3. Niepełnosprawność w kontekście prawnym – wybrane problemy i zagadnienia
3.1. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych i inne międzynarodowe akty
kierunki działania na rzecz wyrównywania szans osób
z niepełnosprawnością
Z dotychczasowych analiz wynika, że osoby z niepełnosprawnością są grupą narażo-ną na szereg niekorzystnych zjawisk społecznych, w tym marginalizację i wykluczenie. Wykluczenie nie tylko pozbawia je możliwości uczestnictwa w życiu społecznym, ale tak-że ogranicza im korzystanie z prawa, spod którego nie zostali w żaden sposób formal-nie wyłączeni (poza osobami ubezwłasnowolnionymi, o których jeszcze będzie mowa). Teoretycznie więc przysługują im wszystkie prawa człowieka, jednak w praktyce osoby te wymagają szczególnej ochrony. Niewystarczające okazały się nakazy moralne, a trady-cyjna formuła charytatywna nie jest w stanie skompensować skutków gorszego usytuo-wania społecznego. Dlatego od kilkudziesięciu lat zaobserwować można zawiązywanie się międzynarodowego ruchu na rzecz praw osób niepełnosprawnych. Trzeba podkreślić, iż widoczne są również wyraźnie efekty działalności tego ruchu, które wyrażają się m.in.: Î tworzeniem i ratyfikacją międzynarodowych aktów prawnych, wyznaczających
kie-runki zmian w stosunku do osób z niepełnosprawnością oraz wpływających na zmia-ny legislacyjne poszczególzmia-nych krajów; zmiazmia-ny te powoli, ale stopniowo docierają także do krajów rozwijających się, gdzie sytuacja osób z niepełnosprawnością jest nieporównywalnie trudniejsza niż w krajach rozwiniętych;
Î coraz większą świadomością społeczeństwa na temat problemów, potrzeb i praw tych osób oraz wdrożeniem rozwiązań na rzecz ich większego uczestnictwa w życiu społecznym oraz poprawy jakości ich życia;
Î nowymi rozwiązaniami i działaniami o charakterze antydyskryminacyjnym, odpowia-dającymi ogólnym tendencjom charakterystycznym dla społeczeństw demokratycz-nych, które działają w myśl zasad równości i spójności społecznej;
Î coraz większą świadomością samych osób z niepełnosprawnością, a także ich aktywnoś-cią emancypacyjną w zakresie walki o swoje prawa i ich egzekwowanie, jak również zmia-ną ich wizerunku społecznego. Dyskurs emancypacyjny, feministyczny, antykolonialny staje się coraz bardziej widoczny w działaniach tych, którzy odrzucają litość spowodowa-ną niepełnosprawnością, a oczekują praw i możliwości wyborów, kształtujących ich życie. Można przyjąć, iż historię międzynarodowego prawa wyrównującego szanse osób z nie-pełnosprawnością otwierają dwie Deklaracje ONZ: Deklaracja praw osób z upośledzeniem umysłowym z 1971 r. i Deklaracja praw osób niepełnosprawnych z 1975 r. Dokumenty te potwierdzały równość osób niepełnosprawnych i niepełnosprawnych intelektualnie wobec prawa. Uznano, iż osoby niepełnosprawne mają wrodzone prawo do poszano-wania godności, a w związku z tym także prawo do godziwego życia w możliwie szero-kim zakresie. Uprawnienia wyrównujące szanse mają służyć ich względnej niezależności. W obu Deklaracjach znalazło się jeszcze szereg innych bardzo ważnych regulacji, które zapoczątkowały dyskusję na temat kształtowania nowych ram prawnych, niezbędnych dla zmiany sytuacji życiowej osób z niepełnosprawnością. W latach 80. i 90. dyskusja ta na-brała bardziej publicznego charakteru: ogłoszono wtedy Międzynarodowy Rok Osób Niepełnosprawnych (1981), Światowy Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych (1982), a także Dekadę Osób Niepełnosprawnych Organizacji Narodów Zjednoczonych (1983–1992). Podsumowaniem Dekady było uchwalenie przez ONZ ważnego dokumen-tu Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych (1993), ustalające-go konkretne kierunki działań na rzecz tych osób, a także mechanizmy monitorowania zmian90.
Niezwykłym aktem emancypacyjnych dążeń ku autonomii osób z niepełnospraw-nością była Deklaracja Madrycka, przyjęta podczas Europejskiego Kongresu na rzecz Osób Niepełnosprawnych w 2002 r. w Madrycie przez ponad 400 jej uczestników. Byli to reprezentanci 50 milionów osób z niepełnosprawnością z całej Europy. W ich imieniu Deklaracja przedstawia nową wizję usytuowania niepełnosprawności i osób niepełno-sprawnych w społeczeństwie. Jedne z najważniejszych punktów Deklaracji to: Włączanie niepełnosprawności w główny nurt życia społecznego (pkt 6.) oraz Nic o niepełnosprawnych bez niepełnosprawnych (pkt 8.)91.
Jednak prawdziwy przełom w kwestiach normatywnych związanych z niepełnosprawnością wywołała Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, ustanowiona przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2006 r., ratyfikowana w Polsce w 2012 r.92
90 K. Kurowski (2010), Ewolucja regulacji prawnych Organizacji Narodów Zjednoczonych w zakresie problematyki praw osób niepełnosprawnych [w:] D. Podgórska-Jachnik (red.), Problemy rzecznictwa i reprezentacji osób niepełnosprawnych, t. 2, Ruch na rzecz lepszej przyszłości osób niepełnosprawnych, Wyd. Naukowe WSP w Łodzi, Łódź, s. 53–64.
91 Deklaracja Madrycka [online] [dostęp: 28.02.2014], ‹http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/1878›.
92 Ponieważ dwa postanowienia Konwencji (art. 12 ust. 4 dotyczący korzystania ze zdolności prawnej oraz art. 23 ust. 1a dotyczący zawierania małżeństw) nie zgadzały się z obowiązującym w naszym kraju prawem, Polska postanowiła
Zdaniem Sekretarza Generalnego ONZ, Kofiego Annana, dzień przyjęcia Konwencji przyniósł dla 650 milionów ludzi niepełnosprawnych na całym świecie […] obietnicę początku nowej ery93. Dobrze, że padła ta liczba, gdyż uświadamia ona skalę zjawiska. Niepełnosprawność nie jest problemem marginesu populacji, jak niegdyś uważano, lecz dotyczy bezpośrednio przynaj-mniej co dziesiątego mieszkańca naszego globu, zaś pośrednio (perspektywicznie lub przez związki rodzinne) zapewne co drugiego – co trzeciego.
Dobre prawo wydaje się być koniecznym stymulatorem zmian na rzecz osób niepełno-sprawnych, tym bardziej gdy przyjmuje wymiar międzynarodowy. Aktualnie jesteśmy na etapie wdrażania postanowień Konwencji i wprowadzania wynikających z niej posta-nowień do innych aktów prawnych. To także okres budowania społecznej świadomości dotyczącej niepełnosprawności i treści Konwencji, gdyż bez niej wynikające z zapisów pra-wa spowodopra-wałyby zmiany zaledwie połowiczne. Sama Konwencja zobowiązuje państpra-wa do upowszechnia jej zapisów, tak wśród osób z niepełnosprawnością, jak i wśród całego społeczeństwa. Z tego powodu każdy, kto pracuje z osobami z niepełnosprawnością, po-winien mieć podstawową wiedzę na temat tych nadrzędnych, międzynarodowych regu-lacji prawnych, które tworzą ramy systemowe działań na rzecz tej grupy.
Do zasad ogólnych, na których zbudowana jest Konwencja, należą: poszanowanie dla god-ności osobistej, swoboda dokonywania własnych wyborów, niedyskryminacja pełnego i efektywnego uczestnictwa w życiu społecznym, integracji, poszanowanie dla odmienno-ści, stwarzanie równych szans, dostępności oraz promowanie polityki równości pomiędzy kobietami i mężczyznami. Konwencja przedstawia także katalog praw, z których wynika nowe usytuowanie społeczne osób z niepełnosprawnością. Ta międzynarodowa umowa zobowiązuje państwa będące sygnatariuszami, aby zapewniły niepełnosprawnym m.in.: Î równe traktowanie wobec prawa, skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości
i ochronę przed bezprawiem;
Î ochronę przed wykorzystywaniem, przemocą oraz ich skutkami;
Î swobodę poruszania się, wyboru miejsca zamieszkania, prawo do obywatelstwa; Î możliwość prowadzenia samodzielnego życia, prawo dokonywania wyborów i
po-dejmowania decyzji, gdzie i z kim będą mieszkać; Î mobilność osobistą i możliwie największą niezależność;
Î wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji; Î zachowanie prywatności;
ratyfikować ją z tzw. oświadczeniem interpretacyjnym dotyczącym instytucji ubezwłasnowolnienia oraz zastrzeże-niem dotyczącym zawierania małżeństw przez osoby, których niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego. Por. A. Żyta (2013), Samostanowienie osób z niepełnosprawnością intelektualną – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, „Szkice Humanistyczne”, nr 1(31), t. XIII, s. 74.
93 UNIC Warsaw, Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie (2007), „Niepełnosprawność” [online] [dostęp: 11.01.2013], ‹http:// www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc›.
Î poszanowanie domu i rodziny; zakaz dyskryminacji we wszystkich sprawach doty-czących małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa, adopcji; prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, podejmowania decyzji o liczbie i czasie urodzenia dzieci; dostęp do informacji na temat prokreacji i planowania rodziny; odpowiednią pomoc w opie-ce i wychowywaniu dzieci;
Î prawo do edukacji na wszystkich poziomach, edukację włączającą z wprowadza-niem racjonalnych usprawnień i wsparcia komunikacyjnego;
Î prawo do osiągnięcia najwyższego możliwego poziomu stanu zdrowia, opieki zdro-wotnej i wielodyscyplinarnej rehabilitacji;
Î prawo do pracy i zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność we wszyst-kich sprawach z nią związanych;
Î zapewnienie odpowiednich warunków życia i ochrony socjalnej: dostęp do usług, urządzeń itd. niezbędnych w zaspokajaniu potrzeb związanych z niepełnospraw-nością oraz pomoc w pokrywaniu wydatków związanych z niepełnosprawniepełnospraw-nością; Î udział w życiu politycznym i publicznym, korzystanie z czynnego i biernego prawa
wyborczego;
Î zapewnienie dostępu do kultury, wypoczynku, uprawiania sportu itd.;
Î rozwój i wykorzystanie potencjału twórczego, artystycznego i intelektualnego, uz-nanie tożsamości kulturowej i językowej osób niepełnosprawnych, w tym języków migowych i kultury osób niesłyszących94
.
Nie sposób przedstawić tu wszystkie prawa wynikające z Konwencji, gdyż reguluje ona dość szczegółowo wiele obszarów życia i funkcjonowania społecznego osób z niepełno-sprawnością. Zdaniem Małgorzaty Szreniawskiej porządkuje ona całość działań organów władzy publicznej, tworząc zaś akty normatywne zgodne z Konwencją, realizuje się zasadę integracji i niedyskryminacji osób z niepełnosprawnością. Autorka określa Konwencję jako swoistą konstytucję niepełnosprawnych, która poprzez regulacje w niej zawarte będzie pozy-tywnie wpływać na status prawny tych osób95.