Kategorie stosowane w analizie narracji

Narracja – jak ją definiują literaturoznawcy – to wypowiedź, w której przed-stawia się ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nich uczestniczącymi oraz ze środowiskiem, w którym się rozgrywają (Sławiński, 1998, s. 331). Badacz komunikatu me-dialnego bądź politycznego, który zdecyduje się na wykorzystanie

instru-analizanarracji

mentarium analizy narracji, spotka się zatem z szeregiem elementów współ-tworzących strukturę „opowieści o faktach”. Ważne jest uchwycenie relacji między nimi oraz ustalenie funkcji poszczególnych składowych, rzetelne po-dejście do tego etapu procesu badawczego zaowocuje uchwyceniem global-nego sensu wypowiedzi. Jak bowiem podkreśla Jacek Wasilewski, „Narracja – jako system zawierający punkty odniesienia – nadaje komunikatom sens. Musimy ją podzielać, żeby ów sens uchwycić”. Narracje są symbolicznymi działaniami (słowami lub czynami) o określonej kolejności i znaczeniu dla tych, którzy je przeżywają, kreują lub interpretują (Wasilewski, 2012, s. 21).

Wspomniałam już, że nie jest konieczne analizowanie wszystkich aspektów narracji, tylko tych, które w danym komunikacie zyskują rangę dominanty, a przynajmniej są znaczące. Przystępując do analizy konkretnego komunikatu, warto rozważyć następujące kategorie:

• Postacie

Osoba (istota realnie żyjąca, byt historyczny), o której cechach lub działa-niach komunikujemy w tekście, przeistacza się w postać (byt tekstowy, wy-posażoną w określone cechy antropomorficzne figurę „opowiedzianą” przez narratora (Baal, 2012, s. 114)). Prezentowanie osoby zawsze oznacza reduk-cję i selekreduk-cję faktów dotyczących jej życia, realizowaną pod kątem określo-nych potrzeb nadawcy lub społeczności, do której adresowany jest przekaz, innymi słowy, prezentowanie będzie profilowaniem. Jak badać konstrukcję postaci? Należy zwrócić uwagę na jej cechy, te znaczące będą powtarzane w toku narracji. Należy przy tym pamiętać, że cechy są komunikowane wprost lub wyraża się je w sposób implicytny, poprzez działania postaci, jej wypowiedzi, charakter podejmowanych decyzji. Poza powtórzeniem ważną funkcję w budowaniu obrazu postaci spełnia akumulacja danych – nagro-madzenie cech powoduje, że przypadkowe fakty zaczynają się ze sobą łą-czyć, uzupełniają się wzajemnie, tworzą całość, tj. obraz postaci (Baal, 2012, s. 128). Obraz postaci współtworzą ponadto relacje z innymi, ale też sto-sunek postaci do samej siebie w różnych fazach fabuły. Postacie podlegają zmianom, ich prześledzenie i opisanie będzie łatwiejsze, jeśli uda się zi-dentyfikować najważniejsze cechy. Podsumowując ten fragment rozważań,

Metodologiabadańpolitologicznych

za cztery różne zasady, cztery mechanizmy, które współtworzą wizerunek postaci, należy uznać: powtórzenie, nagromadzenie, relacje z innymi pociami oraz transformacje (Baal, 2012, s. 129). Niektóre postacie zyskują sta-tus bohatera (ang. hero), kogoś, kto się wyraźnie wyróżnia w opowieści, kto zyskuje moralną aprobatę odbiorcy itp. Dlatego warto sprawdzić, czy jakaś postać nie odróżnia się od pozostałych na jeden z poniższych sposobów:

• przez kwalifikację (informacje o wyglądzie, charakterze, moty-wacji, przeszłości postaci);

• przez dystrybucję (bohater/bohaterka pojawi się w określonych typach/gatunkach tekstów, np. w biografii, w reportażu, we współcześnie kreowanym micie politycznym);

• przez niezależność (bohater/bohaterka może pojawiać się sa-motnie i wygłaszać monologi);

• przez funkcję (bohater/bohaterka podejmuje pewne działa-nia w pojedynkę, np. doprowadza do porozumiedziała-nia, pokonuje przeciwników, itp.);

• przez relację (bohater/bohaterka utrzymuje relacje z największą liczbą postaci (Baal, 2012, s. 135)).

• Fabuła

Fabuła to ciąg przyczynowo-skutkowy, pewna „logika wydarzeń” rozumia-na jako przebieg wydarzeń, którego odbiorca doświadcza rozumia-naturalnie, zgod-nie z określonym sposobem rozumienia świata. Na przykład wzmożone migracje ludności muzułmańskiej z terenów Afryki i Azji na kontynent europejski w latach 2014-2016 można przedstawić w mediach lub w pro-gramach politycznych jako skutek konfliktów zbrojnych (zob. opowie-ści o dramatycznych próbach ratowania życia przez członków określonej wspólnoty), bądź też jako przejaw działalności spiskowej i terrorystycznej, którą podejmują wyznawcy islamu, jako realizację swoistej strategii (zob. publikacje sugerujące, iż przywódcy ISIS delegują swych agentów wpływu, a nawet zamachowców na terytorium UE w celu demontażu istniejącego tam porządku społeczno-politycznego). „(...) fabuła jest układem »logicz-nie i chronologicz»logicz-nie powiązanych wydarzeń«. Kiedy zdecydowaliśmy już,

analizanarracji

które z faktów uznamy za wydarzenia, możemy opisać łączące je relacje: określić strukturę układu wydarzeń” (Baal, 2012, s. 196). Za Claudem Bre-mondem przyjmuję, że uniwersum narracji jest regulowane przez te same zasady, które kontrolują ludzkie myśli i działania. Owe zasady podlegają ograniczeniom logicznym i konwencjonalnym, np. logika nakazuje widzieć skutek jako następstwo przyczyny, dlatego bohater ginie po tym, jak dosię-ga go kula. Z kolei konwencja zakłada, przykładowo, że pracownik fizyczny nie dysponuje bogactwami (Baal, 2012, s. 196).

• Czas

W niniejszym fragmencie pragnę zwrócić uwagę nie na różne sposoby doświadczania czasu, lecz na możliwość komplikowania przez narracje ewidentnej na pozór temporalności. Wydarzenia dzieją się podczas kon-kretnego odcinka czasu i występują w pewnej kolejności. Niektóre narracje opierają się przede wszystkim na trwaniu, np. dominantą opowieści – filmu fabularnego, reportażu, biografii – o gehennie wojny można uczynić brak wydarzeń, negację dziania (zob. opowieści o niewoli, ucieczce i wyczekiwa-niu na ratunek amerykańskiego żołnierza w Wietnamie). W innych nar-racjach stosuje się anachronię, pauzę, repetycję dla wyrażenia określonych sensów. Przykładowo, w przekazie, którego nadawca pragnie zrelacjonować dezorientację postaci, celowe byłoby zaburzenie sekwencji chronologicz-nej i wyrażenie w ten sposób chaosu temporalnie. Na potrzeby niniejszego opracowania dość wspomnieć, że warto badać relacje między kolejnością wydarzeń w opowieści oraz ich chronologicznym następstwem w fabule. Ten drugi porządek jest, jak już sygnalizowałam, konstrukcją teoretyczną opartą na prawach logiki potocznej rządzącej naszą rzeczywistością, dlate-go nie możemy dotrzeć do pewnedlate-go miejsca, uprzednio nie wyruszywszy w podróż. Natomiast opowieść o faktach, tym bardziej opowieść fikcjonal-na, nie musi odzwierciedlać tego porządku.

• Przestrzeń

W niej funkcjonują postacie. Przestrzeń jest niezbędna, by wydarzenia mogły „mieć miejsce” (Baal, 2012, s. 140). Przyjmuje charakter ramy,

miej-Metodologiabadańpolitologicznych

sca akcji, tła, ale może być także stematyzowana, sama w sobie stać się przedmiotem prezentacji (zob. Katyń jako miejsce dla Polaków „przeklę-te”, miejsce wymagające złożenia ofiary krwi itp. w narracjach medialnych o katastrofie smoleńskiej). Zarówno przestrzeń-rama, jak i przestrzeń ste-matyzowana, może funkcjonować statycznie bądź dynamicznie. Przestrzeń statyczna staje się swoistą areną zdarzeń, areną – wypada to podkreślić – zamkniętą. Przestrzeń dynamiczna umożliwia ruch postaci: one podróżują, więc potrzebują większej przestrzeni, krajów, mórz, dróg powietrznych itp. Przestrzeń ujęta dynamicznie staje się drogą, którą postać musi przebyć, przy czym poruszająca się w jakimś celu postać wcale nie musi docierać do innej przestrzeni, w wielu opowieściach drogi celem jest bowiem ruch sam w sobie, oczekujemy, że przyniesie on zmianę, wyzwolenie, spojrzenie w głąb siebie, wiedzę, mądrość itd. (Baal, 2012, s. 142)

• Narrator (podmiot narracji)

Jest on ważną kategorią w analizie tekstu narracyjnego. Tożsamość, stopień, sposób jej ujawnienia się w tekście, a także implikowane nią wybory decy-dują o specyfice tekstu (Baal, 2012, s. 18). Narrator może być umieszczony poza „światem przedstawionym”, wówczas rozwija o nim relację w sposób mniej lub bardziej zobiektywizowany. Tego typu konstrukcji wymaga się od prasowych tekstów informacyjnych, ich podmiot winien być bezstronny, niezaangażowany emocjonalnie w relacjonowane wydarzenia, niejako prze-zroczysty. Narrator może również opowiadać o zdarzeniach z perspektywy świadka lub uczestnika, w takim przypadku jego status zrównuje się ze sta-tusem postaci kreowanych w tekście. Wiele reportaży prasowych bazuje na tym właśnie rozwiązaniu formalnym.

Kategorią uzupełniającą dla pojęcia narratora jest fokalizator, koncept użyteczny w przypadku analiz komunikatów językowych, a zwłaszcza wizualnych. Zanim termin fokalizacja upowszechnił się w narratologii, stosowano inne określenia, jak np. punkt widzenia, pespektywa narracyjna, sytuacja narracyjna, narracyjny punkt widzenia, sposób prowadzenia narracji (Baal, 2012, s. 147). W wielu tekstach narracyjnych można wprowadzić rozróżnienie między widzeniem, za pomocą którego dane elementy zostały

analizanarracji

przestawione, a głosem, który to widzenie zwerbalizował. Warto w trakcie badań ustalić, czy istnieje granica między tym, kto patrzy (fokalizator), a tym, kto mówi (narrator).

4. Przykłady zastosowania analizy narracji