Kategoria religijnoœci w teorii rozwoju osobowoœci Kazimierza D¹browskiego

Polski psychiatra Kazimierz D¹browski (1902-1980) po³¹czy³ rozwój religij-noœci z rozwojem osobowoœci. Koncepcjê rozwoju przej¹³ od E. Claparede’a i J. Piageta podczas studiów na Uniwersytecie w Genewie i w Instytucie J.J. Ro-usseau, ale j¹ zmodyfikowa³, ³¹cz¹c z teori¹ ewolucji neuropsychicznej H. Jack-sona i teori¹ uczuæ P. Boveta, podkreœlaj¹c ich dezintegracyjny i integracyjny charakter²⁵.

Zdaniem K. D¹browskiego rozwój osobowoœci polega na odrzucaniu dotych-czasowych form i zasad ¿ycia, jest przechodzeniem od zasady przyjemnoœci do zasady rzeczywistoœci, a nastêpnie do zasady przekraczania obu tych zasad, po-przez dzia³anie nowej, bardziej ludzkiej zasady rozwoju. Rozwój religijnoœci jest

œciœle zwi¹zany z rozwojem zdrowia psychicznego, którym jest „zdolnoœæ do wszechstronnego rozwoju psychicznego, w kierunku coraz wy¿szej hierarchii rzeczywistoœci i celów, a¿ do realizacji w³asnej osobowoœci i pomocy innym w realizacji ich osobowoœci”²⁶. Idea³ osobowy – to krystalizacja prze¿yæ typu

24 I.M. Bocheñski, Sto zabobonów, Philed, Kraków 1992, s. 114.

25 Pierwsze próby rozumienia religijnoœci K. D¹browski przedstawi³ w rozdziale pt.

„Ascetyzm”, w swoim doktoracie pt. Podstawy psychologiczne samodrêczenia (automutyla-cji), Lekarskie Towarzystwo Wydawnicze „Przysz³oœæ”, Warszawa 1934, s. 36–45. W biblio-grafii znajdujemy odwo³ania do prac takich autorów jak: A. Adler, M. Bonaparte, E. Durkhe-im, L. Levy-Bruhl, P. Federn, A. Freud i Z. Freud, E. Homburger (Erikson), P. Janet, K. Jaspers, C. G. Jung, E. Kretschmer, J. Ochorowicz, T. Reik, T. Ribot, A. Schpenhauer, O. Weininger, J. Moses, H. Joly i in.

26 K. D¹browski, Zdrowie psychiczne, [w:] idem, Pojêcia ¿yj¹ i rozwijaj¹ siê (Ze studiów nad dynamik¹ pojêæ), przy wspó³pracy metodologicznej A. Kawczaka i J. Sochañskiej, War-szawa – London 1971, s. 175.

sympatia i empatia, mi³oœæ i przyjaŸñ, które mog¹ przekroczyæ próg œmierci i zniszczenia. W sensie normatywnym: „Osobowoœæ jest to samouœwiadomiona, wybrana przez siebie, empirycznie opracowana, autonomiczna, samopotwier-dzona i wychowuj¹ca siê jednoœæ podstawowych w³aœciwoœci psychicznych, indywidualnych i wspólnych. Te w³aœciwoœci podlegaj¹ zmianom iloœciowym i jakoœciowym, z zachowaniem niezmiennoœci jakoœci centralnych albo esen-cjalnych”²⁷.

Istniej¹ dwa graniczne wzory strukturalizowania siê osobowoœci. Jeden re-prezentowany jest przez psychopatiê, a drugi przez psychonerwicê. Pierwsza ogranicza rozwój do wymiarów horyzontalnych, druga rozszerza rozwój do wy-miarów wertykalnych. St¹d w koncepcji K. D¹browskiego psychonerwica jest warunkiem strukturalnym wszechstronnego rozwoju osobowoœci. Pomiêdzy psy-chopatiami i psychonerwicami znajduj¹ siê psychozy, oparte na autyzmie

sprzê-¿onym z ambiwalencjami i ambitendencjami, które mog¹ zamieniaæ siê w stany chorobowe, np. w schizofreniê. Rozwój osobowoœci wyra¿a niemo¿liw¹ do opa-nowania tendencjê do przekraczania cyklu biologicznego cz³owieka i

wiêkszo-œci jego cyklów ¿yciowych. Przynosi to z jednej strony cierpienie, agonie, lêki, depresje i obsesje, konflikty zewnêtrzne, z drugiej – daje napêd „w nieznane”.

W tym samym kierunku idzie opis rozwoju religijnego, który K. D¹browski podsumowa³ w latach 70. Wersja polska, któr¹ tu przedstawiam, jest wczeœniej-sza, ale by³a wydrukowana dopiero w 1996 r., wersja angielska, póŸniejwczeœniej-sza, wydrukowana zosta³a w 1977 r.²⁸ D¹browski wyró¿ni³ w tej pracy piêæ po-ziomów/ typów postaw religijnych:

Poziom I. Integracja pierwotna przejawia siê jako prymitywna, antropomor-ficzna koncepcja si³ z³ych i dobrych, czêœciowo oparta na magicznym podejœciu i nieœwiadomych tendencjach poci¹gania i odpychania. Wzywa siê wy¿sze si³y przede wszystkim w celu otrzymania pomocy i protekcji w realizacji prymityw-nych celów i zaspokojenia potrzeb biologiczprymityw-nych. Sukces w takich przedsiêwziê-ciach daje si³ê i buduje magiczn¹ postawê w stosunku do samego siebie – i to w sensie przekonania, ¿e siê posiada pewne cechy bóstwa. Postawy te s¹ produ-kowane bardzo ³atwo w efekcie ³añcucha udanych przedsiêwziêæ, przez autosu-gestiê, ¿e ma siê ³askê bogów.

Takie religijne postawy s¹ charakterystyczne dla prymitywnych szczepów i dla indywiduów psychopatycznych, które wierz¹, ¿e posiadaj¹ nadludzkie zna-czenie i si³ê. Przyk³adami takich osobników byli: Neron, Iwan GroŸny, papie¿

Aleksander VI, Hitler, Stalin, Charles Manson.

Poziom II. Dezintegracja jednopoziomowa przejawia siê jako ambiwalencje i ambitendencje w wierze i zw¹tpieniu oraz w postaci spirytualnej postawy

wo-27 K. D¹browski, Osobowoœæ, [w:] idem, Pojêcia ¿yj¹..., s. 115.

28 Por. K. D¹browski, Religion, [w:] Multilevelness of emotional and instinctive func-tions, Lublin 1996, s. 150–153.

101 Niektóre problemy poznania doœwiadczenia religijnego...

bec boskoœci, a tak¿e w okresowym lêku i niechêci wzglêdem bóstwa. Typowa dla tego poziomu jest symbolizacja osobistych lêków i impulsów konfliktowych w postaci bogów i bohaterów, jako personifikacji ludzkich sprzecznoœci, ³¹cznie z poczuciem odrzucenia przez bóstwo i braku ³aski. Istnieje wyraŸny zwi¹zek typu ekskluzywnego z boskoœci¹, symbolizowany przez rytua³y. Charaktery-styczne s¹ postawy ateizmu na przemian z szukaniem kontaktu z Bogiem i jego si³¹ ochronn¹.

Poziom III. Dezintegracja wielopoziomowa spontaniczna rozwija hierarchiê wartoœci religijnych, potrzebê spirytualizacji i zró¿nicowania koncepcji bóstwa.

Te obrazy i ujêcia wynikaj¹ z d¹¿eñ i tendencji rozwojowych. Konkrety imma-nencji wi¹¿¹ siê z konkretami transcendencji. W religijnej immaimma-nencji tworzy siê, na bazie potrzeb subiektywnych, idea³ bóstwa. W religijnej transcendencji spostrzega siê zaœ Boga niezale¿nie od w³asnej subiektywnoœci.

Realnoœci transcendentne, konkretne odpowiadaj¹ silnym potrzebom emocjo-nalnym na wysokim poziomie rozwoju. Immanencja i transcendencja mog¹ two-rzyæ antynomiê, ale te¿ dwustronn¹ harmoniê. Otrzymanie i przyjêcie ³aski od-czuwane jest z jednej strony jako pochodz¹ce od podmiotu, a z drugiej – jako pochodz¹ce od wy¿szej rzeczywistoœci. Obserwuje siê niekiedy zboczone formy pobo¿noœci, objawiaj¹ce siê w sztucznych postawach, nadmiernym krytycyzmie, poni¿aniu samego siebie lub w duchowym narcyzmie.

Poziom IV. Dezintegracja wielopoziomowa i usystematyzowana sprzyja osi¹gniêciu wysokiego poziomu alterocentryzmu. Nastêpuje stopniowy wzrost postaw egzystencjalnych i uznawanie bóstwa za esencjê mi³oœci, a tak¿e odkry-cie harmonii miêdzy jedynoœci¹ bóstwa i jedynoœci¹ w³asnej osobowoœci.

Jako rezultat doœwiadczeñ zdobytych przez systematyczn¹ medytacjê i kon-templacjê oraz wysi³ek samodoskonalenia rozwija siê tendencja do ujmowania swoich subiektywnych potrzeb w zakresie religijnym i przekszta³cania ich w kie-runku tego, co obiektywne, traktowania transcendencji jako konkretnej rzeczy-wistoœci. Postawa religijna opiera siê na poszukiwaniu obiektywnych, nadnatu-ralnych, transcendentnych rzeczywistoœci.

Poziom V. Integracja wtórna oznacza, ¿e rozwój stosunku ja–ty ³¹czy reli-gijne, absolutne wartoœci z wszechobejmuj¹c¹ empati¹ i uniwersaln¹ mi³oœci¹.

D¹¿enie do transcendentalnej hierarchii jako istoty postawy religijnej znajduje swój wyraz w autentyzmie i w ideale osobowoœci. Taka postawa rozwija siê po-przez intuicyjn¹ syntezê osobistego zwi¹zku z bóstwem.

Postawê religijn¹ tego poziomu charakteryzuje jasnoœæ i prostota zwi¹zana z g³êbi¹ i z³o¿onoœci¹ doœwiadczeñ religijnych oraz wysi³ek tworzenia œcis³ych wiêzi miêdzy immanencj¹ i transcendencj¹. Zrozumia³e jest d¹¿enie do uchwy-cenia Boga w konkretnym doœwiadczeniu i prowadzenia z nim dialogu. Mog¹ pojawiaæ siê roz³amy i przerwy w takim kontakcie z bóstwem, niemniej

potrze-ba dialogu pozostaje nienaruszona, a jego poszukiwanie jest intensywne, ale spo-kojne²⁹.

Cechy rozwiniêtych i wybitnych osobowoœci obejmuj¹: (1) wielop³aszczy-znowoœæ umys³u, wszechstronnoœæ wiedzy, (2) postawê autonomiczn¹ w nauce i ¿yciu, samodzielnoœæ ocen, poczuæ i dzia³ania, (3) obiektywizm wobec siebie samego i postawê subiektywno-obiektywn¹ w stosunku do innych („poznaj sa-mego siebie”), (4) prawdomównoœæ i uczciwoœæ, (5) autonomiê psychiczn¹ i odwagê („bohaterstwo duchowe” w wyniku przygotowywania siê do niego po-przez trudnoœci ¿yciowe), (6) uczucie mi³oœci i empatii, (7) d¹¿enie do dosko-nalenia siebie i innych, (8) poczucie czci, ni¿szoœci, winy i pokory, (9) przysto-sowanie siê do cierpienia i œmierci, zdolnoœæ do autopsychoterapii, (10) zdolnoœæ do medytacji, (11) odczucia estetyczne – wa¿n¹ rolê sztuki w rozwoju osobo-woœci, (12) dramatycznoœæ postawy ¿yciowej³⁰.