Zasady komunikacyjne w rozmowie

Uwzględniając szerszy kontekst rozmowy jako działania, które ma pozwo-lić osiągnąć interlokutorom określone rezultaty komunikacyjne, w tym przy-czynić się do uzyskania wspólnego celu, konieczne wydaje się, aby postępowali oni zgodnie z obowiązującymi zasadami. Jedną z najczęściej przywoływanych zasad funkcjonujących w obszarze komunikacji i rozmowy jest koncepcja opracowana przez Herberta Paula Grice’a (1975, za: Nęcki, 1996; Rostańska, 2010). Jest to tak zwana teoria implikatur, która zakłada, że podstawowym zdarzeniem w wymiarze konwersacyjnym jest budowanie niekonwencjonal-nych znaczeń wypowiedzi, które opierają się na wiedzy pozajęzykowej roz-mówców, a także aktualnym kontekście konwersacyjnym. Dokonując podziału implikatur, można wyróżnić implikatury logiczne (odnoszą się do wniosków z analizy tekstu) oraz implikatury konwersacyjne (wykraczające za bezpośred-ni tekst wypowiedzi). Można tu wskazać tak zwane implikatury konwersa-cyjne standardowe, obejmujące standardowe inferencje, które nie wymagają znajomości konkretnego tekstu oraz implikatury konwersacyjne specyficzne wymagające znajomości „lokalnego” kontekstu słownego, interpersonalnego i sytuacyjnego (Rostańska, 2010, s. 139). Warto w tym miejscu przytoczyć de-finicję presupozycji, dzięki której są możliwe wskazane wcześniej implikacje.

Presupozycje są niezbędne do przyjęcia założenia w kontekście postrzegania danej wypowiedzi i dokonywania jej interpretacji w kategoriach prawdziwej lub fałszywej (Nęcki, 1996). Stephen Levinson (1983) wyróżnia trzy grupy pre-supozycji: (1) logiczne – odnoszą się one do konsekwencji logicznych danego zdania w wymianie między rozmówcami; (2) presupozycje semantyczne – są one zbliżone do presupozycji logicznych, jednak wymagają usunięcia presupo-zycji poprzez ujawnienie rzeczywistego sensu wypowiedzi; (3) presupozycje pragmatyczne – wyrażają się poprzez relacje między rozmówcami i wypowia-danym przez nich tekstem (Nęcki, 1996, s. 140–141).

Wśród podstawowych zasad komunikacyjnych Grice (1975, za: Z. Nęc-ki, 1996, s. 142–143) wymienia regułę kooperacji, która zobowiązuje roz-mówców do włączenia w wymianę swoich wkładów w danym momencie, uwzględniając cel i kierunek konwersacji. Uzupełnieniem tej reguły są wy-mienione dalej zasady, których ważność ukazuje się wówczas, kiedy nie są przestrzegane: zasada jakości, zasada ilości, zasada odpowiedzialności oraz zasada sposobu.

Zasada jakości polega na tym, że rozmówca powinien starać się realizo-wać swój wkład zgodnie z prawdą (nie posługirealizo-wać się fałszywymi informa-cjami oraz takimi, które nie mają logicznego wytłumaczenia). Zasada ilości określa wkład rozmówcy w taki sposób, aby był zgodny z wymogami aktu-alnych celów wymiany (nieprzestrzeganie tej zasady jest źródłem implika-tur, o których była mowa wcześniej). Zasada odpowiedzialności zobowiązuje uczestników do tego, aby wypowiadali się na temat związany z aktualnym przebiegiem rozmowy. Jednocześnie oczekuje się od odbiorcy, że będzie on w sposób aktywny dokonywał interpretacji wypowiedzi nadawcy do momen-tu aż uzyska pewną spójność z danym tematem. Ostatnia zasada, czyli zasa-da sposobu zobowiązuje uczestników rozmowy, by ich komunikaty były zro-zumiałe i taktowne wobec siebie. Rozmówcy powinni unikać wypowiedzi, które mogłyby dotknąć któregoś z nich, jak też wypowiedzi niejednoznacz-nych. Sam sposób budowania komunikatów powinien być prosty, rzeczowy, krótki uporządkowany i systematyczny.

Goefrey Leech (1983, za: Nęcki, 1996, s. 44) przyjmując jako główne założenie, że konwersacja jest zjawiskiem lingwistyczno-społecznym, roz-szerzył i doprecyzował zasady opracowane przez Grice’a. Według niego w prawidłowo toczącej się rozmowie jej uczestnicy powinni stosować dwa rodzaje zasad: zasady organizacji tekstu (zasady tekstualne) oraz zasady or-ganizacji kontaktu interpersonalnego. Wśród zasad oror-ganizacji tekstu wy-mienia on: (1) regułę poprawności gramatycznej i zrozumiałości – odnosi się ona do konstrukcji samej wypowiedzi po to, aby można było dokonywać bezpośredniej jej interpretacji; (2) regułę dopasowania wypowiedzi do kon-tekstu lingwistycznego; nakazuje ona uwzględnić poprzednią wypowiedź rozmówcy, w taki sposób, aby była spójność tematyczna; (3) regułę eko-nomiczności w konwersacji – wyraża się ona w tym, aby rozmówcy unikali zbędnych powtórzeń, pauz oraz zakłóceń; (4) regułę ekspresyjności – odnosi się ona do nadawania osobistego i emocjonalnego tonu wypowiedzi, poprzez który odbiorca odczytuje stosunek nadawcy do tego co wypowiada. Zasady interpersonalne obejmują: (1) regułę uprzejmości, która wymaga akceptacji przez partnera znaczenia wypowiedzi z uwzględnieniem niewywoływania przykrych stanów uczuciowych; (2) regułę aprobaty rozmówcy, odnosząca się do tego, by rozmówcy wyrazili względem siebie życzliwość i akceptację

I.1. Rozmowa i jej uwarunkowania

nie tylko swoich wypowiedzi, lecz także kontaktu; (3) regułę skromności, czyli ograniczenie wskazywania swoich silnych stron, omawiania sukcesów, przechwalania się w sposób bezpośredni z uwagi na to, że u współrozmówcy mogłoby to wywołać poczucie niższości; (4) regułę zgodności, czyli apro-batę dla stanowiska rozmówcy, a także wyrażenie zgody na przedstawione opinie zawsze, kiedy jest to możliwe; wysyłanie komunikatu wyrażającego odmowę wiąże się z łamaniem tej reguły; (5) regułę współdziałania, ujawnia się wyrażaniem chęci kontynuacji konwersacji i szukania najbardziej odpo-wiednich sposobów przekazania komunikatu danej osobie; (6) reguła iro-nii, zachowania „niekonwencjonalne”, takie jak żarty czy kpiny powinny być ujawniane jako czytelne, jasne dające się w sposób właściwy interpretować;

(7) regułę atrakcyjności treści, rozmówcy powinni wykazywać zainteresowa-nie tematem rozmowy, który proponuje partner, a także sugerować tematy ciekawe nie tylko z punktu widzenia siebie, lecz także współrozmówcy; (8) regułę Polyanny, nakazuje ona, by nie podejmować tematów przykrych dla rozmówcy, powodując u niego przykre skojarzenia bądź smutek.

Harvey Sacks (za: Nęcki, 1996, s. 146–147, 151–152), który opisuje me-chanizm rozmowy, analizując poszczególne elementy jej nawiązania i prowa-dzenia, ustala, że najważniejszą jej cechą jest harmonijne przejmowanie ról pomiędzy osobą mówiącą a słuchającą (przejmowanie tur). To pozwala na sformułowanie zasad rozmowy: (1) zdaniem badacza prawo głosu ma w da-nym momencie tylko jeden mówca; pozostałe osoby powinny milczeć i słu-chać; (2) nie jest dopuszczalne równoczesne mówienie dwóch lub większej liczby osób z uwagi na element krótkotrwały w chwilach przejmowania gło-su, w momencie przejmowania głosu nie jest wskazane równoczesne mówie-nie, ponieważ jest to proces krótkotrwały; (3) cała rozmowa, jak i określone tury, powinny zapewnić swobodę długości trwania, kolejności głosów oraz tematykę poruszaną przez rozmówców; (4) czas trwania rozmowy może być określony, jednak najczęściej odbywa się to w komunikacji o charakterze ofi-cjalnym; (5) liczba uczestników rozmowy może być różna i jest to uzależ-nione przede wszystkim od sytuacji społecznej oraz od aktywności, a także motywacji osób w niej uczestniczących; (6) w rozmowach, w których uczest-niczą więcej niż dwie osoby (polilogii), nie jest z góry ustalana kolejność za-bierania głosu, odbywa się ona na bieżąco poprzez negocjację uczestników;

(7) rozmowa może być kontynuowana lub przerwana; jest to uzależnione od intencji rozmówców lub jednego z nich; (8) kolejne tury konwersacyjne mogą być ograniczone do jednego słowa lub zdania, a także mogą zawierać długie monologi narracyjne; (9) jeśli aktualny mówca wybiera następnego mówcę, wówczas ten ostatni ma prawo i obowiązek zabrać głos; wskazanie kolejne-go mówcy może odbywać się poprzez zwrócenie się do niekolejne-go po imieniu, użyciu tytułu lub przez bezpośrednie pytanie, wymagające odpowiedzi od

tej a nie innej osoby; (10) stosuje się maksymę: „w pierwszej kolejności wy-znaczanie następcy, a dopiero potem autoelekcja”; (11) ustalenie kolejności zabierania głosu w procesie autoelekcji zazwyczaj jest zależne od kontekstu kulturowego (dotyczy zasady, że w pierwszej kolejności głos zabierają osoby najważniejsze, potem mniej ważne); (12) w sytuacji, gdy kolejny mówca nie został wybrany lub też nikt inny się nie zgłosił do zabrania głosu, wówczas aktualny mówca ma prawo zabrania głosu ponownie.

Wymienione zasady odnoszą się do tego, że rozmowa staje się wspólną pracą jej uczestników w celu osiągnięcia przez nich zamiarów zewnętrznych lub podtrzymania dobrych stosunków między nimi (Nęcki, 1996, s. 147).

W kontekście omawianych zasad komunikacyjnych funkcjonujących w rozmowie należy odnieść się do kwestii interpretacji wypowiedzi w ujęciu Teuna Van Dijka (za: Nęcki, 1996, s. 149). Dokonuje on wyróżnień czterech typów wypowiedzi: mówca informuje, że (przekazuje wiedzę); mówca wie-rzy, że (wyraża przekonanie); mówca chce (wyraża życzenie), mówca uważa, że dobrze, że (dokonuje oceny, ujawnia postawę). W odniesieniu do tego podziału prezentuje źródła informacji, które jego zdaniem są konieczne, aby móc interpretować wypowiedzi współrozmówców. Zalicza tu: (1) cechy wy-powiedzi uwzględniające reguły gramatyczne i semantyczne; (2) cechy pa-ralingwistyczne uwzględniające szybkość mówienia, akcent, intonację, gest czy wyraz mimiczny; (3) wzmianki o kontekście komunikacyjnym, między innymi obecność osób, cechy otoczenia fizycznego czy przestrzeń, w której odbywa się rozmowa; (4) wiedzę i ocenę odnoszącą się do pamięci odbiorcy na temat nadawcy i jego właściwości, jak też o innych elementach danej sytu-acji; (5) stosunek do toczącej się interakcji, a także wydarzeń odbywających się przed nią; (6) znajomość zasad porozumiewania się, reguł kulturowych związanych z nawiązywaniem i prowadzeniem rozmowy, a także stosowa-niem języka; (7) pozajęzykowe doświadczenia człowieka, czyli wiedzę na te-mat aktualnego stanu rzeczy o otaczającym świecie.

Znajomość i umiejętne stosowanie reguł w trakcie rozmowy powinny doprowadzić do tego, aby komunikacja odznaczała się klarownością, aby treści komunikatów dla rozmówców były jasne i zrozumiałe; stosownością wyrażaną „adekwatnością” do kontekstu komunikacyjnego oraz skuteczno-ścią, która pozwoli uczestnikom wzajemnej wymiany osiągnąć cel pojmo-wany jako oczekipojmo-wany rezultat czy preferopojmo-wany wynik określonego działania (Morealle, Spitzberg, Barge, 2007).