Kompetencje komunikacyjne jako czynnik warunkujący rozmowę

Mowa i język ujmowane są jako narzędzie porozumiewania się, którego prawidłowe używanie wymaga opanowania kilku podstawowych kompeten-cji: (1) językowej, a więc umiejętności rozumienia i reprodukowania zdań poprawnych pod względem artykulacyjnym i gramatycznym; (2) komuni-kacyjnej, czyli używania słów zgodnie z ich przeznaczeniem, stosowania re-guł prowadzenia rozmowy, znajomość różnorodnych zwrotów językowych, umiejętności narracyjne; (3) poznawczej, czyli umiejętności zdobywania wiedzy, oraz operowania nią, np.; umiejętność słuchania innych, rozumienia metafor, rozwiązywania zagadek (Kuszak, 2011a, s. 34).

Pojęcie „kompetencje komunikacyjne” (communicative competence) ujmo-wane jako „umiejętności komunikacyjne” wprowadził Dell Hymes w 1972 r.

(za: Kurcz, 2005, s. 17). Jest to określenie dotyczące zdolności stosowania przez jednostkę wszystkich dostępnych systemów semiotycznych w ujęciu członka wspólnoty społeczno-kulturowej, czyli zdolności spostrzegania i ka-tegoryzowania określonych sytuacji społecznych, a także odpowiedniego do-boru sposobu mówienia (Rittel, 1994, s. 110–111).

Termin kompetencja komunikacyjna został stworzony w odniesieniu do terminu kompetencja językowa. Termin ten wprowadził Noam Chom-sky. Zróżnicował on pojęcia kompetencja (competence) i wykonanie (reali-zacja) (performance), a kompetencję językową zdefiniował jako zdolność rozumienia i tworzenia zdań w danym języku (za: Kurcz, 2005, s. 100).

Według Kurcz (1995, s. 177) jest to „zdolność dorosłego użytkownika języ-ka do produkowania i rozumienia wypowiedzi w danym języku, określana też jako utajona, nieświadoma wiedza językowa”. W nawiązaniu do ujęć ję-zykoznawczych, a w szczególności do teorii gramatyki generatywno-trans-formacyjnej, jak czytamy (tamże, s. 214), kompetencja językowa obejmuje składniki fonologiczne, syntaktyczne i semantyczne. Pełny model wiedzy ję-zykowej uzyskuje się po dodaniu do wymienionych elementów kompetencji komunikacyjnej. Kompetencja językowa jest uwarunkowana genetycznie, zaś struktura kompetencji komunikacyjnej jest prostsza, gdyż obejmuje zasady określane w kategoriach reguł pragmatycznych oraz efektywnej komunikacji werbalnej. Zasady pragmatyczne dotyczące używania języka przekazywa-ne są w procesie socjalizacji dziecka, która odbywa się w danym wymiarze

I.1. Rozmowa i jej uwarunkowania

kulturowo-społecznym. Kompetencja komunikacyjna stanowi strukturę ana-lizatora pragmatycznego mowy. Analizator ten, tak jak inne typu poznaw-czego, przyjmuje postać struktury warstwowej (Kurcz, 1995, s. 245).

Kompetencje komunikacyjne stanowią strukturę multidyscyplinarną, złożoną i wielowymiarową. Wielu badaczy koncentrowało swoje prace na werbalnych kompetencjach komunikacyjnych (por. m.in.: E. Filipiak, 2002;

Karwowska-Struczyk, 1982; Krasowicz-Kupis, 1999; Kuszak, 2011a; Mar-cinkowska, 2013; Rittel, 1994; Szuman, 1968; Twardowski, 2002). Dodat-kowo o kompetencjach komunikacyjnych przedmiotem rozważań autorów jest specyfika języka dziecka w okresie średniego i późnego dzieciństwa (por. m.in.: Adamek, 1998; Brzezińska, 1987; Burtowy, 1992; Kielar-Turska, 1992, 1994, 1995; Rostańska, 1995, 2010; Shugar, Smoczyńska, 1980).

Istniejące w literaturze przedmiotu kryteria klasyfikacyjne sprawią, że wskazanie jednoznacznego podziału kompetencji komunikacyjnych jest kłopotliwe. Daje się jedynie zauważyć cechy wspólne, które pozwalają wy-różnić trzy grupy definicji: (1) instrumentalne, odnoszące się do umiejęt-ności, sprawności oraz zdolności; (2) emocjonalno-normatywne, wyrażające pozytywny stosunek do danego zadania, a także gotowość do podejmowania aktywności na rzecz jej realizacji; (3) kompleksowe dotyczące wiedzy, umie-jętności, postaw, motywacji i emocji (Stech, 2002). Jeśli zaś chodzi o za-kres tego pojęcia, to obejmuje ono wiedzę: językową, kulturową, społeczną i ogólną wiedzę o świecie oraz umiejętność posługiwania się nią w sytuacjach komunikacyjnych. „Kompetencje komunikacyjne to zdolność posługiwania się językiem w sposób skuteczny i dostosowany do sytuacji” (Shugar, Smo-czyńska, 1980, s. 455) oraz „zdolność do osiągania relatywnych celów inte-rakcyjnych w specyficznych kontekstach społecznych przy użyciu społecznie właściwych znaczeń i sposobów mówienia w trakcie rozmowy. Należy zazna-czyć, iż społecznymi środkami komunikacji są język oraz środki pozawerbal-ne” (Stohl, 1982; Kielar-Turska, 2003).

Kompetencje komunikacyjne ujmowane są przez Marię Kielar-Turską (1994) jako swoisty „konstrukt wielowymiarowy”. Obejmuje on różne kom-petencje składowe, które odnoszą się nie tylko do obszaru języka, pozwalając na realizację różnych typów aktów mowy w wymiarze praktycznym. Kom-petencja komunikacyjna w wymiarze całościowym obejmuje kompetencje cząstkowe, które pozwalają dziecku zastosować posiadane środki językowe i niewerbalne do nawiązywania rozmów z innymi, współtworzenia ich treści oraz określonych relacji (Twardowski, 1993).

Natomiast John M. Wiemman (za: Jakoniuk-Diallo, 2000, s. 40) wska-zał określone komponenty kompetencji komunikacyjnych: wiedzę i wynika-jący z niej repertuar zachowań, umiejętności interakcyjne, dążenie do komu-nikowania się, efektywność komunikacyjną.

Sherwyn P. Morreale, Brian H. Spitzberg, Kevin J. Barge (2007, s. 87) postrzegają kompetencję komunikacyjną jako wykorzystanie werbalnego i/

lub niewerbalnego zachowania do osiągania preferowanych celów w sposób, który jest stosowany do kontekstu. Jednocześnie wyodrębniają takie kompo-nenty, jak: (1) motywacja, poziom dążenia do skutecznego komunikowania się w danym kontekście; (2) wiedza na temat określonej sytuacji komunika-cyjnej; (3) umiejętności, określone zachowania ukierunkowane na cel (umie-jętność zadawania pytań, rutynowe i rytualne wzory zachowań charaktery-styczne dla danej kultury); (4) ramy interakcji (występują różne poziomy w zależności od liczby osób uczestniczących w interakcji oraz typu kontek-stu) (tamże, s. 75 i dalsze).

Cynthia Stohl (za: Kielar-Turska, 1991) pojęcie kompetencji komuni-kacyjnych ujmuje w kategorii zdolności służących do osiągania względnych celów interakcyjnych w specyficznych kontekstach społecznych z użyciem właściwych znaczeń i sposobów mówienia. Do tych specyficznych kontekstów społecznych Stohl zalicza rozmowę, w której społeczne środki komunikacji stanowią język, a także komunikaty pozawerbalne takie jak: gesty, mimika, sygnały wzrokowe. Stohl (za: Kielar-Turska, 1991, s. 25) wskazuje trzy gru-py umiejętności obejmujących kompetencję językową. Wyróżnia tu zdolność do użycia języka, zdolności socjolingwistyczne oraz zdolności interakcyjne.

Wśród istotnych celów interakcyjnych wskazywane są: nawiązanie kontaktu, utrzymywanie go, przekazywanie instrukcji czy wyjaśnienie problemu.

Kompetencja komunikacyjna zatem obejmuje umiejętności, umożliwia-jące osobie biorącej w niej udział, użycie posiadanych środków językowych i pozawerbalnych do nawiązywania rozmowy z interlokutorem, współtwo-rzenia jej treści, a także do jej zakończenia. Teodozja Rittel (1994, s. 37) dokonuje porównania definicji kompetencji językowej i kompetencji komuni-kacyjnej. Zdaniem autorki kompetencja językowa odnosi się do wiedzy o sys-temie języka, kompetencja komunikacyjna zaś wiedzy o regułach użycia tego systemu.

W odniesieniu do obszaru podejmowanych badań kompetencja komu-nikacyjna będzie ujmowana jako zdolność posługiwania się językiem w spo-sób skuteczny i dostosowany do sytuacji z uwzględnieniem oczekiwań, ja-kie ma mówca wobec słuchacza oraz celów, jaja-kie stawiają sobie rozmówcy względem siebie z uwzględnieniem konwencjonalnych reguł użycia języka (Shugar, Smoczynska, 1980). Przyjmuję, że kompetencje komunikacyjne stanowią umiejętności warunkujące uczestniczenie w sytuacji komunikacyj-nej, jaką jest rozmowa, a także przyczyniają się do różnicowania zachowań w zależności od kontekstu sytuacyjnego, jak też przekonania o konieczno-ści posiadania i rozwijania efektywnych sposobów porozumienia się między rozmówcami. W opisach kompetencji komunikacyjnych akcentowana jest

I.1. Rozmowa i jej uwarunkowania

nie tyle wiedza, ile możliwości językowe, a także świadomość roli czynników socjolingwistycznych z uwagi na aktywny współudział rozmówców.

Rozmowa jest dynamicznym procesem komunikacyjnym, a także czyn-nością, podczas której osoby biorące w niej udział wykorzystują określone umiejętności tworzące ich kompetencje komunikacyjne (Rzeźnicka-Krupa, 2007). Kompetencje te wchodzą w skład szeroko ujmowanych kompetencji społecznych, które jednostka kształtuje w ciągu swojego życia w wyniku proce-su socjalizacji. Rozmowa wymaga od osób biorących w niej udział określonych zdolności do nawiązywania interakcji, a także doboru z bogatej gamy zacho-wań komunikacyjnych, językowych i pozajęzykowych tych, które odpowiednio w danej sytuacji przyczyniają się do uzyskania wzajemnego porozumienia.