3. Dyskursy podręcznikowy i dziecięcy w kognitywistycznym ujęciu
3.2. Kognitywizm jako nowy kontekst teoriopoznawczy badań edukacyjnych
Osadzenie badań dyskursu podręcznikowego i dziecięcego w para-dygmacie kognitywistycznym prowadzi do wydobycia różnic wynika-jących z przeciwstawnych koncepcji edukacji. Jedna przejawia się w sposobie modelowania wizji świata przez teksty podręcznikowe. Druga zapewnia miejsce dla procesu konstruowania znaczeń w języ-kowym obrazie świata z perspektywy dzieci.
Aby szczegółowo opisać stosowane na gruncie dociekań kognitywi-stycznych kategorie językowego obrazu świata i tekstowego obrazu świata, przyjęłam wybrane podkategorie:
punktu widzeni a i p erspektywy,
typu rac jona lności ,
sposobu kategor yzo wania ,
stereotypowego i aksjologiczn ego o gląd u rzecz yw istości .
61 Założyłam, że wybór kategorii i podkategorii nie tylko umożliwi zbadanie apriorycznie narzuconych znaczeń dyskursu podręcznikowe-go, ale przede wszystkim pozwoli dostrzec w inicjowanym dyskursie dziecięcym proces rozumienia pojęć z wybranych przestrzeni.
Podejmując próbę rozpoznania tego procesu, starałam się uchwy-cić podręcznikowe i uczniowskie sposoby kategoryzacji; przyglądałam się również sposobom porządkowania i strukturowania cech pojęć odpowiednio do punktów widzenia przyjmowanych w podręcznikach i wypowiedziach dziecięcych.
Teoria językowego i tekstowego obrazu świata jako interpretacja rzeczywistości
Językoznawcy zorientowani kognitywistycznie proces rozumienia pojęć ujmują z perspektywy antropocentrycznej. W językowym po-znawaniu rzeczywistości analizują mentalne wyobrażenie przedmiotu
znaczące dla użytkowników języka17. Kognitywny opis znaczenia
zorientowany jest więc na rekonstrukcję sposobu rozumienia wyrażeń językowych przez podmiot mówiący (homo loquens)18, gdyż to z jego
17 J. Bartmiński, mówiąc o użytkownikach języka, wymienia ich zbiorową świa-domość językową oraz zindywidualizowaną kompetencję językową znaczącą dla niektórych typów tekstów. Por. J. Bartmiński, R. Tokarski, Definicja semantyczna:
czego i dla kogo? [w:] O definicjach i definiowaniu, red. J. Bartmiński, R. Tokarski,
Lublin 1993, s. 47–48.
18 Pojęcie podmiotu znalazło się na gruncie nauk filologicznych w swoistym kry-zysie, a stało się to w wyniku działania dwu przeciwstawnych tendencji: do nadmier-nego rozszerzania i do radykalnadmier-nego zawężania jego zakresu. Istotne zmiany w rozumieniu podmiotu na gruncie lingwistyki następują stopniowo: po pierwsze – w wyniku rozwoju badań nad modalnością, po drugie – w rezultacie wyjścia języko-znawców poza granice zdania gramatycznego i zainteresowania się jednostkami ponadzdaniowymi, wypowiedziami (tekstem), po trzecie – w ramach koncepcji języ-kowego obrazu i wizji świata, która zawsze jest wizją czyjąś, implikuje podmiot postrzegający. Ów podmiot postrzega świat zmysłami, obserwuje go, słucha, ogólnie: doświadcza, chwyta wrażenia, interpretuje je po swojemu, ocenia, wchodzi w określo-ne role komunikacyjokreślo-ne jako nadawca, mówi i mówiąc, działa. Wszystkie te sposoby funkcjonowania podmiotu empirycznego mają swoje językowe reprezentacje. Można więc wyróżnić szczegółowiej role podmiotu, takie jak: podmiot doś wiadcza j ący (obserwa tor, kon ceptua lizator, interpre tato r i komentato r) ora z mó -wiący (mó wca, na rra tor) . Por. J. Bartmiński, Polifoniczność tekstu czy
podmio-tu? Podmiot w dialogu z samym sobą [w:] Podmiot w języku i kulturze, red. J.
62
punktu widzenia dokonuje się ogląd i ocena rzeczywistości. Dobitnie określa ten nowy status semantyki Ryszard Tokarski:
Znaczenie słowa to nie wierne odzwierciedlenie cech obiektu odpowiadającego słowu, to świadome uwydatnienie jednych jego cech, a pomniejszenie czy wręcz wyeliminowanie innych. Tą języko wą transfo rmacją rzą dzi czło wie k [wyróżn. M. W.-K.]19.
Przyglądanie się procesowi konstruowania znaczeń w świadomo-ści pozwoliło badać nierozpoznany wcześniej sposób rozumienia i opi-sywania rzeczywistości za pośrednictwem języka. Stało się oczywiste, że język wyprowadzony z wrodzonej kompetencji, oparty jedynie na gotowych strukturach, nie wystarcza do wyrażenia wielu stanów i doznań oraz nie przystaje do myśli, kiedy chcemy uchwycić, wyja-śnić, opisać coś trudnego, zwłaszcza nieoczywistego.
Skoro znaczenie jest immanentnie związane z subiektywną w istocie interpretacją jakiejś rzeczywistości pozajęzykowej, to siłą rzeczy semantyka przenosi zainteresowanie z obiektu na subiekty – bada sposoby postrzegania i językowego ujmowania świata w aspekcie podmiotowym. Zorientowana antropocentrycznie semantyka kognity-wistyczna, postrzegająca język jako akt interpretacji, a nawet
krea-cji20, wyszła daleko poza granice strukturalizmu, z jego
przewidywalnością i oczywistością przekształceń gener a-tywno-transformacyjnych.
Refleksję badawczą nad subiektywnym konstruowaniem znaczeń organizują pytania: jak ludzie rozumieją wyrazy, jak budują pewien model świata, jakie cechy rzeczy i osób zauważają, uwydatniają, stawiają przed innymi, w jaki sposób profilują znaczenia z określone-go słownictwa, a także dominujących struktur gramatycznych
uobecniania się podmiotu w tekście [w:] Podmiot w języku i kulturze, red.
J. Bartmiński, A. Pajdzińska, Lublin 2008, s. 225–239; M. Bachtin, Estetyka
twórczo-ści słownej, tłum. D. Ulicka, Warszawa 1986.
19 R. Tokarski, Słownictwo jako interpretacja świata [w:] Encyklopedia kultury
polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław 1993,
s. 338.
20 Status znaczeń leksyki odnoszącej się do wyobrażeń społecznych zawierają-cych element kreatywności stał się przedmiotem szczególnego zainteresowania językoznawców kognitywistycznych. Por. J. Bartmiński, R. Tokarski, Definicja
semantyczna…, op. cit., s. 48; K. Korżyk, Znaczenia, eksplikacje, wartości. Uwagi o redukcjonistycznym opisie znaczenia wyrażeń [w:] O definicjach i definiowaniu,
63 dniowych, fleksyjnych i słowotwórczych). Możliwe staje się uchwyce-nie pewnych prawidłowości, odsłaniają się preferencje nadawców przesądzające o zawartości wypowiedzi.
W semantyce kognitywistycznej elementarne stają się wielowy-miarowe kategorie: językowego (JOS) i tekstowego (TOS)
obrazu świata. Wieloletnia tradycja i złożony rodowód21 tych pojęć
21 Wywodzone od etnolingwistów amerykańskich Edwarda Sapira i Benjamina L. Whorfa pojęcie językowego obrazu świata nawiązuje do XIX-wiecznej myśli językoznawczej niemieckich badaczy Wilhelma von Humboldta i Leo Weisgerbera. Zgodnie z założeniami W. von Humboldta język naturalny, postrzegany jako nośnik oglądu świata, może zostać poznany na drodze czysto subiektywnej. Rozumienie i interpretacja świata dokonują się zatem z punktu widzenia filozofii zdrowe go rozsądku, która stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i przyjętych – oraz zaakceptowanych przez daną wspólnotę komunikatywną – norm, wartości, wyobrażeń o rzeczywistości, i to zarówno materialnej – substancjalnej, zewnętrznej, jak i duchowej – psychicznej, świadomościowej, wewnętrznej, a także nastawienia w stosunku do tej rzeczywistości.
Koncepcję W. von Humboldta kontynuował Leo Weisgerber, głosząc, że język jest sposobem dojścia do świata, a każda wspólnota językowa jest tworzona przez wspólny obraz świata zawarty w języku ojczystym. Gdy członkowie jakiejś wspólnoty chcą coś przekazać, o czymś powiedzieć, muszą się nim posługiwać. Proces uwarunkowany przez kulturę i polegający na przeobrażaniu świata doświadczanego w „duchowo-pojęciowy” nazwał językowym bytem poś re dnim.
Zainicjowane przez L. Weisgerbera myślenie o tym, że język zawiera określony światopogląd, znalazło odzwierciedlenie w teorii Helmuta Gippera, który definiował JOS jako „sposób, w jaki zostaje wniesiona do języka, doświadczona, przeżyta i wyobrażona przez wspólnotę komunikatywną rzeczywistość”. Usiłując znaleźć i zrozumieć istotę obecności świata w świadomości jednostki oraz sposoby wniesienia do języka rzeczywistości, H. Gipper określa język jako pewnego rodzaju łączni k, pomost, pośredni ka, za pomocą którego człowiek komunikuje się z otaczającą go rzeczywistością, oraz „klucz do świata” . Dzięki abstrakcyjnej, psychicznej i świa-domościowej stronie jest on obecny w psychice jednostkowej i zbiorowej. Obszar, na którym język splata się i łączy ze świadomością, nazywa obszarem ujęzyko wi onej świadomoś ci, m yślenia języko wego lub m yśleni a w języku , którego szcze-gólnym wyrazem jest semantyka danego języka.
Namysł nad sposobami ujawniania się (istnienia) świata w języku zapoczątkowa-li amerykańscy etnozapoczątkowa-lingwiści E. Sapir i B.L. Whorf. Zdaniem E. Sapira język, jako prze wodni k po rzeczywi stości s połecznej , wyraża ustalone wartości kulturo-we, będące zarazem jedną z najważniejszych dla kultury form zachowania społeczne-go. Podobnie jak cała kultura powinien być badany i rozumiany w odniesieniu do ludzkiego świata znaczeń.
Takie zobrazowanie JOS dało uczniowi i następcy E. Sapira Benjaminowi L. Whorfowi podstawę do zdefiniowania kulturo wego obrazu ś wiata (KOS), który organizuje wszystkie komponenty obrazu świata w obrębie danej kultury. Roz-ważania doprowadziły do sformułowania tak zwanej hipotezy Sa pira -Whorf a ,
64
sprawiają, że nie spełniają one warunku jednoznaczności. Nie istnieje jedna powszechnie akceptowana koncepcja obrazu świata, a z różno-rodności podejść nie wyłania się spójna teoria22.
Najbardziej doniosłe ustalenia pochodzą z intensywnie rozwija-nych w Polsce (w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięć-dziesiątych) badań polskich naukowców skupionych wokół ośrodka lubelskiego.
W ujęciu Jerzego Bartmińskiego i Ryszarda Tokarskiego języ-kowy obraz świata (w sensie ogólnym) orzeka o sposobach istnie-nia obiektów świata pozajęzykowego, czyli odzwierciedla charakter postrzegania i ujmowania świata (wszystkich jego wymiarów: mate-rialnego, duchowego, psychicznego, emocjonalnego). Stanowi zespół sądów wyrażonych i utrwalonych w języku osobniczym, indywidual-nym (tzn. w użyciu kategorii gramatycznych: osoby, liczby, rodzaju, czasu, trybu, przypadka; wykorzystaniu/zastosowaniu słownictwa i frazeologii oraz kliszowanych tekstów, np. przysłów), ale też funk-cjonującym jako społeczne narzędzie komunikacji (w przekonaniach,
dzięki której zostało zapoczątkowane myślenie o tym, że nie tylko typ ję zyka zależy o d typu kul t u ry, której jest wykładnikiem i wyrazicielem i w której obrębie powstał, ale również typ kul tu ry jes t uwa run kowan y tym typem języka, w którego obrębie (w którym) powstała, rozwinęła się i funkcjonowała. Z hipotezy tej wynika zasada określana mianem relatywizmu językowe go (picture of the world), zgodnie z którą używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia, odmienne zaś sposoby mówienia modelują różne sposoby postrzegania i rozumienia rzeczywistości: nowy język to nowa rzeczy-wistość.
W programie rosyjskiej szkoły semantycznej istotne miejsce zajmuje koncepcja Jurija Apresjana, twórcy teorii „naiwnego obrazu świata”. Obraz jest „naiwny”, to znaczy równocześnie antropocentryczny i etnocentryczny, tworzony wyraźnie z punktu widzenia człowieka, mierzony ludzkimi miarami. Każdy użytkownik języka jest nosicielem „naiwnego” obrazu świata. Nie tylko znajduje on odzwierciedlenie w zna-czeniach wyrazów, ale też decyduje o ich użyciu.
Por. W. von Humboldt, O różnicach w budowie ludzkich języków oraz ich
wpły-wie na duchowy rozwój rodzaju ludzkiego [w:] Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. G. Godlewski, A. Mencwel, R. Sulima, Warszawa 2003, s. 63–
67; B. Whorf, Język, myśl, rzeczywistość, tłum. T. Hołówka, Warszawa 1982; J. Anusiewicz, Lingwistyka kulturowa…, op. cit.; idem, Problematyka językowego
obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin 1999, s. 277–307;
J. Anusiewicz, A. Dąbrowska, M. Fleischer, Językowy obraz świata i kultura. Projekt
koncepcji badawczej [w:] Język a kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultura, red.
A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław 2000, s. 11–44.
65
mitach i rytuałach)23, które narzuca pewne wyobrażenia i
stereotypi-zuje sądy. Językowy obraz świata jest więc obrazem silnie nacecho-wanym subiektywnie, zarazem może być pojmowany jako utrwalony w kulturze, zakorzeniony i uwspólniony w wiedzy społecznej stosunek do rzeczywistości.
Wykres 1. Komponenty językowego obrazu świata
W językowym obrazie świata wymieszane są dwie przestrzenie: w jednej zawiera się i odzwierciedla osobiste, indywidualne ujmowa-nie rzeczywistości, jej jednostkowa interpretacja, w drugiej zaś – sądy, przekonania, wyobrażenia, które przeniknęły z kultury, wiedzy społecznej. Obie przestrzenie w indywidualnych przypadkach trwają w symbiozie (współistnieją, tworząc koherentną całość); jeśli jednak nie przylegają do siebie, nie zrastają się, bywają źródłem dysonansów poznawczych i światopoglądowych. Językowy obraz świata może więc być sam w sobie niespójny.
23 J. Bartmiński, R. Tokarski, Językowy obraz świata a spójność tekstu [w:]
Teo-ria tekstu. Zbiór studiów, red. T. Dobrzyńska, Wrocław 1986, s. 72; R. Tokarski, Słownictwo…, op. cit., s. 358; E. Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wprowa-dzenie do językoznawstwa kognitywnego, Kraków 1995, s. 5; eadem, Kognitywizm po polsku – wczoraj i dziś, Kraków 2004; eadem, Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, Kraków 2001, s. 15–35.
w przekonaniach
mitach
rytuałach
Jest odzwierciedleniem indywidualnego sposobu interpretowania świata, w który
wrasta cały kontekst kulturowy pragmatycznych
semantycznych gramatycznych
UTRWALONY W JĘZYKU (w kategoriach) ZAWARTY W WIEDZY SPOŁECZNEJ JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA
66
W trakcie rekonstruowania uaktywnionego w dyskursie dziecię-cym językowego obrazu świata szukałam związków między wymia-rem: antropocentrycznym (tworzonym z punktu widzenia dziecka) i etnocentrycznym (zanurzonym w wiedzy społecznej, w której dziecko wzrasta). Rangę zyskała wiedza potoczna, warunkowała bowiem mentalne oswajanie rzeczywistości i działanie w niej, a dziecięce myślenie i sposoby nadawania znaczeń w procesach poznawania świata pozwalały dokładniej opisać mechanizmy systemów poznaw-czych i budowania wiedzy w umyśle.
Szczególną postać językowego obrazu świata stanowi tekstowy obraz świata. W znaczeniu bardzo szerokim pozwala ustalić, jakie jest przejawiające się w wybranych tekstach środowiskowo nacecho-wane wyobrażenie rzeczywistości pozajęzykowej i hierarchii jej ele-mentów.
Tekstowy obraz świata konstytuują cztery komponenty:
sfera komunikacyjna, obejmująca media, sztukę, politykę, naukę,
dydaktyczną kulturę szkoły i przyporządkowane poszczególnym sferom style funkcjonalne oraz typy konceptualizacji;
koncepty kluczowe – pojęcia znane wszystkim członkom lub
więk-szości członków wspólnoty kulturowej; przekazywane w warstwie leksykalnej i semantycznej tekstu, odsłaniają określone preferencje nadawców, przesądzające o zawartości tekstów (aspekt ilościowy w tekstowym obrazie świata nabiera szczególnego znaczenia – ele-ment pojawiający się częściej jest ważniejszy niż ten rzadszy);
prototypy – zespół cech typowych dla danej kategorii, które
mówią-cy wiążą z danym pojęciem;
stereotypy – zbiór sądów skojarzonych z danym pojęciem,
utrwalo-nych w języku24.
Tekstowy obraz świata rekonstruowałam z dyskursu podręczni-kowego. Analizie poddałam apriorycznie wpisane w jego podręczniko-wy obraz podręczniko-wybrane elementy: koncepty kluczowe w warstwie leksykal-no-semantycznej podręcznika, punkt widzenia i perspektywę, typ racjonalności, sposoby kategoryzacji, a także stereotypowy i aksjolo-giczny ogląd rzeczywistości.
Przyjęłam, że TOS odzwierciedla oficjalną wykładnię twórców programu i zawiera zbiór prawd i przekonań światopoglądowych
24 Por. A. Kiklewicz, Zrozumieć język. Szkice z filozofii języka, semantyki,
lingwi-styki komunikacyjnej, Łask 2007, s. 302–304; W. Kajtoch, Językowe obrazy świata i człowieka w prasie młodzieżowej i alternatywnej, t. 1, Kraków 2008, s. 18–19.
67
Wykres 2. Komponenty tekstowego obrazu świata (źródło: A. Kiklewicz, Zrozumieć język. Szkice z filozofii języka, semantyki, lingwistyki komunikacyjnej,
Łask 2007, s. 304)
autora podręcznika. Jest w istocie enuncjacją rozumienia organizacji świata, do którego odnoszą się teksty, poglądów na temat istnienia i funkcjonowania poszczególnych jego składników, związków, prawi-dłowości, panujących w nim hierarchii i preferowanych wartości. Trzeba dodać, że wyprofilowany w tekstach podręczników obraz świata ma ogromną siłę i żywotność – kształtuje jednostkowe oraz zbiorowe poglądy i postawy, często nieodwracalnie przesądza o cha-rakterze indywidualnych i społecznych zachowań.
Uznałam też, że tekstowy obraz świata zdeterminowany jest przez funkcje podręcznika: pragmatyczną (dydaktyczną) i socjalizacyjną
(pedagogiczną)25. One też generalnie modelują tryb postępowania
25 Projektowanie procesu kształcenia za pośrednictwem podręcznika może się skupiać na innych funkcjach – zdeterminowane myśleniem o budowaniu kompetencji kulturowej, może preferować funkcję informacyjną, systematyzującą, samokształce-niową, integrującą, koordynującą, rozwijającą. Por. D.D. Zujew, Podręcznik…, op. cit., s. 35–56; R.A. de Beaugrande, W.U. Dressler, Wstęp do lingwistyki tekstu, tłum. A. Szwedek, Warszawa 1990, s. 244; J. Skrzypczak, Konstruowanie i ocena
podręczni-ków (podstawowe problemy metodologiczne), Poznań-Radom 1996, s. 41–52; A.
Wil-koń, Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków 2002, s. 258– 266; U. Żydek-Bednarczuk, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków 2005, s. 206–210; A. Awdiejew, G. Habrajska, Wprowadzenie do gramatyki
komuni-kacyjnej, t. 2, Łask 2006. Strefa komunikacyjna Koncepty kluczowe Stereotypy Kategorie/fasety Znaczenia TEKSTOWY OBRAZ
68
metodycznego, czyniąc przyswajanie wiedzy dominującym aspektem procesu kształcenia. Podręcznik posługuje się bowiem swoistą strate-gią komunikowania się dorosłego nadawcy z młodym odbiorcą: wy-raźną intencję dydaktyczną często świadomie kamufluje i ukrywa pod powierzchnią ukazanych sytuacji i zdarzeń, przypisując podmiotowi mówiącemu okazjonalną rolę, np. wychowawcy, przyjaciela dzieci,
a także mamy i innych członków rodziny26.
Skonfrontowanie dwóch badanych obrazów świata: tekstowego, wyprofilowanego w zastanym dyskursie podręcznikowym, oraz języ-kowego, który wyłania się z dyskursu uczniowskiego (wyzwalanego w inspirującym środowisku edukacyjnym), służyło wydobyciu cech znamiennych, dystynktywnych, z pominięciem odmienności w pojmo-waniu tych kategorii przez różnych teoretyków.
Punkt widzenia i perspektywa w obrazach świata
Językowe strategie „zapisywania” świata w interpretacjach dzie-cięcych, a także tekstowe sposoby odzwierciedlania stosunku do świata w podręcznikach, zdeterminowane są przez: punkt widzenia i perspektywę, profilowanie i profil, kategoryz owanie oraz
fasetowy układ cech i strategii komunikacyjnych27.
26 J. Ługowska, Punkt widzenia w strukturze komunikatu literackiego
(przezna-czonego dla młodego odbiorcy) [w:] Punkt widzenia w języku i kulturze, red. J.
Bart-miński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin 2004, s. 10.
27 Pojęcie punktu widzenia stale występuje w naszym codziennym, potocznym języku, stanowiąc dowód na istnienie silnie utrwalonej konwencjonalnej metafory orientacyjno-wizualnej, która mówi, że rozumienie to widzenie. Potwierdzeniem są wybrane przykłady: „przyjmować punkt widzenia”, „wypowiadać się z określonego punktu widzenia”, „patrzeć (na coś) z własnego punktu widzenia”, „mieć różne punkty widzenia na jedną sprawę”, „z naszego punktu widzenia sprawa wygląda inaczej”, „punkt widzenia zależy od punktu siedzenia”, „to wykracza poza jego pole widzenia” itd. Por. Punkt widzenia w tekście i w dyskursie, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin 2004, s. 7; J. Bartmiński, O
profilo-waniu i profilach raz jeszcze [w:] O definicjach i definioprofilo-waniu, op. cit., s. 269–270;
R. Przybylska, Kategoria punktu widzenia w badaniach nad relacjami
przestrzenny-mi w języku [w:] Punkt widzenia w języku i kulturze, op. cit., s. 157–158; J. Bartprzestrzenny-miń-
Bartmiń-ski, St. Niebrzegowska-Bartmińska, Dynamika kategorii punktu widzenia w języku,
tekście i dyskursie [w:] Punkt widzenia w języku i kulturze, op. cit.; E. Tabakowska, O językowych wyznacznikach punktu widzenia [w:] Punkt widzenia w języku i kul-turze, op. cit., s. 49.
69 Punkt widzenia ze względu na współistnienie/współobecność trzech komponentów (aktu widzenia oraz przedmiotu i podmiotu
widzenia)28 staje się tożsamy ze światopoglądem, a rola zwykłego
widza – niejako „automatycznie” rejestrującego obraz – rolą świado-mego obserwatora, który nie tylko wybiera sobie przedmiot obserwa-cji, lecz także wzbogaca tę obserwację komentarzem (na przykład
wstępną kategoryzacją z aksjologiczną oceną)29.
Świadomość punktu widzenia, z którego wypowiadana jest dana kwestia, ujawnia się w sytuacji, gdy mamy do czynienia z wielością lub
wręcz konfliktem różnych racji30. Patrzący mają swoje punkty widzenia,
zajmują stanowiska, z których wygłaszają swoje racje, wyrażają dążenia, informują o zamiarach. Racje, dążenia, zamiary są mechanizmami
na-pędzającymi patrzenie, poznanie i interpretowanie31. Odmienne punkty
widzenia modelują struktury semantyczne, dobór środków językowych, odmiany stylowe, strategie argumentacji, a także klimat emocjonalny (odnosi się to do językowego i tekstowego obrazu świata).
Przyjęcie różnych punktów widzenia stwarza nieco inną per-spektywę, czyli spojrzenie przez wzgląd na coś. Z przyjętej perspek-tywy można się dowiedzieć o stosunku obserwatora do różnych spraw, poznać jego opinie, oceny, przekonania, przewidywania, stany wiedzy, pamięci, wyobraźni, rozumienia i interpretacji. Ogląd sytuacji nie jest więc czynnością wyłącznie sensoryczną, lecz w wyniku profilowania staje się subiektywną konceptualizacją.
Profilowanie, jako subiektywna operacja językowo-pojęciowa, polega na swoistym kształtowaniu obrazu przedmiotu przez ujęcie go w określonych fasetach32, takich jak rodzaj, pochodzenie, cechy,
28 J. Bartmiński, St. Niebrzegowska-Bartmińska, Dynamika…, op. cit., s. 327;
Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, red. E. Tabakowska, Kraków 2001;
E. Tabakowska, O językowych wyznacznikach…, op. cit., s. 48–49. 29 E. Tabakowska, O językowych wyznacznikach…, op. cit., s. 49. 30 J. Ługowska, Punkt widzenia…, op. cit., s. 12.
31 A. Głaz, Wielość punktów widzenia – następstwo czy równoczesność? [w:] Punkt
widzenia w tekście i w dyskursie, op. cit., s. 73.
32 F a s e t a, używana często zamiennie z pojęciem aspektu i podkategorii, defi-niowana jest j a k o z e s p ó ł s ą d ó w s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a e k s p l i k a c j ę. Układ fasetowy zdań definiujących w eksplikacji jest znaczący dla pokazania struktury kognitywnej pojęć, a precyzyjniej: dla istnienia zróżnicowanych schematów definicyj-nych dla określodefinicyj-nych grup leksyki. Odmienności dotyczą zarówno części kategoryzu-jącej, jak i doboru faset. Dla przykładu, swoisty dobór faset okazał się potrzebny do porównawczego opisu stereotypów narodowych. Były to fasety: postawy wobec ludzi, cechy charakteru i intelektu, postawy życiowe i stosunek do dóbr materialnych,
70
wygląd, funkcje, działania, zdarzenia, przeżycia, czas i miejsce wystę-powania33.
Profil jest więc zrelatywizowanym podmiotowo poglądem o poję-ciu, ukształtowanym przez dobór faset stosownie do przyjętej wiedzy
o świecie34. Odmienne profile nie są różnymi znaczeniami, to sposoby
organizowania treści semantycznej wewnątrz znaczenia: wyekspono-wanie faset ważnych przy jednoczesnym pomijaniu roli innych
powo-duje wyłącznie zmianę w językowym obrazie pojęcia35.
Jeśli opisane podkategorie zasadniczo determinują sposób myśle-nia o rzeczywistości wpisanej w tekstowy obraz podręczników i tej, która uobecnia się w dziecięcym językowym obrazie świata, to w praktyce edukacyjnej muszą zostać uwzględnione jako strategiczne następujące kwestie:
z jakiego punktu widzenia wczesna edukacja pokazuje dzieciom
obraz świata: czy dziecko w roli ucznia jest skazane na jednostron-ny (narzucojednostron-ny) jego obraz, czy też możliwe jest wpisanie w dyskurs podręcznikowy różnych punktów widzenia, otwierających na względność prawdy oraz poszanowanie inności i odrębności?
czy i w jaki sposób wyprofilowany w znaczeniach tekstów
podręcz-nikowych obraz świata modeluje dziecięce sposoby interpretowania,