Konkluzja: coś, co ktoś z czegoś wywnioskował

Konkluzja inferencyjna, najogólniej rzecz ujmując, jest czyjąś (zaistniałą lub tylko – ale za to częściej – możliwą) wypowiedzią na jakiś temat, czyli obiektem

1. Klasa czasowników wnioskowania 187 językowym, tj. tym (czymś_q), co ktoś (o kimś lub o czymś, komuś lub do kogoś) powiedział albo też – co bliższe prawdzie – jest gotów powiedzieć, to znaczy: po-wiedział lub nie popo-wiedział.

W rzeczy samej (i od tego zacznę), konkluzja daje wyraz agentywnej niewie-dzy (o tyle jednak osobliwej, że uzasadnionej treścią „przetrawionej” refleksyjnie przesłanki jako (najdosłowniej!) warunku wystarczającego do utwierdzenia się w pewnym przeświadczeniu – na tyle trwałym, że zasługuje ono na odrębną na-zwę, por. wniosek). Hipotezę tę można próbować uzasadnić, tak jak poprzednio, wykorzystując do tego celu kilka prostych zabiegów, np. konstruując akcepto-walne zdania z towarzyszeniem składników, które – przeciwstawiane wypowie-dziom z czasownikami wnioskowania – nie kolidują z finalnym stanem niewie-dzy podmiotu, por.:

(129) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa chyba/

niestety jest w ciąży.

(130) Z tego, co Ewa powiedziała, Adam wywnioskował, że Ewa chyba/

niestety jest w ciąży.

(131) Z tego, jak Ewa się zachowuje, Adam wywnioskował, że Ewa chyba/

niestety jest w ciąży.

(132) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale pomylił się/i miał rację.

(133) Z tego, co Ewa powiedziała, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale pomylił się/i miał rację.

(134) Z tego, jak Ewa się zachowuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale pomylił się/i miał rację.

(135) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale nie wiadomo, czy Ewa jest w ciąży.

(136) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale nie wiem, czy Ewa jest w ciąży.

(137) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale Ewa nie jest w ciąży.

(138) Adam nie wie, czy/że Ewa jest w ciąży, ale z tego, że Ewa źle się czu-je, wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.

Co więcej, okazuje się, że czasowniki wnioskowania nie przyłączają w po-zycji konkluzji zdań, które albo są absolutnie pewne, albo też stwarzają pewne trudności w zakresie swej kwalifikacji prawdziwościowej; w tym właśnie kontek-ście mam na myśli, z jednej strony: zarówno zdania analityczne (i ich negacje), jak również zdania somatyczne, które zdają relację z doświadczeń wewnętrznych podmiotu (jednym słowem: to, czego podmiot nie może nie wiedzieć), a z

dru-III. Część materiałowa. Charakterystyka czasowników wnioskowania

188

giej strony, zdania nieweryfikowalne (np. z powodu braku technicznych możli-wości sprawdzenia ich wartości):

(139) *Z tego, co Ewa powiedziała, Adam wywnioskował, że każdy pies jest zwierzęciem.

(140) *Z tego, co Ewa powiedziała, Adam wywnioskował, że ta panna ma męża.

wobec:

(141) Z tego, co Ewa powiedziała, Adam wywnioskował, że Polska leży w Afryce.

(142) *Na podstawie tych kilku objawów Adam wywnioskował, że boli go (143) *Na podstawie paru naszych uwag Adam wywnioskował, że widzi ząb.

dom.

(144) ^?Z tego, co Ewa powiedziała, Adam wywnioskował, że Bóg istnieje.

(145) ^?Z tego, co Ewa powiedziała, Adam wywnioskował, że Szatan kusi ludzi do złego.

Stan epistemiczny: „brak wiedzy”, którego w konsekwencji operacji inferen-cyjnej doświadcza jej podmiot, ma charakter następczy w stosunku do przepro-wadzonej czynności, w związku z czym (w odróżnieniu od sygnałów uprzedniej niewiedzy agensa, por. część presupozycyjną definicji) reprezentujący tę ignoran-cję czasownik wiedzieć przyjmie w budowanej paralokucji formę czasu teraźniej-szego, por. ‘ktoś_a nie wie o kimś/czymś, czy q, czy ~q’. Nie muszę chyba dodawać, że uwzględniając perspektywę komunikacyjną nadawcy wypowiedzi, składniko-wi, który stwierdza podmiotowy brak wiedzy w zakresie objętym treścią konklu-zji, należy nadać status asertoryczny, por.:

(146) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest W CIĄŻY. → Adam nie wie o Ewie, czy Ewa jest w ciąży, czy nie.

(147) *NIEPRAWDA, ŻE z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywniosko-wał, że Ewa jest W CIĄŻY. → Adam nie wie o Ewie, czy Ewa jest w ciąży, czy nie.

Co ważne, konkluzja kumuluje w sobie kilka pierwiastków pojęciowych;

w jej treść wpisują się komponenty: ‘treść’ i ‘rezultat’. W tym ujęciu konkluzja stanowi ostateczny rezultat operacji epistemicznej: refleksji, jaką agens przepro-wadził na pytaniach: dopełnienia lub rozstrzygnięcia, które generują argumenty predykatu: przesłanka, nad którą podmiot wnioskowań (inferencji) się

zastana-1. Klasa czasowników wnioskowania 189 wia, i konkluzja, którą podmiot stwierdzeń (konstatacji) rozważa. Wnioski, jakie finalnie agens formułuje w umyśle, wychodzą poza krąg jego myśli, przyjmując charakter (aktualnie albo potencjalnie): werbalny lub behawioralny, por.:

(148) *Z tego, że Ewa źle się czuje (z tego, co powiedziała/z tego, jak się zachowuje), Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, i w związku z tym nie jest gotów powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.¹⁷

(149) *Z tego, że Ewa źle się czuje (z tego, co powiedziała/z tego, jak się zachowuje), Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, i w związku z tym jest gotów powiedzieć, że Ewa nie jest w ciąży.

(150) *Adam (widząc pusty przystanek) uznał, że autobus już odjechał, i w związku z tym nie jest gotów zachowywać się tak, jakby (wie-dział/jak ktoś, kto wie, że) autobus już odjechał.

(151) *Adam (widząc pusty przystanek) uznał, że autobus już odjechał, i w związku z tym jest gotów zachowywać się tak, jakby (wiedział/

jak ktoś, kto wie, że) autobus jeszcze nie odjechał.

Naturalnie, podjęty wątek znajdzie swoje rozwinięcie w części dedykowa-nej poszczególnym czasownikom wnioskowania. W tym rozdziale ograniczę się jedynie do odnotowania werbalnego i potencjalnego aspektu konkluzji. Co więcej, dodam jeszcze, że treść, jaką wyraża czasownik powiedzieć, organizuje w strukturach czasowników wnioskowania dictum rematyczne (jako ich abso-lutny i ostateczny remat) w specyficzny dla wszystkich predykatów epistemicz-nych sposób: jako alternatywa asercji i negacji aktu mownego, która pociąga za sobą gotowość do werbalizacji treści konkluzji, por.:

(152) Adam nie powiedział, że Ewa jest w ciąży, ale jedynie (z tego, że Ewa źle się czuje) wywnioskował to.

(153) *Adam nie jest gotów powiedzieć, że Ewa jest w ciąży, ale (z tego, że Ewa źle się czuje) wywnioskował to.

(154) Adam jest gotów powiedzieć, że z tego, że Ewa źle się czuje, wy-wnioskował, że Ewa jest w ciąży.

(155) *Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że jest gotów powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.

(156) *Adam, chociaż nie był gotów powiedzieć, że Ewa jest w ciąży, po-wiedział to/nie popo-wiedział tego.

17 Naturalnie, do kolejnych przykładów można dodać frazę: Chodzi mu o utrzymanie sprawy w tajemnicy, otrzymując w ten sposób wypowiedzi (względnie) akceptowalne. Nie zmienia to jed-nak faktu (a ta ewentualność jest mi szczególnie bliska), że konkluzja albo kryje w sobie werbalną potencję, albo stanowi jej słowną (wyartykułowaną) realizację. Uwaga ta dotyczy również zdań:

(153) i (156).

III. Część materiałowa. Charakterystyka czasowników wnioskowania

190

Podsumowując dywagacje nad znaczeniowym uposażeniem konkluzji, stwierdzam, że model semantyczny wniosku może ostatecznie przyjąć postać dysjunkcji, w której: po jednej ze stron będzie się znajdować konstatacja niewie-dzy, a po drugiej – gotowość agensa do werbalizacji treści propozycjonalnych pod naciskiem mentalnie zinterioryzowanej przesłanki, por. (jeszcze) tymczaso-wą formułę eksplikacyjną: ‘ktoś_a nie wie o kimś/czymś czegoś_q (np. q? lub q?, ~q), ale wiedząc, że p, jest gotów powiedzieć o kimś/czymś, że q’.

Na koniec wreszcie nasuwa się długo wyczekiwane pytanie, tj. jakie zacho-dzą relacje między przesłanką a konkluzją? Może w strukturach znaczeniowych czasowników wnioskowania tkwi ciche założenie, zgodnie z którym między przesłanką i konkluzją istnieje swoisty związek, który podmiot wyobraża sobie jako relację inkluzji? Może zatem konkluzja jest (raczej subiektywnie niż obiek-tywnie) taka, że można o niej pomyśleć (albo coś powiedzieć) jako o czymś, co zawiera się w przesłance? W takim ujęciu ciężar gatunkowy operacji wnioskowa-nia znajdowałby się w miejscu, w którym obiekty (epistemiczny i językowy) za-czynają oddziaływać na siebie, tj. w momencie, gdy konkluzja przestaje być tylko częścią przesłanki, zyskując względem niej pewną autonomię (na tyle wyraźną, że można o niej orzec: wniosek). Nie o takie jednak, skojarzeniowo-obrazkowe, wyjaśnienia w swojej rozprawie zabiegam; ze swojej strony proponuję więc nieco odmienną wykładnię obserwowanych zjawisk.

Otóż uważam, że stosunki między przesłanką i konkluzją (a więc: z jednej strony – tym, co ktoś o kimś lub o czymś wie, a z drugiej strony – tym, czego ktoś o kimś lub o czymś nie wie, ale co jest gotów powiedzieć ze względu na to, co o kimś lub o czymś wie), układają się „bardziej logicznie niż psychologicznie”.

Przede wszystkim są to wielkości dialektycznie zapośredniczone i sprzężone: nie ma jednej bez drugiej (i odwrotnie); nie podobna także ich obu, jak również każ-dej z osobna pominąć, chcąc pozostać w kręgu wnioskowań, por. zdania podda-ne testom eliminacji, których rezultat stanowią formacje eliptyczpodda-ne:

(157) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.

a. *Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował.

b. ^?Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.

(158) dialog

a. A: – Wywnioskowałem, że Ewa jest w ciąży.

b. B: – A z czego to wywnioskowałeś?

c. A: – *Nie wiem./*Z niczego.

Sądzę przy tym, że treści, jakie odrębnie wyrażają: przesłanka i konkluzja, nie są z sobą tożsame i nie wynikają z siebie nawzajem (do wątku tego niebawem po-wrócę); uważam też, że konkluzja, w jaskrawej opozycji do przesłanki, jest pod względem wartości logicznej niedookreślona:

1. Klasa czasowników wnioskowania 191 (159) *Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa źle się

czuje.

(160) *Z tego, że Ewa jest panną, Adam wywnioskował, że Ewa nie ma męża.

(161) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale nieprawda, że Ewa jest w ciąży., wobec: *Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale nie-prawda, że Ewa źle się czuje.

Co istotne, zdarzenia, jakie relacjonują argumenty: przesłanka i konkluzja nie mogą się sytuować (na osi czasu) w tym samym momencie. Przeważnie treść (źródło) przesłanki umiejscawia się w przeszłości, zaś treść (rezultat) konkluzji – w teraźniejszości. Możliwe są jednak „wyjątki” od tej „reguły” (która tym sa-mym przestaje być regułą), por.:

(162) *Z tego, że Ewa źle się poczuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest/

była w ciąży.

W rzeczywistości bowiem wnioskowanie, jakie przeprowadza podmiot, może zdawać sprawę z refleksji agensa nad przyczyną (o skutkach) lub nad skutkiem (o przyczynach), co oznacza, że akcje, które sprawozdają przesłanki i konkluzje, mogą się wikłać w różne związki o charakterze przyczynowo-skutkowym, por.:

(163) Z tego, że Ewa (teraz) zjadła coś nieświeżego, Adam wywnioskował, że Ewa (wkrótce) poczuje się źle.

(164) Z tego, że Ewa (teraz) źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa (wcześniej) zjadła coś nieświeżego.

Wykluczam zatem w relacjach, jakie zawiązują się między przesłanką a kon-kluzją, ich ścisłą równoważność i wzajemne wynikanie (zagwarantowaną obo-pólnie prawdziwość), jak również jednoczesne zachodzenie. Proponuję, aby wy- odrębnione składniki pojęciowe reprezentowały w definicjach formuły, por.:

‘p i q są różne (nie: równoważne), możliwe (nie: konieczne) i nie zachodzą jedno-cześnie (nie: równoczesne)’, symbolicznie, ściśle odpowiednio: ~(p ≡ q), ~□(p → q), ~t(p = q).

W tej książce stoję wreszcie na stanowisku, zgodnie z którym wnioskujący podmiot dokonuje operacji na swojej wiedzy oraz niewiedzy, przeprowadzając rachunek w kategoriach warunków: koniecznych i wystarczających do zajęcia pewnej postawy epistemicznej. Nie mogę przystać na interpretację, w myśl której uznanie przesłanki „spowoduje” uznanie konkluzji, co sytuowałoby wniosko-wania nie w klasie aktywnych operacji, ale w zbiorze biernych procesów, spro-wadzając ekspresywnego agensa do roli receptywnego eksperiencera. Zamiast

III. Część materiałowa. Charakterystyka czasowników wnioskowania

192

wykładni „behawioralnej” (kauzatywnej) proponuję zatem wykładnię par excel-lence logiczną (agentywną). Otóż wnoszę, że pomimo dzielących przesłanki oraz konkluzje różnic, relacje między nimi układają się w taki sposób, że przepraco-wana mentalnie przez agensa wiedza stanowi dlań warunek wystarczający, por.

A → B (a nie jedynie konieczny, por. B → A), do sformułowania na jej podstawie konkluzji, por. kilka argumentów przemawiających, w moim odczuciu, za postu-lowaną interpretacją:

(165) *Z tego, że Ewa źle się czuje, wywnioskowałem/wnioskuję, że Ewa jest w ciąży, ale nie jestem gotów powiedzieć, że wiedząc, że Ewa źle się czuje, wiem wystarczająco, żeby (być gotowym) powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.

(166) *Z tego, że Ewa źle się czuje, wywnioskowałem/wnioskuję, że Ewa jest w ciąży, i jestem gotów powiedzieć, że wiedząc, że Ewa źle się czuje, nie wiem wystarczająco, żeby (być gotowym) powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.

(167) *Z tego, że Ewa źle się czuje, nie wywnioskowałem/wnioskuję, że Ewa jest w ciąży, ale jestem gotów powiedzieć, że wiedząc, że Ewa źle się czuje, wiem wystarczająco, żeby (być gotowym) powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.

(168) *Z tego, że Ewa źle się czuje, nie wywnioskowałem/wnioskuję, że Ewa jest w ciąży, ale jestem gotów powiedzieć, że wiedząc, że Ewa źle się czuje, wiem wystarczająco, żeby (być gotowym) powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.

Myślę, że warto w tym duchu przywołać: dające się zaobserwować w codzien-nych dyskusjach oraz utarczkach, często zadawane (proponentom przez oponen-tów), wskazujące na potrzebę tzw. racji dostatecznej dla głoszonych poglądów (jako warunku wystarczającego konkluzji) – pytania: Co cię skłania do tego, żeby tak myśleć?, Co twoim zdaniem na to wskazuje?, Co w twoim odczuciu za tym przemawia?, Co leży u podstaw twojego przekonania?, Jakie masz podstawy, by tak sądzić?, Na czym opierasz swoje twierdzenie?

W związku z tym wszystkim, o czym do tej pory była mowa, postuluję, aby do reprezentacji semantycznych czasowników wnioskowania włączać formułę eksplikacyjną: ‘ktoś_a, wiedząc, że p, wie niewystarczająco, żeby o kimś/czymś wiedzieć, że q, ale wystarczająco, żeby być gotowym powiedzieć o kimś/czymś, że q’. Warto zwrócić uwagę na to, że w formułach, które uosabiają przesłankę i konkluzję, pojawia się pewien wspólny element: o kimś/czymś, czyli temat we-wnątrzzdaniowy (jako czwarty element całej układanki); jemu poświęcę jeszcze trochę czasu i miejsca.

1. Klasa czasowników wnioskowania 193 1.2.1.2.4. Temat: ktoś lub coś, o kim lub o czym ktoś coś

z czegoś wywnioskował

Czasowniki wnioskowania, co z rzadka daje się zauważyć, przyłączają frazę przyimkowo-nominalną w rodzaju o czymś lub na jakiś temat, która realizuje właściwy klasie epistemicznych predykatów, najczęściej ukryty, temat wewnątrz-zdaniowy, por. (wy)wnioskować (z czegoś): o czyimś charakterze, że charakter ten jest taki a taki lub o czyimś pochodzeniu, że pochodzenie to jest takie, a nie inne. Przypuszczam, że w takim zredukowanym kształcie (z frazą przyimkowo--nominalną) czasowniki wnioskowania stanowią zaledwie wtórną i derywowa-ną postać jednostki, która przyjmuje (po uwzględnieniu pozycji obiektu) formę:

wywnioskować z [czegoś_p] o [kimś]/[czymś] lub na temat [kogoś]/[czegoś], że q.

Czasowniki wnioskowania, co istotne – szczególnie w kontekście organizowa-nych przez nie wypowiedzeń neutralorganizowa-nych, implikują dwa tematy wewnątrzzda-niowe: temat przesłanki oraz temat konkluzji, tj. z jednej strony, kogoś lub coś, o kim ktoś coś wie, a z drugiej strony, kogoś lub coś, o kim lub o czym ktoś cze-goś nie wie, ale jednak coś jest gotów powiedzieć, por.:

(169) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.

a. Adam wie o Ewie (T_p), że Ewa źle się czuje (p = T_p + R_p).

b. Adam nie wie o Ewie (T_q), czy Ewa jest w ciąży, ale jest gotów powiedzieć o Ewie (T_q), że Ewa jest w ciąży (q = T_q + R_q).

Naturalnie, tematy przesłanek i konkluzji nie muszą być – i najczęściej nie są – ze sobą tożsame (nierzadko jednak komponent wewnątrzzdaniowy spaja obiekty operacji inferencyjnej, tj. wiedzę i niewiedzę, wiedzę i mowę).

W kolejnych rozdziałach, opierając się na przyjętych ustaleniach i wyciągnię-tych wnioskach, podejmę raz jeszcze zagadnienie agensa jako podmiotu refleksji oraz subiekta wnioskowań. Sygnalizowany problem zamierzam omówić obszer-nie na przykładzie hiponimów leksemów: zwierzę i maszyna w rolach kandyda-tów do zajęcia pozycji podmiotu-agensa, a więc jako potencjalne lewostronne uzupełnienia predykatów refleksyjnych, w tym czasowników wnioskowania.

1.2.2. Szkice