Kryteria rzeczowe

a. Kryteria przedmiotowe

b. Kryteria podmiotowe c. Kryteria aspektowe 2. Kryteria temporalne 3. Kryteria przestrzenne

Poniżej zostanie przedstawiona charakterystyka poszczególnych typów kryteriów. Podane zostaną również przykłady, pozwalające na łatwiejsze zrozumienie istoty danego kryterium i stosowanie go w późniejszej prak-tyce badawczej.

1. Kryteria rzeczowe

Zadaniem kryteriów rzeczowych jest wskazanie charakterystyki badanych obiektów, pozwalającej na ich wyodrębnienie z całości rzeczywistości na podstawie ich właściwości istotnościowych. Inaczej mówiąc, te kryteria mają wyczerpująco i precyzyjnie wskazywać odpowiedź na pytanie: „czym

Metodologiabadańpolitologicznych

jest (lub są) badany obiekt (lub obiekty)?”. Na kryteria rzeczowe składają się trzy podtypy, wymienione powyżej: kryteria przedmiotowe, podmioto-we oraz aspektopodmioto-we.

a. Kryteria przedmiotowe

Na podstawie kryteriów przedmiotowych określa się charakterystykę onto-logiczną badanych obiektów, czyli wskazuje się na ich „istotę” (odpowiedź na pytanie: „co badam?”). Przedmiotem badania mogą być obiekty o róż-nym statusie ontologiczróż-nym, który powinien być tu możliwie wyczerpująco i dokładnie określony. Typów takich obiektów może być bardzo wiele, jako przykładowy podajmy: partie polityczne, zachowania wyborcze, systemy wyborcze, doktryny polityczne, poglądy polityczne, transformacja systemo-wa i wiele innych. Można zausystemo-ważyć, że podane przykłady są bardzo różno-rodne, mamy bowiem wśród nich do czynienia z formami organizacyjnymi, typami zachowań, formami świadomości społecznej, procesami polityczny-mi, a można by też sformułować i inne.

Określając pole badawcze przez kryterium przedmiotowe należy wskazać zarówno „istotę” badanego zjawiska, wyrażającą się w jego na-zwie rodzajowej, jak i przynajmniej zgrubne jego określenie, wskazujące co przez tę nazwę należy rozumieć. Gdy zatem przedmiotem naszego ba-dania będą np. „partie polityczne”, należy tak właśnie wskazać (przykłado-wo: „przedmiotem badania będą partie polityczne…”), podając równocze-śnie w jaki sposób wyróżniono partię polityczną spośród wszelkich innych elementów rzeczywistości politycznej (przykładowo: „… rozumiane jako dobrowolne organizacje, występujące pod określoną nazwą, stawiające sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej” – oczywiście w tym miejscu można posłużyć się też dowolną inną definicją teoretyczną partii politycznej, pozwalającą na poczynienie takiego rozróż-nienia). Możliwe jest też doprecyzowanie i ograniczenie pola badawczego poprzez wskazanie innych kryteriów rzeczowych, na przykład: „będą to tylko lewicowe partie polityczne, przy czym lewicowość partii jest tu ro-zumiana jako jej profil ideologiczno-programowy, a zatem zostanie

okre-określeniePolabadawczego

ślona poprzez odwołanie do oficjalnego jej programu, w którym znaleźć się muszą… [tu następuje wymienienie odpowiednich kryteriów progra-mowych]”. Jest to oczywiście tylko przykład, a nie gotowa czy choćby su-gerowana konceptualizacja i operacjonalizacja pojęcia lewicowości partii politycznej.

Dla lepszego zrozumienia podajmy inny przykład określenia pola ba-dawczego przez wskazanie kryteriów rzeczowych: „analizie zostaną podda-ne zachowania wyborcze rozumiapodda-ne jako wszelkiego rodzaju zachowania związane z dokonywaniem aktu wyboru w trakcie elekcji parlamentarnej, w tym przede wszystkim uczestnictwo bądź nieuczestniczenie w wyborach, oddanie głosu ważnego lub nieważnego, poparcie określonej opcji politycz-nej oraz uświadomione motywacje towarzyszące tym zachowaniom”.

b. Kryteria podmiotowe

Często badane obiekty nie istnieją samoistnie, ale tylko o tyle, o ile ich nośnikami są inne elementy rzeczywistości politycznej. W takim przypad-ku niezbędne jest wskazanie kryteriów podmiotowych, czyli takich, które określają kto lub co jest nośnikiem obiektów, które są przedmiotem nasze-go zainteresowania. Przykładowo, jeżeli przedmiotem badania są progra-my polityczne, to łatwo zauważyć, że nie funkcjonują one samoistnie, ale jako programy określonych ruchów politycznych, kandydatów na stano-wiska publiczne lub innych jednostek bądź organizacji, które te programy stworzyły i je głoszą, uznając za swoje. To one są zatem nośnikami tych programów politycznych, bez nich programy te nigdy by nie zaistniały lub nie miałyby żadnego znaczenia. Chcąc więc określić nasze pole badawcze musimy wskazać jako kryterium podmiotowe, do jakiego typu organizacji badane przez nas programy polityczne przynależą (przykładowo „badaniu zostaną poddane programy polityczne partii politycznych, w rozumieniu polskiej Ustawy o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 roku…”) oraz ewentualnie dodatkowo zawęzić pole badawcze przez podanie dodatko-wych kryteriów podmiotododatko-wych (przykładowo: „…, jednak tylko tych partii, które mają reprezentację polityczną w niższej izbie parlamentu w postaci klubu lub przynajmniej koła poselskiego”).

Metodologiabadańpolitologicznych

W przypadku badania np. zachowań wyborczych lub preferen-cji politycznych najczęściej ich nośnikami są wyborcy, których zbiór również można określić i zawęzić przy pomocy szeregu kryteriów pod-miotowych, rozstrzygając m.in. czy chodzi o wszystkich uprawnionych do udziału w głosowaniu, czy też tylko tych, którzy faktycznie wzięli udział w danej elekcji; czy tylko w jednej, konkretnej elekcji, czy też w przynajmniej jednej z kilku kolejnych, a może we wszystkich w okre-ślonym przedziale czasu; czy tylko w przynajmniej jednej, czy też w obu turach wyborów; czy oddany przez wyborcę głos musiał być głosem ważnym itd.

Określenie podmiotowych granic pola badawczego jest o tyle waż-ne, że nośnikami obiektów należących do tej samej klasy wyznaczonej przedmiotowo mogą być różne podmioty, niekiedy o zupełnie odmiennej charakterystyce, wpływającej istotnie na sam przedmiot badania. Jeżeli naszym przedmiotem badania byłyby np. procesy alternacji lub legitymi-zacji władzy, to są one zupełnie odmienne w (mogących być ich nośnika-mi) systemach demokratycznych i totalitarnych. Zatem solidne określe-nie podmiotowych granic pola badawczego jest określe-niezbędne do uzyskania przejrzystych i sensownych rezultatów badawczych.

Warto wspomnieć, że w związku z zakreślaniem podmiotowych gra-nic pola badawczego, może pojawić się konieczność przyjęcia jednego ze stanowisk w sporze między indywidualizmem a holizmem ontologicznym, a zatem określenia, czy nośnikiem badanego zjawiska są jednostki, czy też większe całości społeczne. Na przykład, gdy mówimy o interesach – czy ich nośnikami są grupy (interesy grupowe), czy też tylko jednostki, należące ewentualnie do grup traktowanych jako zbiory w sensie dystrybutywnym. Analogicznie należy rozstrzygnąć np. w badaniach różnych form świado-mości społecznej (czy istnieje świadomość grupowa?), strategii wyborczych (czy strategie te przynależą do ugrupowań wystawiających kandydatów, do samych kandydatów, członków sztabów wyborczych, poszczególnych for-mułujących je doradców itp.?), kultury politycznej (czy istnieje np. kultura polityczna polskiej klasy rządzącej czy tylko poszczególnych jej członków?) itd. Niezależnie jednak od tego, jakie stanowisko zostanie przyjęte, winno

określeniePolabadawczego

ono być jasno wyrażone, zaś podmiotowe granice pola politycznego muszą być wyrażone precyzyjnie i jednoznacznie.

c. Kryteria aspektowe

W badanych obiektach nie interesuje nas zazwyczaj wszystko, co jest z nimi związane, ale tylko niektóre, wybrane ich charakterystyki lub aspekty funkcjonowania. Niezbędne jest zatem wskazanie, które z nich są w naszym kręgu zainteresowania, przy założeniu, że wszystkie pozostałe pozostają poza nim. Dzięki temu badanie nie będzie narażone na przypad-kowość obserwacji, skutkującą tym, że rezultaty badawcze stają się raczej zbiorem dość luźnych, nieuporządkowanych spostrzeżeń i impresji. Jeżeli więc przedmiotem naszego badania są partie polityczne, to nie powinni-śmy starać się zaobserwować wszystkiego, co jest z nimi związane, ale na-sza percepcja winna być selektywna. Inaczej mówiąc, musimy je traktować aspektowo i badać tylko to, co wcześniej zaplanowaliśmy, np. ich strukturę organizacyjną, profil ideologiczny, liczbę członków, uzyskane rezultaty wy-borcze, charakter przywództwa wewnątrzpartyjnego, strategie rywalizacji itp., zaś pozostałe nasze spostrzeżenia powinniśmy pominąć jako nie nale-żące do naszego pola badawczego.

Gdy badamy na przykład programy ruchów politycznych, możemy in-teresować się takimi ich aspektami jak: elementy związane z treścią pro-gramu (relacje propro-gramu z głównymi ideologiami politycznymi, rozłożenie wątków i akcentów w programie, obszerność programu, spójność programu itd.), elementy związane z procesem jego powstawania (sposób tworzenia programu, osoby go tworzące, sposób zatwierdzania, zakres i sposób kon-sultacji wewnątrzpartyjnych itd.), elementy związane z procesem rozpo-wszechniania programu (forma rozporozpo-wszechniania, jak na przykład przez Internet czy prasę wewnętrzną, znajomość programu wśród członków par-tii i wśród elektoratu itd.) bądź inne.

Tylko te aspekty, które zostały wskazane przy zakreślaniu pola badaw-czego powinny podlegać badaniu – ewentualne inne, ciekawe obserwacje winny być raczej inspiracją lub materiałem heurystycznym do następnych badań, zaś w tym konkretnym nie ma dla nich miejsca. Jest to warunek

nie-Metodologiabadańpolitologicznych

zbędny do tego, by badanie miało systematyczny i uporządkowany charak-ter, by było ono skoncentrowane na postawionym problemie badawczym i jego rozwiązaniu, a nie stanowiło nieuporządkowanej, zdroworozsądko-wej obserwacji.