Neuronalne korelaty zachowañ estetycznych

Podstawowe zadanie neuroestetyki dotyczy ujawnienia mózgowych podstaw zachowañ estetycznych i artystycznych. Wœród nich wyró¿niaj¹ siê badania wy-korzystuj¹ce funkcjonalne neuroobrazowanie korelatów aktywnoœci estetycznej.

Metody neuroobrazowania pozwalaj¹ na pomiar aktywnoœci lub lokalnych zmian mózgowia podczas realizacji okreœlonych zadañ kognitywnych. Jak dot¹d prze-prowadzono kilka eksperymentów, podczas których badani przejawiali zachowa-nia estetyczne, np. wskazywali na w³asne preferencje estetyczne lub klasyfiko-wali obrazy jako piêkne. Wykorzystane techniki neuroobrazowania to czynnoœciowy rezonans magnetyczny (fMRI) oraz magnetoencefalografia

1 S. Zeki, Inner Vision. An Exploration of Art and the Brain, Oxford University Press, Oxford 1999.

2 Np. V.S. Ramachandran, W. Hirstein, The Science of Art. A Neurological Theory of Aesthetic Experience, “Journal of Consciousness Studies” 1999, nr 6–7, s. 15–51; P. Markie-wicz, P. Przybysz, Neuroestetyczne aspekty komunikacji wizualnej i wyobraŸni, [w:] P. Fran-cuz (red.), Obrazy w umyœle. Studia nad percepcj¹ i wyobraŸni¹, Scholar, Warszawa 2007, s. 111–148.

3 P. Przybysz, O uchwytywaniu piêkna. Rola deformacji estetycznych w tworzeniu i per-cepcji dzie³a sztuki w ujêciu neuroestetyki, „Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umys³u”

2006, nr 2, s. 365–385.

4 P. Markiewicz, P. Przybysz, op. cit., s. 113–114.

115 Neuroestetyka – krytyczna analiza wybranych badañ empirycznych

(MEG). Pierwsza z tych metod (fMRI) umo¿liwia pomiar intensywnoœci

sygna-³u neuronalnego w zale¿noœci od poziomu tlenu we krwi w okreœlonych obsza-rach mózgowia, druga (MEG) – pomiar zmian aktywnoœci pola magnetycznego z du¿ej liczby neuronów. Pomimo ró¿nych kontrowersji dotycz¹cych trafnoœci metod neuroobrazowania w analizie stanów umys³u, dane uzyskiwane dziêki ta-kim metodom s¹ powszechne wykorzystywane do opisu zwi¹zków aktywnoœci neuronalnej i procesów poznawczych⁵.

2.1. Preferencja estetyczna

O. Vartanian i V. Goel dokonali pomiaru neuronalnych korelatów preferen-cji estetycznych przy u¿yciu techniki fMRI⁶. Podstawowy materia³ badawczy sk³ada³ siê obrazów przedstawiaj¹cych i obrazów abstrakcyjnych, wybranych z kolekcji internetowej <www.artcyclopedia.com>. Ka¿dy z obrazów zosta³ spre-parowany na dwa sposoby. W pierwszym z nich wybrany element kompozycji zmieni³ pozycjê przestrzenn¹ (rys. 1b) – badacze chcieli sprawdziæ, czy zmiana kompozycyjna modyfikuje preferencje estetyczne. Drugi sposób preparacji lega³ na poddaniu wyjœciowego obrazu obróbce rozmywania i wyg³adzania po-przez uœrednianie pikseli za pomoc¹ filtru Median w Adobe Photoshop (rys. 1c).

Tak zmodyfikowany obraz, zachowuj¹cy ogóln¹ formê wyjœciowej kompozycji, stanowi³ podstawê porównañ.

5 R. L. Buckne, J. M. Logan, Functional Neuroimaging Methods: PET and fMRI, [w:]

R. Cabeza, A. Kingstone (red.), Handbook of Functional Neuroimaging of Cognition, Brad-ford Book, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts 2001, s. 27–48; M. G. Berman, J. Joni-des, E. D., Studying Mind and Brain with fMRI, “Social Cognitive and Affective Neuroscien-ce” 2006, nr 2, s. 158–161; R. Henson, Forward Inference Using Functional Neuroimaging:

Dissociations Versus Associations, “Trends in Cognitive Sciences” 2006, nr 10, s. 64–69;

R. A. Poldrack, Can Cognitive Processes Be Inferred from the Neuroimaging Data?, “Trends in Cognitive Sciences” 2006, nr 2, s. 59–63; W.R Uttal, The New Phrenology: The Limits of Localizing Cognitive Processes in the Brain, Bradford Book, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts 2001.

6 O. Vartanian, V. Goel, Neuroanatomical Correlates of Aesthetic Preference for Pain-tings, “NeuroReport” 2004, nr 5, s. 893–897.

a b c

Rys. 1. Przyk³ad bodŸca estetycznego zastosowanego w badaniu Vartaniana i Goela.

Obraz wyjœciowy (a): Kandinsky, Sin titulo, 1924.

Przygotowany materia³ wizualny zosta³ nastêpnie zaprezentowany osobom badanym (N=12, kobiety), które okreœla³y swoj¹ preferencjê w skali 0–4, od bar-dzo niskiej do barbar-dzo wysokiej preferencji. Okaza³o siê, ¿e im bardziej prefero-wany by³ obraz, tym wiêcej czasu osoby badane potrzebowa³y na dokonanie oszacowania. Wraz ze wzrostem preferencji estetycznej zwiêksza³a siê aktywnoœæ lewej bruzdy obrêczy, zakrêtów potylicznych (obustronnie) i zakrêtu wrzeciono-watego (obustronnie). Badacze zinterpretowali ten wynik w kontekœcie dostêpnych danych – aktywnoœæ obszarów potylicznych oraz zakrêtu wrzecionowatego wi¹¿e siê z przetwarzaniem bodŸców przyjemnych i pozytywnych ekspresji twarzowych oraz mo¿e sugerowaæ wzrost uwagi wzrokowej na preferowane bodŸce, nato-miast aktywnoœæ bruzdy obrêczy koreluje z analiz¹ bodŸców o ró¿nej wadze emo-cjonalnej i ró¿nej zdolnoœci wzbudzania satysfakcji. Z kolei coraz ni¿szej prefe-rencji estetycznej odpowiada³ spadek aktywnoœci w prawym j¹drze ogoniastym.

Zdaniem Vartaniana i Goela ten wynik jest zbie¿ny z innymi badaniami, w których aktywnoœæ j¹dra ogoniastego maleje w przypadku braku odczuwania przyjemnoœci i satysfakcji z nagrody u pacjentów z depresj¹ oraz w przypadku podejmowania decyzji, której wynik skutkuje kar¹ pieniê¿n¹. Zarejestrowany spadek aktywnoœci prawego j¹dra ogoniastego mo¿e byæ przejawem dzia³ania bar-dziej z³o¿onego systemu nerwowego na bodŸce o ni¿szej wartoœci nagradzania.

W rezultacie przeprowadzonych badañ okaza³o siê, ¿e obrazy przestawiaj¹-ce by³y bardziej preferowane ni¿ obrazy abstrakcyjne. Neuronalnym odpowied-nikiem takiego profilu preferencji estetycznej by³a obustronna aktywnoœæ obsza-rów brzusznych biegunów potylicznych, tylnych okolic œrodkowego zakrêtu skroniowego i przedklinka. Aktywnoœæ obszarów potylicznych prawdopodobnie jest odzwierciedleniem wysokiej preferencji estetycznej (ich aktywnoœæ zwiêk-sza siê w miarê wy¿szych preferencji), aktywnoœæ skroniowa wi¹¿e siê natomiast ze zdolnoœci¹ przetwarzania bodŸców o ró¿nej wartoœci emocjonalnej (typowo obszary te s¹ silnie aktywne podczas ogl¹dania twarzy o ró¿nej ekspresji mi-micznej).

Obrazy wyjœciowe i zmodyfikowane w zakresie po³o¿enia przestrzennego elementu kompozycji by³y wy¿ej notowane ni¿ obrazy filtrowane. Porównanie profilu aktywacji mózgowia podczas ogl¹dania obrazów wyjœciowych i obrazów filtrowanych wskaza³o na siln¹ aktywnoœæ prawego zakrêtu wrzecionowatego.

Obszar ten, typowo zwi¹zany z przetwarzaniem szczególnie silnych ekspresji twarzowych, mo¿e wskazywaæ na wiêksz¹ wartoœæ emocjonaln¹ i wiêksz¹ war-toœæ nagradzaj¹c¹ dzie³a oryginalnego ni¿ dzie³a zamazanego w filtrze. Z kolei porównanie prób z obrazami wyjœciowymi i obrazami zmodyfikowanymi ujaw-ni³o aktywnoœæ zakrêtu jêzykowego. Prawdopodobnie obrazy wyjœciowe wyda-j¹ siê bardziej zbalansowane przestrzennie w stosunku do obrazów zmodyfiko-wanych.

117 Neuroestetyka – krytyczna analiza wybranych badañ empirycznych

2.2. Piêkno

H. Kawabata i S. Zeki przeprowadzili przy u¿yciu fMRI pomiar mózgowych korelatów percepcji piêknych i brzydkich obrazów artystycznych⁷. Teoretyczn¹ podstaw¹ badañ by³a subiektywizacja piêkna i innych estetycznych wartoœci w estetyce Immanuela Kanta. Zdaniem badaczy kantowskie pytania o warunki fenomenu piêkna mo¿na przeformu³owaæ na empiryczne pytania dotycz¹ce neu-ronalnych warunków fenomenu piêkna.

W pierwszej fazie eksperymentu badani (N=10) ogl¹dali obrazy (abstrakcyj-ne, martwa natura, pejza¿e, portrety) i klasyfikowali je na dziesiêciostopniowej skali jako piêkne, neutralne lub brzydkie. Dziêki temu mo¿na by³o ograniczyæ zakres materia³u do skrajnych ocen z zachowaniem zró¿nicowanych indywidu-alnie decyzji. Pomniejszony materia³ wizualny zosta³ pokazany po kilku dniach, gdy osoby badane by³y ju¿ w skanerze fMRI. W tym etapie mia³y zdecydowaæ, czy widziany obraz jest piêkny, neutralny lub brzydki przez naciœniêcie odpo-wiedniego przycisku.

Kawabata i Zeki uzyskali dwa typy wyników. Po pierwsze, ró¿ne kategorie obrazów malarskich by³y zwi¹zane ze specyficzn¹ aktywnoœci¹ ró¿nych obsza-rów wizualnych w mózgu niezale¿nie od tego, czy obraz by³ uznany za piêkny, czy za brzydki. Martwe natury anga¿owa³y ró¿ne obszary zakrêtów potylicznych

œrodkowych i bocznych. Percepcja pejza¿y wi¹za³a siê z aktywnoœci¹ przednich czêœci zakrêtu jêzykowego, zakrêtu hipokampalnego i prawych okolic ciemienio-wych (BA7). Obszary te typowo s¹ aktywne podczas percepcji otoczenia ze-wnêtrznego. Portrety aktywowa³y zakrêt wrzecionowaty i cia³o migda³owate, a wiêc obszary kluczowe dla rozpoznawania twarzy. W przypadku obrazów abs-trakcyjnych nie odnotowano ¿adnej specyficznej aktywnoœci mózgowia, praw-dopodobnie z tego wzglêdu, ¿e obrazy abstrakcyjne zawieraj¹ takie same ele-menty kompozycyjne jak inne typy obrazów.

Drugi typ wyników dotyczy³ specyficznej aktywnoœci mózgowia podczas formu³owania ocen estetycznych niezale¿nie od kategorii obrazów. W procedu-rach porównawczych (piêkny – brzydki, piêkny – neutralny, brzydki – piêkny, brzydki – neutralny) ujawni³y siê cztery obszary szczególnej aktywnoœci:

przy-œrodkowa kora oczodo³owo-czo³owa, obszary kory motorycznej, przedni zakrêt obrêczy i obszary lewej kory ciemieniowej. Aktywnoœæ dwóch pierwszych ob-szarów ró¿nicowa³a siê wy³¹cznie podczas wydawania ocen o piêknie lub brzy-docie obrazu, niezale¿nie od jego typu. Obszary oczodo³owo-czo³owe by³y naj-bardziej aktywne podczas wydawania s¹dów o piêknie, z kolei aktywnoœæ obszarów kory motorycznej by³a najwiêksza przy os¹dzaniu brzydoty.

7 H. Kawabata, S. Zeki, Neural Correlates of Beauty, “Journal of Neurophysiology”

2004, nr 4, s. 1699–1705.

W dyskusji badacze zaznaczyli nastêpuj¹ce zagadnienia: (1) wydanie s¹du estetycznego o piêknie lub brzydocie obrazu wymaga wczeœniejszej aktywnoœci obszarów mózgowia specjalizuj¹cych siê w analizie danej kategorii obrazu, np.

ocenê portretów warunkuje aktywnoœæ mózgowych obszarów analizy twarzy;

(2) szczególna aktywnoœæ obszarów kory oczodo³owo-czo³owej podczas wydawa-nia s¹dów o piêknie obrazów wi¹¿e siê z bardziej ogóln¹ funkcj¹ tych obszarów, dotycz¹c¹ percepcji bodŸców nagradzaj¹cych; (3) inne obszary aktywne podczas wydawania s¹dów o piêknie, a wiêc przedni zakrêt obrêczy i obszary lewej kory ciemieniowej, wskazuj¹ na zwi¹zki s¹dów estetycznych z emocjami i uwag¹ przestrzenn¹; (4) aktywnoœæ kory motorycznej podczas s¹dów o brzydocie su-geruje, ¿e system motoryczny przygotowuje siê do unikniêcia niechcianego bodŸca, podobnie jak w przypadku percepcji bodŸców wzbudzaj¹cych strach i gniew.

W innym badaniu zespó³ C. J. Cela-Conde wykorzysta³ MEG podczas per-cepcji obiektów uznanych piêkne⁸. Jako podstawê teoretyczn¹ badacze wskaza-li XVIII-wieczn¹ koncepcjê estetyczn¹ A. Baumgartena, w której doœwiadczenie piêkna jest typem percepcji zmys³owej. Materia³ wizualny, z³o¿ony z obrazów malarskich reprezentuj¹cych ró¿ne style artystyczne oraz z fotografii scen natu-ralnych, zosta³ uprzednio ujednolicony w zakresie z³o¿onoœci kompozycyjnej, spektrum barwnego i w³asnoœci œwietlnych. Zadaniem osób badanych (N=8, ko-biety) by³o wskazanie, czy dany obraz jest piêkny, czy brzydki.

Okaza³o siê, ¿e podczas postrzegania obrazów zarówno naturalnych, jak i artystycznych jako piêknych szczególnie aktywne by³y obszary lewej kory przedczo³owej grzbietowo-bocznej. Aktywnoœæ tych obszarów by³a opóŸniona w stosunku do czasu ekspozycji obrazu o 400–1000 milisekund. Znacznie

wcze-œniej aktywne by³y obszary kory wzrokowej z latencj¹ wynosz¹c¹ 130 milise-kund. Dodatkowa analiza wykaza³a, ¿e obrazy artystyczne wyznacza³y wiêksz¹ liczbê aktywnych Ÿróde³ w lewej korze przedczo³owej grzbietowo-bocznej ni¿

obrazy naturalne.

W interpretacji wyników zespó³ Cela-Conde podj¹³ nastêpuj¹ce zagadnienia:

(1) odkrycie dwóch profilów czasowej aktywacji korowej podczas przetwarza-nia bodŸców wizualnych potwierdza model wielopoziomowej integracji informa-cji wizualnej w mózgowiu⁹; (2) zgodnie ze wspomnianym modelem obszary kory grzbietowo-bocznej mog¹ byæ kluczowe dla interpretacji estetycznej bodŸ-ców, które zosta³y zorganizowane w zakresie cech wizualnych we

wczeœniej-8 C. J. Cela-Conde, G. Marty, F. Maestu, T. Ortiz, E. Munar, A. Fernandez, M. Roca, J. Rossello, F. Quesney, Activation of the Prefrontal Cortex in the Human Visual Aesthetic Perception, “Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of Ameri-ca” 2004, nr 16, s. 6321–6325.

9 S. Zeki, Parallel Processing System, Asynchronous Perception, and a Distributed Sys-tem of Consciousness in Vision, “The Neuroscientist” 1998, nr 5, s. 365–372.

119 Neuroestetyka – krytyczna analiza wybranych badañ empirycznych

szych procesach przetwarzania informacji wizualnej (kora wzrokowa); (3) z in-nych badañ wynika, ¿e obszary kory przedczo³owej grzbietowo-bocznej s¹ klu-czowe dla procesów podejmowania decyzji i wzrokowo-przestrzennej pamiêci operacyjnej, a to zgadza siê z wymaganiami na³o¿onymi na osoby badane, któ-re wykorzystywa³y pamiêæ operacyjn¹ do podjêcia decyzji estetycznej; (4) po-niewa¿ wszystkie osoby badane by³y praworêczne, to odkryta aktywnoœæ lewej kory przedczo³owej grzbietowo-bocznej sugeruje, ¿e percepcja piêkna mo¿e byæ realizowana przez pó³kulê dominuj¹c¹.

3. Dyskusja

Mimo ¿e przedstawione badania empiryczne stanowi¹ konkretne wsparcie za³o¿eñ programu neuroestetycznego, to wyniki dotychczasowych badañ nasu-waj¹ ró¿ne w¹tpliwoœci. Poni¿ej ograniczam siê do najwa¿niejszych kwestii do-tycz¹cych specyfiki reakcji estetycznej i powi¹zañ takiej reakcji z mózgowym systemem nagrody.

3.1. Specyfika reakcji estetycznej

Jednym z podstawowych za³o¿eñ programu neuroestetycznego jest uznanie specyficznoœci bodŸca artystycznego w stosunku do innych obiektów spotyka-nych w œwiecie. Dotyczy to tak¿e reakcji estetycznej jako efektu jego dzia³ania.

Czy przedstawione wyniki badañ wykorzystuj¹ce funkcjonalne neuroobrazowa-nie pozwalaj¹ okreœliæ specyfikê reakcji estetycznej w stosunku do typowych reakcji? OdpowiedŸ na to pytanie nie jest prosta, ale wyniki badañ sugeruj¹ wiê-cej racji na rzecz odpowiedzi pozytywnej. W przedstawionych badaniach nie odkryto jakiegoœ wyró¿nionego mózgowego centrum analiz estetycznych. Zaob-serwowana aktywnoœæ neuronalna jest tak¿e obecna podczas wykonywania in-nych zadañ, nie tylko estetyczin-nych. Co wiêcej, cytowani autorzy interpretuj¹ uzyskane rezultaty w kontekœcie wyników badañ na temat mózgowych korela-tów przetwarzania np. przyjemnych bodŸców i atrakcyjnych twarzy. Z tej per-spektywy wydaje siê, ¿e reakcja estetyczna nie jest specyficzna.

Jednak inne powody przemawiaj¹ za wnioskiem przeciwnym. W œwietle wspó³czesnych badañ z zakresu neuronauki kognitywnej nie istniej¹ ¿adne po-jedyncze oœrodki mózgowe dla z³o¿onych procesów poznawczych, takich jak percepcja, pamiêæ i wyobraŸnia. Zamiast tego istnieje wiele powi¹zanych ze sob¹ funkcjonalnie struktur mózgowych i hierarchicznych poziomów przetwarzania, które gwarantuj¹ np. delektowanie siê smakiem ciastka¹⁰. Oznacza to, ¿e brak

10 Ibidem, s. 365–372.

pojedynczej struktury neuroanatomicznej nie wyklucza istnienia specyficznych reakcji, wynikaj¹cych z interakcji wielu struktur i ich funkcjonalnej specjaliza-cji. W przypadku zachowañ estetycznych mo¿e byæ podobnie, gdy¿ takie zacho-wanie jest wypadkow¹ z³o¿onych procesów poznawczych.

Prawdopodobnie wiêksza liczba badañ pozwoli na ustalenie specyficznego profilu neuronalnego dla reakcji estetycznych. Na razie mamy tylko sugestie, np.

z przytaczanych ju¿ badañ zespo³u Cela-Conde, w których zanotowano wiêcej

Ÿróde³ aktywnoœci na bodŸce artystyczne na poziomie kory przedczo³owej grzbietowo-bocznej. Inna sprawa, ¿e te liczniejsze skupiska aktywacji mog¹ wskazywaæ na wiêksze obci¹¿enie systemu poznawczego podczas realizacji reakcji estetycznej.

O specyfice zachowañ estetycznych œwiadcz¹ te¿ wyniki badañ Kawabaty i Zekiego oraz zespo³u Cela-Conde (pkt 2.2). W obu tych badaniach decyzja es-tetyczna wi¹za³a siê z podwójn¹ aktywnoœci¹ wczesnych i póŸnych etapów prze-twarzania informacji wizualnej. Wydaje siê, ¿e to odkrycie jest zgodne z niektó-rymi koncepcjami estetycznymi, w których s¹dy estetyczne s¹ nadbudowane nad zwyk³ymi aktami percepcji¹¹. Wówczas wczesne etapy analizy obrazu artystycz-nego, np. pejza¿u lub portretu, nie ró¿ni¹ siê zbytnio od analizy przestrzennej w œwiecie rzeczywistym lub twarzy osoby napotkanej na ulicy. Specyfika s¹du es-tetycznego dotyczy³aby póŸnego etapu przetwarzania informacji wizualnej, w sytuacji sformatowania takiej informacji jako np. nietypowej, przyjemnej, wzbu-dzaj¹cej zdziwienie. Rzecz jasna, podobna ocena mo¿e dotyczyæ zwyk³ego bodŸ-ca, np. nowego telefonu komórkowego lub zachodu s³oñbodŸ-ca, ale dotyczy odmien-nej kategorii bodŸców, rozpoznanych przez wczesny system analizy wizualodmien-nej.

Inna mo¿liwa interpretacja zachowuj¹ca specyfikê reakcji estetycznej jest nastêpuj¹ca. Nawet wczesne fazy przetwarzania informacji wizualnej w przypad-ku bodŸców artystycznych s¹ odmienne od zwyk³ych procesów percepcji przez sta³¹ obecnoœæ procesów wyobra¿eniowych. Takie wyobra¿enia mog¹ spe³niaæ ró¿ne funkcje – od automatycznych do bardziej kontrolowanych – i s¹ zwi¹za-ne g³ównie z organizowaniem spójzwi¹za-nej informacji wizualzwi¹za-nej na podstawie niestan-dardowego bodŸca artystycznego. Podobna sytuacja zachodzi podczas reagowa-nia na niektóre iluzje wizualne, co zgadza siê z powszechn¹ strategi¹ artystyczn¹ wykorzystywania iluzji i paradoksów w sztuce¹².

3.2. Reakcje estetyczne i uk³ad nagrody

Przedstawione badania sugeruj¹, ¿e jednym z elementów reakcji na dzie³o sztuki jest wzbudzenie uk³adu nagrody. Problem w tym, ¿e na ich podstawie nie

11 R. Ingarden, Studia z estetyki, t. 3, PWN, Warszawa 1970; A. B. Stêpieñ, Propedeuty-ka estetyki, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1986.

12 P. Markiewicz, P. Przybysz, op. cit., s. 121–124.

121 Neuroestetyka – krytyczna analiza wybranych badañ empirycznych

mo¿na precyzyjne ustaliæ zwi¹zku pomiêdzy decyzj¹ estetyczn¹ a gratyfikacj¹ zwi¹zan¹ z aktywnoœci¹ mózgowego uk³adu nagrody. Inaczej mówi¹c, nie wia-domo, jak¹ konkretnie korzyœæ przynosi uznanie dzie³a artystycznego za piêk-ne: czy jest to zwyk³a przyjemnoœæ zmys³owa, bardziej wyrafinowana satysfak-cja estetyczna, a mo¿e zupe³nie odmienna wartoœæ poznawcza? Wiadomo, ¿e uk³ad nagrody jest m.in. regulatorem emocji pozytywnych, w tym odczucia przy-jemnoœci. Dziêki temu uk³ad nagrody stanowi podstawê oszacowania celów, two-rzenia preferencji, zachowañ motywacyjnych i dzia³ania w perspektywie wybo-ru. Wœród bodŸców wzbudzaj¹cych uk³ad nagrody s¹ m.in. pieni¹dze, smaczne potrawy, obrazy erotyczne, atrakcyjne twarze i samochody sportowe¹³. W ten sposób dzie³a sztuki mog¹ byæ kolejnym uzupe³nieniem listy bodŸców skorelo-wanych z aktywnoœci¹ uk³adu nagrody. Przy takiej interpretacji znika specyfika dzie³a sztuki. Alternatywna strategia polega³aby na wskazaniu typu nagrody wywo³anej przez kontakt z dzie³em sztuki, która ró¿ni³aby siê np. od satysfakcji zwi¹zanej z jedzeniem lub za¿ywaniem substancji psychoaktywnych w stanie uzale¿nienia.

Podobn¹ strategiê, ale bez odniesienia do estetyki, zaproponowali K.C. Ber-ridge i T.E. Robinson, wyró¿niaj¹c trzy poziomy psychologicznych analiz kate-gorii nagrody: uczenia siê, emocji i afektu oraz motywacji, zarówno w aspekcie

œwiadomym, jak i utajonym (np. warunkowanie)¹⁴. Z kolei P.R. Montague, B. King-Casas i J.D. Cohen sugeruj¹, ¿e dzie³a sztuki nie s¹ pierwotnymi bodŸ-cami nagradzaj¹cymi i chocia¿ s¹ analizowane w tych samych szlakach neuro-nalnych uk³adu nagrody, co pierwotne bodŸce, to raczej wyró¿nia je cecha od-miennej oceny i kontekst kulturowo-spo³eczny¹⁵. Wówczas reakcja na dzie³o sztuki ró¿ni siê od konsumpcji frytek, ale w³aœciwie jest tym samym, co reago-wanie na piêkne twarze, piêkne samochody i ulubione marki. W tym stylu ze-spó³ I. Aharona interpretuje ocenê atrakcyjnoœci twarzy w kategoriach s¹du es-tetycznego, nawi¹zuj¹c zreszt¹ do tradycji (Ruskin, Kant), i separuje j¹ od zwyk³ego uk³adu nagrody¹⁶.

Problem z uk³adem nagrody w kontekœcie reakcji estetycznej polega tak¿e na tym, ¿e jego neuroanatomiczne struktury, a wiêc brzuszno-przyœrodkowa kora przedczo³owa (obejmuj¹ca obszary kory oczodo³owo-czo³owej), cia³o migda³o-wate, pr¹¿kowie i dopaminergicznie wyspecjalizowane obszary œródmózgowia

13 R. L. Peterson, The Neuroscience of Investing: fMRI of the Reward System, “Brain Re-search Bulletin” 2005, nr 5, s. 391–397.

14 K. C. Berridge, T. E. Robinson, Parsing Reward, “Trends in Neurosciences” 2003, nr 9, s. 507–513.

15 P. R. Montague, B. King-Casas, J. D. Cohen, Imaging Valuation Models in Human Choice, “Annual Review of Neuroscience” 2006, t. 29, s. 417–448.

16 I. Aharon, N. Etcoff, D. Ariely, C. F. Chabris, E. O’Connor, H. C. Breiter, H., Beauti-ful Faces Have Variable Reward Value: fMRI and Behavioral Evidence, “Neuron” 2001, nr 3, s. 537–551.

realizuj¹ inne funkcje ni¿ tylko nagradzaj¹ce¹⁷. Wœród takich dodatkowych funk-cji wyró¿nia siê przetwarzanie bodŸców szczególnie wyró¿niaj¹cych siê (salient stimuli), które nie s¹ nagrodami, chocia¿ wymagaj¹ znacznych zasobów uwagi i innych procesów kognitywnych (np. bodŸce nieoczekiwane)¹⁸. Inn¹ funkcj¹ jest formowanie preferencji wobec produktu, a wiêc wybór jednej opcji spoœród wielu¹⁹. W efekcie struktury tradycyjnie okreœlane jako elementy uk³ady nagro-dy tworz¹ coœ w rodzaju systemu ewaluatywnego²⁰.

Obie dodatkowe funkcje struktur uk³adu nagrody mo¿na zaadaptowaæ do przytoczonych poprzednio badañ neuroestetycznych. Obecnoœæ funkcji przetwa-rzania bodŸców wyró¿niaj¹cych siê sugeruje aktywnoœæ obszarów kory

przedczo-³owej grzbietowo-bocznej podczas formu³owania decyzji estetycznej (badanie ze-spo³u Cela-Conde), oznaczaj¹ca prawdopodobnie zwiêkszone zapotrzebowanie zasobów pamiêci operacyjnej. Natomiast obecnoœæ funkcji formowania preferen-cji potwierdzaj¹ wszystkie cytowane badania neuroestetyczne, gdy¿ wybór by³ jedynym zachowaniem osób badanych. Jeœli zgodzimy siê na tak¹ interpretacjê, to dzie³o sztuki nie tyle stanowi jak¹œ hipotetyczn¹ nagrodê dla organizmu lub jak¹œ szczególn¹ korzyœæ emocjonaln¹, co raczej jest specyficznym kognitywnie obiektem, który znacznie obci¹¿a zasoby systemu poznawczego i prawdopodob-nie w sposób automatyczny wymusza ustaleprawdopodob-nie oceny. Wydaje siê, ¿e taka kon-statacja jest zgodna z typowymi reakcjami ludzi na dzie³a sztuki – jeœli ju¿ zwró-c¹ na nie uwagê, to próbuj¹ je skategoryzowaæ (co to takiego jest) i zaraz potem oceniæ (np. interesuj¹ce).

3.3. Redukcjonizm neuroestetyczny i novum neuroestetyczne Na koniec warto zaznaczyæ dwie sprawy. Spekulatywnie zorientowani este-tycy mog¹ wyra¿aæ pod adresem neuroestetyki dwa podstawowe zarzuty:

17 M. de Greck, M. Rotte, R. Paus, D. Moritz, R. Thiemann, U. Proesch, U. Bruer, S. Mo-erth, C. Tempelmann, B. Bogerts, G. Northoff, Is Our Self Based on Reward? Self Relatedness Recruits Neural Activity in the Reward System, “NeuroImage” 2008, nr 4, s. 2066–2075.

18 C. F. Zink, G. Pagnoni, M. E. Martin, M. Dhamala, G. S. Berns, Human Striatal Re-sponse to Salient Nonrewarding Stimuli, “Journal of Neuroscience” 2003, nr 22, s. 8092–8097;

C. F. Zink, Pagnoni, G., J. Chappelow, M. Martin-Skurski, G. S. Berns, Human Striatal Acti-vation Reflects Degree of Stimulus Saliency, “NeuroImage” 2006, nr 3, s. 977–983.

19 S. Erk, M. Spitzer, A. P. Wunderlich, L. Galley, H. Walter, H., Cultural Objects Mo-dulate Reward Circuitry, “NeuroReport” 2002, nr 18, s. 2499–2503; S. M. McClure, J. Li, D. Tomlin, K. S. Cypert, L. M. Montague, P. R. Montague, Neural Correlates of Behavioral Preference for Culturally Familiar Drinks, “Neuron” 2004, nr 2, s. 379–387; M. P. Paulus, L. R. Frank, Ventromedial Prefrontal Cortex Activation is Critical for Preference Judgments,

“NeuroReport” 2003, nr 10, s. 1311–1315.

20 P. R. Montague, G. S. Berns, Neural Economics and the Biological Substrates of Valu-ation, “Neuron” 2002, nr 2, s. 265–284; P. R. Montague, B. King-Casas, J. D. Cohen, op. cit., s. 417–448.

123 Neuroestetyka – krytyczna analiza wybranych badañ empirycznych

(1) neuroestetyka (empiryczne badanie neuroestetyczne) redukuje bogactwo sy-tuacji estetycznej do prostych reakcji na bodŸce artystyczne; (2) neuroestetyka nie proponuje nic szczególnie nowego w stosunku do ustaleñ tradycyjnej estetyki.

Na pierwszy zarzut mo¿na odpowiedzieæ, ¿e redukcjonizm neuroestetyczny wynika z natury badañ empirycznych. Aby je przeprowadziæ, nale¿y zoperacjo-nalizowaæ zmienne, a taka operacjonalizacja ma zawsze charakter definicji cz¹st-kowej. W efekcie redukcjonizm neuroestetyczny ma charakter wy³¹cznie meto-dologiczny. Jest to po prostu cena uzyskania wiêkszej precyzji w nauce. Poza tym istniej¹ te¿ teorie neuroestetyczne, które bardziej globalnie ujmuj¹ sytuacjê estetyczn¹ (zob. pkt 1).

Zarzut drugi dotyczy braku nowoœci. Mo¿na nañ odpowiedzieæ, zaczynaj¹c od pytania: o jak¹ nowoœæ konkretnie chodzi? Czy nowoœæ polega na nowych koncepcjach, czy te¿ na nowych definicjach starych kategorii estetycznych?

W obu przypadkach program neuroestetyczny dostarcza istotnych nowoœci:

W obu przypadkach program neuroestetyczny dostarcza istotnych nowoœci: