„Duchowe dziedzictwo Żydów polskich" Byrona L. Sherwina
„Niechaj będzie błogosławiony Ten, który stworzył w swej mądrości istoty ludz-kie, a w każdej z nich stworzył liczne otwory i liczne wgłębienia. Jest w pełni wiado-me przed tronem twej chwały, że gdyby któreś [niewłaściwie I otwarło się albo zamknęło, człowiek nie mógłby stanąć przed Tobą (...) [Bądź błogosławiony], który uzdrawiasz całe ciało i dokonujesz cudów".
Kiedy ktoś rozpoczyna swoją wypowiedź od modlitwy, może być postrzegany przez odbiorców dwojako. Przez jednych, jako dewot, asekurant i neurotyk, który szuka odwo-łań do transcendencji, zamiast solidnie wnikać w prezentowaną tematykę. Inni akceptują ten typ ekspresji, widząc w autorze kogoś, kto być może ma coś szczególnego do powie-dzenia. Gdy jednak szkic o poważnym tytule rozpoczyna się od modlitwy po wypróżnie-niu, zarówno pierwsi, jak i drudzy mogą mieć uczucia mieszane, postrzegając autora jako niespełna rozumu, a i on sam, po jakimś czasie (pod wpływem wszechwładnej
opi-nii publicznej), skłonny będzie do podobnej refleksji. Chyba, że pisze się o ... mistyce ży-dowskiej, a wtedy rzeczy wyglądają zgoła inaczej.
Majmonides, wybitny średniowieczny filozof żydowski1, w swym traktacie 0 astmie wyróżnił sześć reguł zachowania zdrowia, są nimi: „oddychanie czystym powietrzem, właściwe odżywianie się, uporządkowanie uczuć, umiarkowane ćwicze-nia fizyczne, odpowiedni sen, odpowiednie wypróżćwicze-nianie się.""
1 Mojżesz ben Mąjmon urodził się 30 marca 1135 roku w Kordowie (Hiszpania) Gdy (w r 1148) Kordową zawładnęli Almohadzi i postawili Żydów wobec wyboru: przejść na islam lub emigrować -rozpoczął tułaczkę najpierw po różnych miastach Hiszpanii (1148-1160), następnie (w r. 1160) przybył do Fezu (Maroko), w r 1165 - do jerozolimy, wreszcie (od r. 1166) osiadł w Fostad (Kair) i tu spędził resztę życia. Prowadził działalność naukowy, był także lekarzem, między innymi od r. 1185 był lekarzem kalifa Saladyna (al-Kadi al-Fadi al-Baisami). W r 1177 został głównym rabinem, a od r. 1187 - przywódcą (nagide'em) tamtejszej gminy żydowskiej Zmarł 12 grudnia 1204 roku w Fostat. Majmonides napisał następujące dzieła: O logice. Traktat o kalendarzu (obydwa powstały w Hiszpanii około r.l 158), Listy o uświęceniu imieniu bożego (1164, Fez), Księga przykazań (1168), Księga o świetle (1158-1168), Listy Jemeńskie (1172-1173), Druga Tora (1170-1180), Przewodnik błądzących (1191), Traktat o zmartwychwstaniu (1191), O astrologii (1194) oraz dziesięć dzieł medycznych. Cytuję za J. Ochmanem, Średniowieczna filozofia żydowska, Kraków 1995, s.151-152.
2 Cytuję za Byron L. Sherwin, Duchowe dziedzictwo Żydów polskich, tłum. ks. Waldemar Chrostowski, Warszawa 1995, s. 188
110 Sławomir Żurek
Co mistycy żydowscy rozumieli pod pojęciem zdrowia? Do czego zdrowie po-trzebne było człowiekowi? Czy zdrowie, jako idealny stan organizmu ludzkiego do-tyczyło tylko ciała? Jaką strukturą był człowiek w oczach s'reniowiecznego mistyka?
Oto pytania, które spontanicznie rodzą się po odczytaniu zaleceń Majmonidesa.
Mistyka żydowska zdradza zainteresowania, jakbyśmy .powiedzieli, językiem współczesnego człowieka, ekologiczne. Chociaż cel, dla którego ciało człowieka sta-je się obiektem sta-jej zainteresowania sta-jest zgoła inny. „Tradycja żydowska utrzymusta-je,
że fizyczne zdrowie nigdy nie jest (i nie powinno być - S. Ż.) celem samym w so-bie.(...) Cóż za zysk ma człowiek z samego cielesnego zdrowia, jeśli jego dusza jest chora? (ibn Falaquera) (...) Rozwój moralny, intelektualny i duchowy - oto cele, na-tomiast zdrowie ciała jest jedynie środkiem do ich osiągnięcia."3 Osoba to jedność psychofizyczna, jedność ciała i ducha. Ciało ma dopomagać duchowi w osiągnięciu doskonałości. Paradoks? Czyżby możliwość osiągnięcia stanu mistycznego zależna była również od wypróżnienia? Judaizm średniowieczny postrzegał ciało ludzkie zu-pełnie inaczej niż średniowieczne chrześcijaństwo. Nigdy ciało (jako organizm psy-chosomatyczny) nie odgrywało roli negatywnego exemplum. Zresztą „sugestię, iż ludzkie ciało lub jego naturalne funkcje są z natury wstrętne, judaizm uważa za obra-zę mądrości Boga."4 Majmonides daje kilka konkretnych rad, w jaki sposób można zadbać o higienę cielesną i duchową naszego organizmu: „(...) ogranicz posiłki, a ograniczysz chorobę.(...) Strzeż się wołowiny i nie czyń swojego żołądka cmenta-rzem dla bydła."5 A Baal Szem Tow, chasydzki mistrz życia duchowego dodaje, cze-go w życiu należy unikać: „(...) przygnębienie to gniew skierowany przeciw samemu sobie.(...) pycha i przygnębienie to egoizm." 6
„W języku teologicznym mistyków żydowskich każda jednostka jest członkiem Boga (aiver ha-Szechinah). (...) Bóg jest obecny nie tylko w każdym człowieku, lecz także w każdym ludzkim członku. (...) dusza każdego człowieka jest częścią Boga (helek Elohah mi-ma'al), zakłada, że człowiek nie tylko ma być na obraz Boży, lecz także stawać się Bogiem."7 Mistycy żydowscy dostrzegali więc ścisłą zależność mię-dzy ciałem człowieka, a Bogiem. Co więcej „(...) kabaliści zalecali kontemplację ciała jako drogę do najgłębszych prawd, z których najważniejszą stanowi poznanie Boga.(...) Juda Loew z Pragi utrzymywał, że werset [z ks Hioba 19,26: „Ciałem swym Boga zobaczę" S.Ż.1 znaczy: cKiedy ktoś kontempluje kształt ludzkiego ciała, jest w stanie osiągnąć poznanie Boga.>8 Ciało w żydowskiej tradycji kontemplacyj-nej postrzegane jest jako zwierciadło odbijające Boga i naczynie, które zawiera Boże podobieństwo.9 Ciało człowieka jest więc dla mistyka komunikatem, informującym
3 Ibidem, s. 193.
4 Ibidem, s. 192
5 Stąd też ż y w o obecny w mistyce żydowskiej pogląd sprzyjający umartwianiu ciała z myślą o wzmocnieniu przez praktyki ascetyczne duszy. Ibidem, s. 189.
6 Ibidem s. 190 7 Ibidem, s. 182 8 Ibidem, s. 174 9 Por. ibidem, s. 169.
Ciało człowieka w mistyce żydowskiej 111
o strukturze wewnętrznej samego Stwórcy. Organizm człowieka staje się mikrokos-mosem odbijającym makrokosmos Absolutu - „wszystko, co Bóg stworzył, stworzył w człowieku"10. Już we wczesnej myśli rabinicznej można się spotkać z koncepcją człowieka jako mikrokosmosu, jednak termin ten nie pojawia się lam bezpośrednio.
Wydaje się, że pierwszy raz w literaturze rabinicznej termin „olam qatan", (tj. mikro-kosmos) pojawił się w Midraszu Tanchuma (ha-Nidpas), [Jerusalcm 1964, Pekuday, par. 3, 132b], w nawiązaniu do przybytku, który z kolei opisywany jest w nawiąza-niu do stworzenia ludzi. Koncepcja człowieka jako mikrokosmosu jest natomiast po-wszechna w średniowiecznej myśli żydowskiej (zob. np. Moses Majmonides, Przewodnik błądzących, ks 1, rozd. 72). Terminu „mikrokosmos" („ha-olam ha-qa-tan") użył średniowieczny filozof żydowski Joscf ibn Zaddiq w tytule swej najwię-kszej rozprawy. Według niego ciało jest mikrokosmosem świata fizycznego, dusza zaś - ciała duchowego. Ciało bez duszy to zwłoki. Dusza bez ciała to błądzący duch (...) „dusza w ogóle nie może działać bez ciała."" Dlatego też obiektem zaintereso-wania średniowiecznych autorów literatury religijnej staje się ludzkie ciało, będące zdaniem kabalistów odbiciem konfiguracji sefirolyczncj Boga. i 9
Byron L. Sherwin wskazuje na konsekwencje egzystencjalne przyjęcia tego typu myślenia: „(...) kontemplacja ludzkiego ciała i jego czynności nic tylko wzbogaca naszą wiedzę o światach o wszystkich wymiarach egzystencji - lecz wskazuje rów nież, jak fizyczne czynności człowieka mogą wpływać na to. co się dzieje w tych światach, włączając Boży świat selirot. Wedle tego typowo kabalistycznego sposobu patrzenia każdy gest ma ogromne implikacje." I ^
Zdaniem Mędrców Talmudu ciało człowieka było ukształtowane na podobień-stwo największej świętości - Tory, gdyż „dwustu czterdziestu ośmiu pozytywnym przykazaniom Tory odpowiada dwieście czterdzieści osiem części ciała. Ciało ludz-kie staje się w len sposób sanktuarium, stworzonym w celu „imitalio Dci", naślado-wania Boga.14
Inny ważki problem mistyczny stanowi seksualność, która znajdując się w orbicie lu-dzkiej aktywności psychosomatycznej, musiała również stać się obiektem zainteresowa-nia interpretacji kabalistycznych. Jedno z głównych przesłań chasydyzmu brzmi:
„avodath ba-gaszmiut" - czcij Boga precz cielesność. Przesłanie to dotyczy jedzenia, wypróżniania, lecz nade wszystko płciowości. „Stosunki płciowe zakładają, że żadne po-jcdyńcze ciało nic jest kompletne. Przez stosunki z inną osobą człowiek uzyskuje dopeł nienie, wykracza poza ograniczenia własnego ciała, łącząc się z innym i zabezpiecza własne ciało, uwieczniając własne ciało w ciele dziecka. Płciowość więc ustawia
jedno-10 Poi-. S. Schechter (wyd.), Aroth de Rabbi Natan, sekcja ,,A", rozdz. 31. 46a-b.
11 Por Zohar, t.2. 244a.
12 „Sefirot", (I poj „sefira") - kabalistyczne oznaczenie Bozcj emanacji. tj szczebli w procesie tworzenia świata, za pośrednictwem których Bóg objawia swą potęgę i moc. Sefirot to specyficznie zhierarchizowane stany pośrednie między Stwórcą a Jego dziełami, mające swe źródło w Bogu. por. A.
Unternian, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich. Warszawa 1994, s. 248 249 13 Ibidem, s. 175
14 Por. Ibidem, s. 177 i s 184.
112 Sławomir Żurek
stkę w jednym rzędzie z obrazem Bożym.(...) Tylko poprzez ciało może się dokonać misja naprawienia zerwanej nici stworzenia na drodze re-kreacji." 15
Człowiek w akcie płciowym (sprawowanym, co jest oczywiste dla religijnego Żyda, w małżeństwie) uczestniczy w procesie stwarzania, nic więc dziwnego, że w tym wymiarze prokreacja nie jest smutną, narzuconą przez kanony religijne powin nością, lecz zaszczytnym obowiązkiem.
W mistyce żydowskiej „ciało staje się paszportem do transcendencji, zaprosze-niem do nieśmiertelności. (...)"lf>