tegò pòspòdlim je zachòwa nié mòwë. Ò kaszëbi znie dosc długò gôdelë, że to je gwa ra. Terô ju na gwës je ùsta no wioné, że rów nak nôle żi w ji przëtrôfkù ga dac ò jãzëkù.
Co dôwô ùgwësnie nié do taczégò mëszle niô? Wëczëtôj to z tek -stu, co je ni żi:
– Do kòżdégò z pòdpunktów do piszë znóné cë przë kładë dokazów na jich pòtwier dze nié.
7. Na piszë wëpòwiesc na témat: Kaszëbi zna prze trwa, bò...
przëwãder – przy bysz ro ze żglëc – roz pa lić dobëcé – zwy cie stwo ùbëtk – spo kój
roz rzeszëc – roz wią zać nórt – pół noc
sycëna – si to wie przëchòdny – przy szły żôlą cy – ża rzą cy Je śli po ję cie ję zy ka zwią zać z gru pą et nicz ną i kul tu ro wą (nie
z pań stwem i na ro dem), przede wszyst kim zaś ze świa do mo ścią od ręb no ści wa run ko wa nej mię dzy in ny mi:
a) do sta tecz ną swo isto ścią sa mej sfe ry ję zy ko wej, b) po sia da niem osob ne go pi śmien nic twa,
c) świa do mym roz wi ja niem ję zy ka, li te ra tu ry i wła snej kul tu ry, d) znacz ną oso bli wo ścią w dzie dzi nie oby cza jów,
e) na sta wie niem na od ręb ność tak spon ta nicz nie, to jest wśród sze ro kich rzesz lu dzi, jak też świa do mie, to jest wśród elit i in te li gen cji
– to ka szubsz czy znę (li te rac ką, pi sa ną) za li czyć trze ba do ję zy ków.
J. Tre der, Ję zyk, pi śmien nic two i kul tu ra du cho wa Ka szu bów, [w:]J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Tre der, Historia, geografia, ję zyk i pi śmien nic two Ka szu bów, Gdańsk 1999, s. 126
176
1. We wiérzce B. Bòrka je gwësny ôrt słów, co wpłi wa ją na ji na -strój. Òkreslë nen na strój (pòdôj znankòwni czi) i wëpiszë sło wa, co gò pòdczor chi wa ją.
2. Wëpiszë ze sło wa rza Trep czi ka sy no nimë sło wa „trwać”. Ùżij kòż-dégò z nich w jed nym ze zda niów, co są do prze ło że niô na ka-szëbiznã:
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË