Językowe wyznaczniki przestrzeni wielokrotnie stanowiły przedmiot opisu języ‑
koznawców165, a sposób analizowania środków językowych, przedstawiających relacje przestrzenne, zależał od przyjętej przez badacza definicji przestrzeni.
Ponadto wyrażenia nazywające kategorie przestrzenne w znacznym stop‑
niu wynikają z systemu gramatycznego i słownikowego danego języka166. Jak zauważa Romualda Piętkowa:
[…] nie można oddzielić znakowości przestrzeni od jej postrzegania — rodzi się ona w interpretacji nieliteralnej doznań percepcyjnych takich fenomenów świata materialnego, jak:
1) przestrzeń świata naturalnego (wzgórze, góra, horyzont itp.),
2) przestrzeń artefaktów (wieża, wieżowiec, rynek, miasto, mury obron‑
ne itp.),
3) proksemiczne zachowanie się człowieka:
a) sygnały proksemiczne (uśmiech, grymas twarzy), b) interakcje (uścisk dłoni, zachowanie dystansu)167.
Na gruncie niejęzykoznawczym Eleazar Mieletinski wyróżnia następujące poziomy funkcjonowania relacji przestrzennych:
165 Wśród kilkudziesięciu ważnych opracowań z tego zakresu warto wymienić m.in.:
a. janowSka: Funkcje przestrzenne przedrostków czasownikowych w polszczyźnie. Katowice 1999; j. okoniowa: Przeciwstawienia kierunkowe w języku polskim. Kraków 1994; j. bLuSzcz: Relacje przestrzenne w polskich, czeskich i słowackich konstrukcjach z wyrażeniami przyimko‑
wymi. Katowice 1987; a. weinSberG: Okoliczniki miejsca a przedrostki przestrzenne, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 1971, z. XXVIII.
166 r. piętkowa: Funkcje wyrażeń werbalizujących kategorie przestrzenne (na materiale współczesnej poezji polskiej). Katowice 1989, s.10.
167 Tamże, s. 13—14.
3. Wyrażenia werbalizujące kategorie przestrzenne 59
— poziom elementarnych opozycji semantycznych, odnoszących się do naj‑
prostszych przestrzennych orientacji człowieka — góra : dół, lewy : prawy, bliski : daleki, wewnętrzny : zewnętrzny, duży : mały […],
— poziom pojęć i zależności w sferze makrokosmosu fizycznego wszechświata (niebo : Ziemia, ziemia : morze) […] i makrokosmosu społecznego (swój : cudzy, niższy : wyższy), a także ich granicy (dom : las, osiedle : pustynia),
— poziom właściwej mitologii, czyli ustalenie paralelizmu między orientacją przestrzenną człowieka a jej kosmologicznym rozumieniem168.
Opis przestrzeni, jak również wyrażeń, które nazywają relacje przestrzenne, jest zadaniem trudnym z uwagi na rozległe znaczenie pojęcia przestrzeń, na co zwracają uwagę badacze tej kategorii ontologicznej169. Struktury przestrzenne są bardzo skomplikowane, a człowiek doświadcza przestrzeni na różnych płaszczy‑
znach — widzi w niej określone obiekty, ich kształt, kolor, fakturę, położenie itp. W celu nazwania tych złożonych relacji przestrzennych używane są przede wszystkim170:
— „zaimkowe określenia miejsca, odsyłające do jakiegoś punktu wyznaczo‑
nego w przestrzeni, w którym zachodzi akt mowy, lub punktu znanego roz‑
mówcom”; zaimkowo ‑przysłówkowe wyrażenia lokalizujące towarzyszą gestom lub je zastępują, pomagając określić relacje przestrzenne obiektu lub zależności pomiędzy kilkoma obiektami; informują także o przemieszczaniu się obiektu (tu, dokąd, skąd, wszędzie, zewsząd, odtąd, dotąd, to tu, to tam itp.)171;
— przysłówkowe określenia lokatywne i latywne, które informują bezpo‑
średnio o kierunku i sąsiedztwie (blisko : daleko, wysoko : nisko, na wprost, górą, spodem, bokiem itp.);
— przestrzenne wyrażenia przyimkowe oraz przyimki, które informują o odległości, (przy, koło, obok, opodal, przed, naprzeciw, naprzeciwko, powyżej, poniżej itp.), wnoszą znaczenia dookolności (dokoła, wokoło, wokół), jak również znaczenie liniowości (wzdłuż, w poprzek) i lateralno‑
ści (na prawo, na lewo od); kryteria znaczeniowe, służące do klasyfikacji znaczeń konstrukcji przyimkowych o znaczeniach przestrzennych, opraco‑
wał Luis Hjelmslev, który wyróżnił opozycje: kierunku (kierunek do, kieru‑
nek od), intymności (stopień bliskości ze stycznością i bez styczności) oraz subiektywności i obiektywności;
— słowotwórcze wykładniki lokalizacji, które nazywają zbliżenie (przy‑
kleić, dobiec, wbić, nalać itp), oddalanie (odjechać, wyjść), przemieszczanie (przejść);
168 Tamże.
169 Tamże, s. 23.
170 Na podstawie: r. piętkowa: Funkcje wyrażeń werbalizujących…, s. 23—50.
171 Por. r. GrzeGorczykowa: Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków.
Wrocław 1975, s. 117.
— przymiotniki, dzięki którym możemy nazwać skomplikowane relacje prze‑
strzenne; informują one o lokalizacji, wymiarze oraz kształtach przedmiotów (bliski, daleki, górny, dolny, przedni, mały, okrągły, kwadratowy itp.).
Teresa Giermak ‑Zielińska172 dodaje do tej grupy prefiksalne czasowniki prze‑
strzenne. Za przedrostki przestrzenne autorka uznaje te, które wchodzą w skład leksemów czasownikowych typu relacyjnego, charakteryzujące się semantycz‑
nie obligatoryjnym określeniem miejsca. Aleksandra Janowska, opisując funkcje przestrzenne przedrostków czasownikowych stwierdza, że wszystkie przedrostki werbalne (do ‑, na ‑, nad(e) ‑, o ‑, obe ‑, od(e) ‑, po ‑, pod(e) ‑, prze ‑, przy ‑, roz(e) ‑, w ‑, w(e) ‑z, w(e) ‑s, z(e)s) mają przestrzenne znaczenie173.
Aleksandra Krupianka w swoich badaniach polszczyzny XVIII wieku zauważa, że formacje przestrzenne odnoszą się do czynności, w których loka‑
lizowany element ulega przemieszczeniu ukierunkowanemu wobec jakiegoś obszaru. Do grupy przestrzennych czasowników zalicza także abstrakcyjne cza‑
sowniki o znaczeniu przenośnym174, np. przychylić się do czyjejś prośby175. Jak zauważa Romualda Piętkowa, „podstawą tworzenia struktur językowych werbalizujących relacje przestrzenne nie są obiektywne parametry fizykalno‑
‑geometryczne, lecz ich przekształcenie w subiektywnym poznaniu”176. Trudno nazwać relacje przestrzenne w sposób jasny i jednoznaczny, zwykle określamy coś względem czegoś (względem konkretnego punktu odniesienia).
Wyrażenia nazywające relacje przestrzenne funkcjonują w parach opozycyj‑
nych, aby ułatwić rozumienie samej relacji w przestrzeni. Jurij Apresjan wyróż‑
nia dwa rodzaje orientacji przestrzennych: absolutną — gdy użycie wyrazu zależy wyłącznie od struktury ciała, którego część jest nazywana przez dany wyraz przestrzenny (góra szafy, dół skrzyni), i orientację względną — kiedy użycie jest określone przez położenie lub ruch ciała, którego część jest nazwana danym wyrazem przestrzennym, lub przez położenie czy ruch innych ciał (przed‑
nie wagony, lewy brzeg rzeki, wschód)177.
172 Więcej na ten temat: t. Giermak ‑zieLińSka: Polskie czasowniki przedrostkowe o znacze‑
niu przestrzennym i ich odpowiedniki w języku francuskim. Wrocław 1979.
173 a. janowSka: Funkcje przestrzenne przedrostków…, s. 93.
174 Współcześnie sugeruje się odejście od tej koncepcji; por. h. wróbeL: Gramatyka języka polskiego. Podręcznik akademicki. Kraków 2001.
175 Więcej na ten temat: a. krupianka: Czasowniki z przedrostkami przestrzennymi w pol‑
szczyźnie XVIII wieku. Warszawa 1979.
176 r. piętkowa: Funkcje wyrażeń werbalizujących…, s. 43.
177 j. apreSjan: Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka. Wrocław 1985, s. 113—
114.
3. Wyrażenia werbalizujące kategorie przestrzenne 61