Kryteria temporalne

Kryterium temporalne odnosi się do czasu, jaki jest objęty zakresem bada-nia. W naukach humanistycznych i społecznych większość twierdzeń ma zasięg ograniczony nie tylko przestrzennie, ale i czasowo. Jest to wynikiem tego, że rzeczywistość społeczna i polityczna jest uwarunkowana historycz-nie i kulturowo, procesy w historycz-niej zachodzące i mechanizmy ją kształtujące są więc wytworami historycznego rozwoju społeczeństw. Jako takie nie są one ponadczasowe, ale mają swój początek i koniec, jak również podlegają zmianom na przestrzeni czasu.

Dla badacza oznacza to konieczność zakreślania temporalnych granic pola badawczego, poprzez wskazanie, do jakiego okresu badanie się odnosi. Jest to zadanie przynajmniej z pozoru proste. Ze względu na linearne poj-mowanie czasu sprowadza się ono najczęściej do wskazania jedynie dwóch punktów: początku oraz końca okresu, do którego odnosi się badanie. War-to jednak pamiętać przy tym o kilku kwestiach.

Po pierwsze, wybór zakresu temporalnego badania nie powinien być dowolny, należy go bowiem odpowiednio uzasadnić. Niewystarczającym jest uzasadnienie np. poprzez odwołanie do własnych zainteresowań lub poprzez wskazanie na dostępność danych. Winniśmy się odwoływać ra-czej do specyfiki badanego zjawiska lub specyfiki kontekstu, w jakim ono funkcjonuje, wpływającego istotnie na nie samo. Inaczej mówiąc, badane zjawiska i procesy powinny być poddawane badaniu możliwie komplekso-wo i w całej skomplekso-wojej rozciągłości – na tyle, na ile sądzimy, że nie zmieniła się ich istota (zaś o tym, kiedy się ona zmienia przesądza przyjęta konceptu-alizacja teoretyczna). Przykładowo, gdy będziemy badać wybory parlamen-tarne w Polsce, to takim punktem zmiany może być rok 1989, kiedy wybory odbyły się na radykalnie odmiennych zasadach i spełniły inne funkcje niż wcześniejsze. Dla innego badacza takim punktem początkowym mógłby

określeniePolabadawczego

być jednak rok 1991, gdyż wówczas dopiero mieliśmy do czynienia z elekcją w pełni wolną. Przy jeszcze inaczej postawionym problemie badawczym i innej konceptualizacji teoretycznej granice temporalne mogą być posta-wione gdzie indziej, np. w chwili wejścia w życie istotnych zmian w ordy-nacji wyborczej, w momencie tych pierwszych wyborów, które odbyły się przy podobnej do dzisiejszej strukturze systemu partyjnego lub pierwszych wyborów przy zastosowaniu określonych narzędzi marketingu wyborczego, np. od kiedy zaczęła być prowadzona na szeroką skalę kampania wyborcza w Internecie. Wybór punktu granicznego przy wyznaczaniu pola badaw-czego zależy, jak widać więc, od tego, co nas w badanym zjawisku interesuje i jaką w związku z tym przyjęliśmy koncepcję teoretyczną. Tak czy inaczej, jego dokonanie nie powinno sprowadzać się do przypadku lub wygody ba-dacza, ale winno mieć silne, wyrażone wprost uzasadnienie teoretyczne.

W historii społeczeństwo istnieją często takie daty, które mają zna-czenie symboliczne, uznawane za „naturalne” punkty przełomowe i przez to często są więc przyjmowane przez badaczy za punkty wyznaczające granice temporalne ich pola badawczego. Na przykład dla XX-wiecznej Polski takimi często przyjmowanymi punktami są lata: 1918, 1939, 1944/45, 1980/81, 1989. Jest to rozwiązanie dogodne i zwykle się sprawdza, ale nie za-wsze wyznaczone w ten sposób punkty graniczne są adekwatne względem przedmiotu badania. Niekiedy warto się zatem zastanowić, gdyż inaczej wyznaczone ramy czasowe badania mogłyby być bardziej uzasadnione teo-retycznie (zob. przykład dotyczący transformacji systemowej poniżej).

Po drugie, badana rzeczywistość zwykle ma charakter ciągły, zaś pro-cesy i zjawiska się na nią składające nie rodzą się nagle i znikąd (podobnie nagle też nie znikają), ale mają swoje źródła w poprzednich, są efektem ich nawarstwiania i powolnych przemian. Wyodrębnienie ich początku i końca zawsze więc ma charakter umowny. Jednak chcąc dochować postulatu teo-retycznej adekwatności powinniśmy zastanowić się, jak głęboko sięgają ko-rzenie danego procesu lub zjawiska i tam ustawić punkt początkowy swojej analizy. Przykładowo, większość prac dotyczących procesu transformacji systemowej przyjmuje – raczej mechanicznie – za początek analizy rok 1989. Jednak zalążki tego procesu pojawiły się już wcześniej, zaś jego istota

Metodologiabadańpolitologicznych

wynikała w dużej mierze z charakteru systemu go poprzedzającego. Dla-tego, jak wskazuje Z. Blok, uzasadnionym jest zakreślanie dalece szerszych granic temporalnych przy badaniu procesu transformacji systemowej. Sam ów badacz swoją analizę rozpoczyna już od momentu zaistnienia systemu typu stalinowskiego w Polsce, wychodząc z teoretycznie uzasadnionego za-łożenia, że jego specyfika wyznaczyła istotę i przebieg późniejszych proce-sów transformacji systemowej, których początek był zresztą wcześniejszy niż 1989 rok (Blok, 2006, s. 8-12). Jakkolwiek tak szerokie zakreślenie pola badawczego może wydawać się niektórym zbyt skrajne, to jest ono w tym przypadku wyrazem godnego uznania namysłu teoretycznego i świadome-go, dobrze uzasadnionego wyboru.

Po trzecie wreszcie, pozostaje kwestia wyznaczenia granicy zamykają-cej okres objęty badaniem. Tu pozostają w mocy uwagi z dwóch poprzed-nich punktów: powinno to być uzasadnione teoretycznie oraz uwzględ-niać ciągłość i powiązania w ramach badanej rzeczywistości. Pojawia się jednak w tym miejscu problem kolejny – zjawiska i procesy poddawane badaniu często nie są jeszcze zakończone, nadal trwają i podlegają dalszym zmianom. Najbezpieczniejszym wówczas rozwiązaniem jest wyznaczenie zakresu poprzez zastosowanie frazy „do dnia dzisiejszego” lub podobnej. Bardziej ciekawym i wartościowym jest jednak zwykle pozostawienie tej granicy otwartej lub próba sformułowania chociażby ograniczonych cza-sowo przewidywań. Jest to oczywiście rozwiązanie bardziej ryzykowne niż dokonywanie jedynie analiz ex post, bo każda prognoza może się nie sprawdzić. Daje ono jednak badaczowi możliwość formułowania – jakże pożądanej – teorii spełniającej funkcje prognostyczne i weryfikowania jej prawdziwości w przyszłości.

Zarysowane powyżej kryteria pozwalają na kompleksowe i precyzyjne określenie pola badawczego w każdym procesie badawczym. Nie zawsze muszą być one stosowane wszystkie równocześnie, ani też w tak uporząd-kowanej, „sformalizowanej” postaci. Często pole badawcze charakteryzo-wane jest w sposób bardziej opisowy, czasami niektóre granice traktocharakteryzo-wane są jako oczywiste i pozostawia się je w domyśle (co jednak nie jest najlep-szym rozwiązaniem, niekiedy jednak dopuszczalnym, np. dla uproszczenia

określeniePolabadawczego

lub ograniczenia rozmiaru publikacji), bywają trudności z oddzieleniem poszczególnych typów kryteriów itd. Niezależnie od tego istotne jest jed-nak, by pole badawcze było wyznaczone w sposób świadomy, uzasadniony oraz możliwie precyzyjny i jednoznaczny. Od tego bowiem zależy w dużym stopniu wartość naukowa badania i jego rezultatów.