Podstawowe relacje semantyczne

Czasowniki wnioskowania pozwalają się wyodrębniać jako pewna zwarta całostka na tle klas jednostek poziomu przedmiotowego: inferencyjnych i niein-ferencyjnych, a także klas jednostek inferencyjnych: przedmiotowych i nieprzed-miotowych. Zajmujący mnie kompleks wyrażeń daje się zakwalifikować jako ogół jednostek inferencyjnych poziomu przedmiotowego (co stanowi jeden z re-zultatów moich dociekań w rozdziale poświęconym STR wypowiedzi z czasow-nikami wnioskowania) i – jako taki – poddaje się dalszej dywersyfikacji, m.in.

w opozycji do zbiorów innych jednostek, w tym nazw: zdarzeń i nie-zdarzeń, tj.

czynności, procesów i stanów, por.:

(1) On tego nie wiedział i nadal tego nie wie; on to zaledwie z czegoś wy-wnioskował.

(2) On się tego znikąd nie dowiedział; on to jedynie z czegoś wywniosko-(3) On tego tak po prostu nie zgadł; on to z niemałym trudem z czegoś wał.

wywnioskował.

(4) On tego tak z niczego nie wymyślił; on to właśnie z czegoś wywnio-skował.

(5) On tak właśnie wnioskuje; wiem, że z czegoś to wywnioskował.

(6) On tego na głos nie powiedział; on to jedynie w duchu z czegoś wy-wnioskował.

Podążając tym tropem, można zauważyć, że czasowniki wnioskowania wchodzą w opozycje (ekwipolentne i prywatywne) na różnych poziomach swoich struktur semantycznych (ogólnie rzecz ujmując, na płaszczyznach: presupozycji i asercji) z wyrażeniami języka, które sygnalizują określone (nierzadko kom-plementarne w zestawieniu z inferencyjnymi) składniki pojęciowe. Czasowniki wnioskowania, ciągnąc dalej zaczęty wątek, wstępują w liczne relacje seman-tyczne, których – choćby tylko pobieżne – studium daje wgląd w specyfikę ich znaczeń (i szansę na dotarcie do najważniejszych, dystynktywnych dla tej kla-sy komponentów znaczeniowych, oraz widoki na zdiagnozowanie zajmowanego przez nie w systemie miejsca). Poniżej prześledzę więc pokrótce najważniejsze, w moim mniemaniu, opozycje, jakie zarysowują się bezpośrednio wokół mikro-pola czasowników wnioskowania.

1. Klasa czasowników wnioskowania 81 Po pierwsze (i niezmiernie ważne), czasowniki wnioskowania, niejako z defi-nicji, wykluczają semantycznie te predykaty epistemiczne, które implikują (pod asercją oraz pod asercją i negacją) wiedzę podmiotu zdania (i nadawcy wypowie-dzenia²) w zakresie objętym propozycją w funkcji konkluzji, por.:

(7) Jeśli ktoś coś z czegoś wywnioskował, to nieprawda, że się tego skądś dowiedział.

(8) Jeśli ktoś się czegoś skądś dowiedział, to nieprawda, że to z czegoś wywnioskował.

(9) Jeśli ktoś coś z czegoś wywnioskował, to nieprawda, że to sobie przy-pomniał.

(10) Jeśli ktoś coś sobie przypomniał, to nieprawda, że to z czegoś wy-wnioskował.

W związku z tym, czasowniki wnioskowania kwalifikuję jako predykaty nie-faktywne, a ściślej: niekontrnie-faktywne, por. stany epistemiczne nadawcy i pod-miotu: ~(Km~q) oraz Kap → ~(Kaq) ∧ ~(Ka~q) (zob. także: Danielewiczowa 2002: 85).

Po drugie (ściśle związane z tym, co powyżej), czasowniki wnioskowania desygnują operacje epistemiczne, które inicjuje (podtrzymuje w ich trwaniu i wiedzie do celu) aktywność mentalna podmiotu-agensa, sprowadzająca się w gruncie rzeczy do pokonania mentalnego dystansu, jaki dzieli przyjęte założenia od wywodzonych w drodze refleksji konsekwencji. Metaforycznie rzecz ujmując, treści, jakie wnoszą czasowniki wnioskowania, wpisują się w schemat wyobrażeniowy drogi: z wyraźnie profilowanym punktem końco-wym (w tej roli: konkluzja) i mniej wyrazistym (bliżej nieokreślonym) punk-tem początkowym (jako źródłową treścią, jaką podsuwa przesłanka). Pytanie o hiperonim czasowników wnioskowania, je bowiem w tym miejscu stawiam, kieruje uwagę indagującego w stronę bodaj najbardziej pojemnej znaczeniowo jednostki, jaka określa refleksyjne poruszenia myśli z wyeksplikowaną pro-pozycjonalnie przesłanką (i zawoalowaną, jakby pozostającą w tle konkluzją).

W tej roli – jak sądzę – dobrze się sprawdzą czasowniki typu zastanowić się

2 Naturalnie, biorę pod uwagę wyłącznie wypowiedzenia w ich neutralnym ukształtowa-niu. Nie sądzę jednak, żeby głoszone w tej pracy tezy podważały wypowiedzi (o nacechowanej STR) w rodzaju: To, że Ewa jest w ciąży, wywnioskowałem z twojej wypowiedzi. Nie możesz za-przeczyć, że jest to prawdą. lub Jacek powiedział, że wie, że Ewa jest w ciąży, bo wywnioskował to z jej wypowiedzi. W pierwszej wypowiedzi mówi się nie tyle o wiedzy agensa na temat konklu-zji (tej wiedzy bowiem, jak twierdzę, podmiot nie posiada), ile o problematycznej prawdziwości wypowiedzi podmiotu przesłanki (jako źródła wnioskowania). W drugim wypadku (ale również w pierwszym, omówionym przed chwilą) należy wziąć pod uwagę to, że jeśli ktoś powiedział, że p, to p lub ~p (ta analityczna konsekwencja płynąca z semantyki mowy w trybie dixit potwierdza wysuwane przeze mnie hipotezy).

III. Część materiałowa. Charakterystyka czasowników wnioskowania

82

nad [czymś_p] oraz rozważyć [coś_q]. Co jednak nie może umknąć niczyjej uwa-dze, wszystkie te predykaty odwołują się w ostatecznym porządku do takiej operacji epistemicznej, a ściślej: do takiej refleksji, którą wywołuje niewiedza agensa. Czasowniki wnioskowania, o czym warto w tym miejscu napomknąć, otwierają pozycję semantyczno-syntaktyczną dla konkluzji, która jest wyeks-plikowana i propozycjonalna, słowem: dobrze (ściśle) określona, co wyróżnia tę podklasę jednostek na tle innych czasowników refleksyjnych, które wpraw-dzie zarysowują (na horyzoncie myśli) konkluzję, ale jej ani nie dookreśla-ją, ani nie werbalizują. Jako że wyrażenia te, tj. czasowniki: wywnioskować z [czegoś_p], że q i zastanowić się nad [czymś_p], stwierdzić (na podstawie [cze-goś_p]), że q i rozważyć [coś_q], dzielą ze sobą spore porcje znaczeń (na zasadzie inkluzji), przeto wnoszę, że pozostają względem siebie w stosunku hiponimii- -hiperonimii, por.:

(11) Jeśli z tego, co powiedziała matka, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, to Adam zastanawiał się nad tym, co powiedziała matka.

(12) Nieprawda, że jeśli z tego, co powiedziała matka, Adam nie wywnio-skował, że Ewa jest w ciąży, to Adam zastanawiał się nad tym, co powiedziała matka.

(13) Adam nie zastanawiał się/zastanowił się nad tym, co powiedziała matka, a więc z tego, co powiedziała matka, nie wywnioskował (nie mógł wywnioskować tego), że Ewa jest w ciąży.

(14) Adam zastanawiał się/zastanowił się nad tym, co powiedziała mat-ka, ale z tego, co powiedziała matmat-ka, nie wywnioskował, że Ewa jest w ciąży., ale: *Adam nie zastanawiał się/zastanowił się nad tym, co powiedziała matka, ale z tego, co powiedziała matka, wywniosko-wał, że Ewa jest w ciąży.

Po trzecie, czasowniki wnioskowania, co jeszcze raz wyakcentuję, kwalifiku-ję jako predykaty operacyjne (w żadnym zaś wypadku: procesualne lub stano-we), które denotują silnie angażującą osobę podmiotu aktywność. W tym ujęciu czasowniki: operacyjne i procesualne wzajemnie się wykluczają, o ile przyjmie się, że i jedne, i drugie sytuują się na pewnej wspólnej płaszczyźnie, mianowi-cie jako czasowniki dokonane nazywają zdarzenia³ – z tą jednak różnicą (i to odgrywa w tej opozycji rolę języczka u wagi), że niefaktywne czasowniki opera-cyjne, w przeciwieństwie do faktywnych czasowników procesualnych, implikują w roli kauzatywnego poprzednika zdarzenia komponent: ‘ktoś zrobił coś z kimś/

3 Ściślej rzecz biorąc, czasowniki wnioskowania (właściwie i dokonane) nazywają zdarzenia, które są bezpośrednio zależne od działań przedsiębranych przez osobę agensa, por. także: Danie-lewiczowa 2002: 27. Zapewne z tego powodu interesujące mnie wyrażenia chętniej „akceptują”

pytanie: Co się stało? niż Co ktoś zrobił?

1. Klasa czasowników wnioskowania 83 czymś’, por. wypowiedzi z czasownikami: wywnioskować z [czegoś_p], że q i po-znać po [czymś_p], że q:

(15) dialog

a. A: – Co się stało?

b. B: – Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.

(16) dialog

a. A: – Co się stało?

b. B: – Po tym, że Ewa źle się czuje, Adam poznał, że Ewa jest w ciąży.

(17) *Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, chociaż wcale tego nie chciał i nic w tym kierunku nie zrobił.

(18) Po tym, że Ewa źle się czuje, Adam od razu poznał, że Ewa jest w ciąży, chociaż wcale tego nie chciał i nic w tym kierunku nie zrobił.

(19) *Adam nie zastanawiał się nad złym samopoczuciem Ewy, ale z tego, że Ewa źle się czuje, wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.⁴

(20) Adam wcale nie zastanawiał się nad złym samopoczuciem Ewy, ale po prostu po tym, że Ewa źle się czuje, od razu poznał, że Ewa jest w ciąży.

Do klasy procesów, w opozycji do operacji (i stanów), włączam też, poza cza-sownikiem poznać po [czymś_p], że q, szereg innych jednostek w rodzaju: domyślić się, że q, odgadnąć po [czymś_p], że q, przeczuć, że q, wyczytać z [czegoś_p], że q, zo-rientować się po [czymś_p], że q, zrozumieć, że q itp.

Nie sposób w tym miejscu nie dodać, że czasowniki wnioskowania ukazują swoje dwa różne oblicza: dokonane i niedokonane, przy czym w pierwszym wy-padku (jako dokonane) nazywają zdarzenia mentalne, do jakich prowadzą ope-racje epistemiczne (refleksje), natomiast w drugim wypadku (jako niedokonane)

4 Uważam, że moich hipotez nie podważają wypowiedzi (teksty) w rodzaju: (1) Adam nie zastanawiał się nad samopoczuciem Ewy: z jej wyglądu/z tego, co powiedziała w jednej chwi-li wysnuł wniosek/wywnioskował, że jest w ciąży., (2) Nigdy wcześniej się nad tym układem nie zastanawiał. Wystarczył mu rzut oka na dystans między nimi, żeby wywnioskować, co ich łączy., (3) Adam nie zastanawiał się nad tym, co powiedziała matka, ale z tego, co powiedziała, wysnuł wniosek, że Ewa jest w ciąży. Wystarczyła mu chwila, żeby to zrozumieć. Przykłady: pierwszy i drugi są akceptowalne, ale nie oddają tego, co stanowi istotę wnioskowania: mam na myśli – refleksję (właśnie: zastanawianie się) nad treścią przesłanki, por. Adam zastanawiał się nad wy-glądem Ewy/nad tym, co powiedziała. oraz Adam zastanawiał się nad dystansem między nimi. (po uwzględnieniu tych zdań – naturalnie, pod negacją – wyjściowe wypowiedzi stają się wewnętrz-nie sprzeczne). W trzecim przykładzie pojawia się z kolei czasownik zrozumieć, że_, którego ze względu na jego faktywność nie można zestawiać z niefaktywnymi czasownikami wnioskowania (tak, jak to uczyniono w przytoczonym przykładzie).

III. Część materiałowa. Charakterystyka czasowników wnioskowania

84

nazywają nie zdarzenia w umyśle agensa, ale stany (nie)wiedzy, pozbawione za-równo elementu operacyjnego, jak i zdarzeniowego, por. składniki: operacyjny i ewentywny: ‘ktoś zrobił z kimś/czymś coś takiego, że z kimś/czymś coś się sta-ło’. (Do klasy nazw stanów, w przeciwieństwie do nazw operacji (i procesów), wliczam, poza czasownikiem wnioskować z [czegoś_p], że q, m.in. nacechowane wyrażenie: wnosić z [czegoś_p], że q). Zgodnie z teorią zdarzeń (m.in. Bogusław-ski 2004a), czasowniki dokonane (operacje) typu wywnioskować z [czegoś_p], że q, w opozycji do czasowników niedokonanych (stanów) w rodzaju wnioskować z [czegoś_p], że q, są semantycznie nieco prostsze: desygnują zdarzenia (pluralne, sekwencjonalne, pozytywne, atomalne, konstytuentne, dyskretne i policzalne), o które można się zapytać jedynie w kategoriach tego, co się stało:

(21) dialog

a. A: – Co się stało?

b. B: – *Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wnioskuje, że Ewa jest w ciąży.

(22) dialog

a. A: – Co się stało?

b. B: – Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.

W świetle negacyjnej teorii aspektu (Bogusławski 2004a: 287–293), derywacja czasowników wnioskowania (od dokonanych do niedokonanych) mogłaby więc przyjąć następującą postać:

(23) Adam jedno z drugiego wywnioskował. ‘Wiem o Adamie, że jedno z drugiego wywnioskował’.

(24) Adam jednego z drugiego nie wywnioskował. ‘Wiem o Adamie coś, ale nie to, że jedno z drugiego wywnioskował’.

(25) Adam o jednym z drugiego nie wnioskuje. ‘Wiem o Adamie coś, ale nie coś takiego, bez czego to, że jedno z drugiego wywnioskował, jest niemożliwe’.

(26) Adam o jednym z drugiego wnioskuje. ‘Wiem o Adamie coś, bez czego to, że jedno z drugiego wywnioskował, jest niemożliwe’.

W związku z tym, o czym do tej pory była mowa, mogę – jak sądzę – przyjąć wykładnię, w myśl której stosunki między czasownikami dokonanymi i niedo-konanymi⁵, układają się w taki sposób, że wyrażenie wniosek nazywa obiekt,

5 Niewykluczone, że relacje między dokonanymi i niedokonanymi czasownikami wniosko-wania są daleko bardziej skomplikowane (w związku z czym wymagają odrębnych pogłębionych studiów).

1. Klasa czasowników wnioskowania 85 czyli to, co ktoś z czegoś wnioskuje, a z kolei wyrażenie wnioskować desygnuje stan, a więc rezultat tego, że ktoś coś z czegoś wywnioskował.

Reasumując ten etap rozważań, stwierdzam, że w świetle otrzymanych wy-ników czasowniki wnioskowania, z jednej strony, presuponują brak wiedzy (za-równo podmiotu zdania, jak i nadawcy wypowiedzi) na temat wartości logicznej propozycji, zaś z drugiej strony, implikują aktywność umysłową podmiotu, zo-rientowaną na przesłankę, który stawia sobie jako cel dotarcie do treści propozy-cjonalnych, jakie materializuje konkluzja. W tym momencie na scenę wkracza-ją główni bohaterowie zarysowanej naprędce akcji: przesłanka i konkluzja; im więc, a zwłaszcza łączącym je relacjom, poświęcę kolejne podrozdziały.

Po pierwsze, czasowniki wnioskowania sytuują się na przeciwstawnym bie-gunie w stosunku do treści, jakie wnoszą „antyinferencyjne” (z różnych wzglę-dów) predykaty w rodzaju: zgadnąć i wymyślić coś, por.:

(27) Jeśli ktoś coś z czegoś wywnioskował, to nieprawda, że to zgadł.

(28) Jeśli ktoś coś zgadł, to nieprawda, że to z czegoś wywnioskował.

(29) Jeśli ktoś coś z czegoś wywnioskował, to nieprawda, że to (z niczego) wymyślił.

(30) Jeśli ktoś coś (z niczego) wymyślił, to nieprawda, że to z czegoś wy-wnioskował.

W opozycji do przywołanych wyrażeń verba inferenti nie nazywają: ani skoków (rzutów) myśli w stronę konkluzji (z pominięciem przesłanki), por. wywniosko-wać i zgadnąć, ani też zabiegów zmierzających do jej stworzenia ex nihilo (w zu-pełnym oderwaniu od jakichkolwiek uprzednich uwarunkowań czy podstaw), por. wywnioskować i wymyślić. Na tle systemu semantycznego czasowniki wnio-skowania wyróżniają się więc tym, że obligatoryjnie implikują przesłankę oraz wyinferowaną z niej konkluzję (które – co postaram się dalej wykazać – łączą specyficzne dla tej klasy wyrażeń stosunki):

(31) *Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, chociaż nie miał żadnych podstaw (to, co wiedział, było nie-wystarczające) do tego, żeby być gotowym powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.

(32) *Adam zgadł, że Ewa jest w ciąży, ponieważ miał podstawy (to, co wiedział, było wystarczające) do tego, żeby być gotowym powiedzieć, że Ewa jest w ciąży.

Po drugie, czasowniki wnioskowania implikują (tak semantycznie, jak i for-malnie) argumenty w rolach: przesłanki i konkluzji, które pozostają (we wzajem-nym odniesieniu) w relacji: racja – następstwo, a więc w takim stosunku, jaki

III. Część materiałowa. Charakterystyka czasowników wnioskowania

86

przewidują schematy rozumowań dedukcyjnych, por. R → N, np. [(p → q) ∧ p] → q, co kontrastuje je wyraźnie w zestawieniu z czasownikami uzasadniania, reali-zującymi schematy rozumowań redukcyjnych, por. N ← R, np. [(p → q) ∧ q] → p (oczywiście, mam tutaj na myśli kierunek refleksji, a nie stosunek wynikania).

Czasowniki: wnioskowania i uzasadniania, odpowiednio (i szerzej): verba sen-tiendi et cogitandi oraz verba dicendi, zamieniając kolejnością otwierane przez siebie pozycje w zdaniach, wchodzą zatem w relację quasi-konwersji:

(33) Adam nie uzasadnił tego, że Ewa źle się czuje, tym, że Ewa jest w ciąży, ale na odwrót: z tego, że Ewa źle się czuje, wywnioskował, że Ewa jest w ciąży.

(34) Z tego, że Ewa źle się czuje, Adam nie wywnioskował, że Ewa jest w ciąży, ale odwrotnie: tym, że Ewa jest w ciąży, uzasadnił to, że Ewa źle się czuje.

Po trzecie (i ostatnie), czasowniki wnioskowania desygnują najzwyklejsze, wręcz prozaiczne, operacje epistemiczne, które zasadzają się na przyrodzonej wszystkim mówiącym zdolności do refleksji (nad treścią przesłanki), a nie – na dostępnej jedynie niektórym: wybranym, tajemnej i cudownej mocy, gwaran-tującej dzięki refleksji (nad układem kart i linii papilarnych) profetyczny wgląd w przyszłość, por.:

(35) Jeśli ktoś coś z czegoś wywnioskował, to nieprawda, że to z czegoś wywróżył.

(36) Jeśli ktoś coś z czegoś wywróżył, to nieprawda, że to tak po prostu z czegoś wywnioskował.

Na koniec wreszcie nie sposób nie wspomnieć o tym, że czasowniki wniosko-wania wchodzą w relację hiponimii ze swoimi nadrzędnikami: wywnioskować z [czegoś_p], że q oraz stwierdzić (na podstawie [czegoś_p]), że q. Naturalnie, jak już wspomniałem, nad zagadnieniem wewnętrznej dyferencjacji całej klasy pochylę się dopiero w rozdziale szczegółowym.

Czytelnik może się zastanawiać nad tym, dlaczego na kartach tej książki nie znalazł sobie miejsca czasownik rozumować, że_. Otóż, wbrew paru sugestiom, jakkolwiek wlicza się on w poczet czasowników refleksyjnych, w swojej postaci niedokonanej nazywa pewien epistemiczny stan jako następstwo określonej ope-racji. Z kolei w swej wersji dokonanej niechybnie desygnuje operację wniosko-wania; problem tkwi jednak w tym, że wyrażenie to (pewnie synonimiczne do czasownika wywnioskować z [czegoś_p], że q) wychodzi już z użycia, np. niektóre współczesne słowniki w ogóle go nie odnotowują, por. ISJP. Nie sądzę również, aby istniało w języku polskim coś takiego jak semantyczna klasa „czasowników rozumowania” – wbrew temu, co sądziłem na ten temat wcześniej (zagadnieniu

1. Klasa czasowników wnioskowania 87 temu poświęciłem sporo miejsca w innych, wcześniejszych pracach, np. Nowak 2008b; 2010a; 2010b).