Konstruktywna komunikacja a budowanie relacji z uczniem i nauczycielem

Nauczyciel, przyjmując rolę coacha, staje się przewodnikiem, który prowa-dzi swojego „klienta” przez drogę mającą doprowaprowa-dzić go do osiągnięcia wy-znaczonych sobie celów (por. Rogers, 2010). Zbudowanie specyficznej relacji między nauczycielem-coachem a uczniem-klientem i/lub rodzicem-klientem nie jest możliwe bez zadbania o odpowiednią komunikację pomiędzy obiema stronami. W tej części rozdziału przedstawiono wybrane aspekty optymaliza-cji komunikaoptymaliza-cji interpersonalnej, które mogą być użyteczne dla nauczyciela w budowaniu relacji uczniem i rodzicem.

Relacyjny aspekt komunikacji interpersonalnej podkreślało wielu autorów.

Jak zauważał Ch. Cooley komunikowanie jest mechanizmem umożliwiają-cym istnienie i rozwój relacji interpersonalnych. Zwracał także uwagę na to, że komunikacja daje możliwość przekazywania idei i symboli, jakie zrodziły się w ludzkim umyśle oraz zachowywania ich w czasie (za: Dobek-Ostrowska, 2007). Inny z autorów, J. Steward stwierdzał, że komunikowanie się to rodzaj kontaktu, pojawiający się, gdy osoby mówią, słuchają w  taki sposób, który maksymalizuje elementy osobiste (Steward, 2000).

Ryc. Komunikacja interpersonalna – ogólna charakterystyka Źródło: Opracowanie własne.

Istotną cechą procesu komunikacji jest jej nieodwracalność. Raz wypowie-dzianych słów nie możemy usunąć, gdyż od momentu wypowiedzenia stają się one elementem doświadczenia partnerów interakcji. Wszelkie próby zmiany,

osłabienia znaczenia tego, co zostało wypowiedziane będą już nowym komu-nikatem, który jedynie modyfikuje wcześniejszy przekaz (Szopski, 2005). Jest to niezwykle istotne ze względu na odpowiedzialność, jaką bierze na siebie nauczyciel rozpoczynający proces budowania relacji z uczniem lub współpra-cujący z rodzicem.

Nauczyciel komunikując się z uczniem/rodzicem oddziałuje na kilku płasz-czyznach:

• Informacyjnej – pozyskiwanie wiedzy o sobie nawzajem przez coacha, ucznia, rodzica o  otoczeniu, w  jakim przebywają, ważnych wydarze-niach w życiu itp.

• Identyfikacyjnej – odkrywanie realnych potrzeb ucznia, jego potencja-łu osobistego, barier w działaniu itp.

• Integracyjnej – budowanie więzi pomiędzy nauczycielem a uczniem/

rodzicem, nawiązywanie współpracy, kreowanie atmosfery wzajemnego zaufania i szczerości.

• Motywacyjnej – pobudzanie drugiej osoby do podejmowania dzia-łań, przełamywania własnych słabości, rozwoju osobistego i samore-alizacji.

• Kontrolującej – sprawdzanie, czy wyznaczone cele są odpowiednio realizowane, czy w związku z bieżącymi zdarzeniami istnieje potrzeba przeformułowania głównych założeń.

Efektywne komunikowanie się wymaga pracy i świadomego wysiłku oraz doskonalenia wybranych umiejętności. W dalszej części przedstawione zosta-ną narzędzia komunikacyjne, których stosowanie jest niezbędne z punktu wi-dzenia budowania relacji z uczniem i rodzicem.

• Umiejętne stosowanie parafrazy

Parafraza jest to możliwie wierne streszczenie wypowiedzi rozmów-cy. Aby sparafrazować słowa klienta, coach musi bardzo uważnie skupić się na tym, co klient mówi i starać się zrozumieć, co jednocześnie ma na myśli.

Umiejętność parafrazowania jest niezbędna, jeśli chcemy aktywnie słuchać drugą osobę (McKay, Davis, Fanning, 2007).

Parafrazę można zacząć od następujących słów: „Chcesz powiedzieć, że…?”, „Czyli rozumiem, że…?”, „Czy chcesz przez to powiedzieć…”, „Innymi słowy…”, „Jeśli Cię dobrze zrozumiałem…”, „Zatem twierdzisz, że…”, „Czyli wydarzyło się wówczas coś, co…”. Przy czym stosowanie parafrazy przebiega na trzech poziomach:

a) Upewnienie się, czy dobrze zrozumieliśmy wypowiedź rozmówcy, np.

“Czy masz na myśli...?”

b) Odtworzenie własnymi słowami komunikatu, który nam przekazano.

c) Uzyskanie potwierdzenia, że właściwie zrozumieliśmy wypowiedź.

Ryc. Funkcje parafrazy Źródło: Opracowanie własne.

Stosowanie parafrazy niesie ze sobą konkretne korzyści dla budowania re-lacji nauczyciel – uczeń. Przede wszystkim parafrazowanie zapobiega kumu-lowaniu się emocji o negatywnym wydźwięku (np. złości). Parafraza wyjaśnia wszelkie niedomówienia, wątpliwości, zapobiegając tym samym powstawaniu nieporozumień. Wspomaga zapamiętywanie przekazanych treści i wreszcie utrudnia wszelkie tendencje mogące blokować aktywne słuchanie (jak osą-dzanie, doraosą-dzanie, zmianę tematu itp.) (McKay i In., 2007).

• Precyzowanie

Technikę precyzowania możemy rozpatrywać w  dwóch aspektach. Po pierwsze, jako zadawanie pytań rozmówcy w celu jak najlepszego zrozumie-nia jego wypowiedzi, a po drugie, jako używanie precyzyjnego języka w ko-munikatach. W pierwszym wypadku precyzowanie jest bardzo ważnym ele-mentem aktywnego słuchania. Celem tego narzędzia jest pełne zrozumienie tego, co się słyszy. Uściślając, nauczyciel dopytuje o szczegóły, chce poznać okoliczności wydarzenia, prosi o więcej informacji – w ten sposób pobudza jednocześnie swoją uwagę i słyszy więcej informacji wypowiedziach rozmów-cy. Dopytywanie jest niejako wysłaniem drugiej osobie informacji „Chcę Cię poznać i zrozumieć” (McKay i in., 2007). Aby doprecyzować wypowiedź klienta, coach może zapytać: co masz na myśli? jak to rozumiesz? co to dla Ciebie znaczy?. Precyzowanie jako narzędzie aktywnego słuchania wiąże się

również z umiejętnym zadawaniem pytań, o czym będzie mowa w dalszej czę-ści rozdziału.

• Udzielanie informacji zwrotnej w procesie coachingu

Informacja zwrotna to konstruktywna informacja przekazywana drugiej osobie, będąca reakcją na jego działania, zachowanie, sposób postępowa-nia. Informacja zwrotna właściwie sformułowana przez coacha powinna być przede wszystkim: pozbawiona ocen, odnosząca się do konkretnych okolicz-ności, zachowań, wyrażana w formie komunikatu „JA”, czyli mówiąca o wła-snych odczuciach, emocjach w stosunku do danej sytuacji.

W  zależności od tego, na czym koncentrujemy się udzielając informa-cji zwrotnych, możemy dokonać ich rozróżnienia na rzeczowe, motywujące i rozwojowe. Pierwsze z nich – rzeczowe, zawierają konkretny opis danej sy-tuacji oraz tego, co nauczyciel w niej dostrzegł, np. uczeń opowiada o sytu-acji, w której brał udział w zawodach sportowych i był nastawiony, że wygra, jednak pokonało go dwóch rywali. Uczeń doszukuje się oszustwa ze strony rywali i nie ukrywa zdenerwowania. Nauczyciel może wówczas udzielić rze-czowej informacji zwrotnej: Byłeś nastawiony na zwycięstwo, jednak tak się nie stało, a silna złość, jaka się w Tobie pojawiła sprawiła, że oskarżasz swoich rywali o oszustwo. Informacje motywujące koncentrują się na pozytywnych aspektach zachowania ucznia, zachęcając go do działania. Przykładem ta-kiej informacji może być komunikat skierowany do ucznia biorącego udział w olimpiadzie: Cieszy mnie, że osiągnęłaś swój cel i zajęłaś 3 miejsce w olim-piadzie. Zastanówmy się teraz jak możesz wykorzystać ten sukces. Informa-cje rozwojowe z kolei koncentrują się na negatywnych aspektach działania ucznia, przykładem takiej informacji może być komunikat Przygotowałeś ciekawą wypowiedź, jednak zbyt duże zdenerwowanie uniemożliwiło Ci poka-zanie tego w pełni. Może warto, byśmy wspólnie zastanowili się jak to zmienić w przyszłości.

Przekazywanie informacji zwrotnej jest bardzo ważnym narzędziem pracy każdego nauczyciela. Pozwala mu w konstruktywny sposób odnieść się do pozytywnych i negatywnych aspektów działań ucznia lub rodzica.

• Zadawanie pytań

Pytania są bardzo istotnym elementem w budowaniu relacji nauczyciela z uczniem i/lub rodzicem. Wbrew potocznemu rozumieniu, ich celem bardzo często nie jest zdobycie informacji, ale wręcz dostarczenie informacji partne-rowi rozmowy. Odpowiedzi udzielane przez ucznia pozwalają stwierdzić, czy idzie on w odpowiednim, wyznaczonym wcześniej kierunku, zmierzającym do realizacji celów (Whitmore, 2011).