Proces marginalizacji i wykluczenia społecznego osób z niepełnosprawnością

Colin Barnes i Geof Mercer, brytyjscy badacze Disability studies, czyli interdyscyplinarnych studiów nad niepełnosprawnością, wprowadzili do polskiego dyskursu niepełnospraw-ności pojęcie opresji. Autorzy traktują niepełnosprawność jako źródło opresji społecznej, a więc przejaw dominacji społecznej upośledzającego społeczeństwa65. Jest wiele sposo-bów, na jakie ujawnia się opresyjność niepełnosprawności66, jednak doświadczanie opresji przez osoby z niepełnosprawnością przybiera pewne określone formy, a z czasem także postać różnych negatywnych zjawisk społecznych. Doświadczenia te są udziałem nie tyl-ko osób niepełnosprawnych, ale także innych grup społecznych. Różnić się mogą wtedy swoją treścią (mogą być obudowane różnymi uzasadnieniami), jednak mechanizm działań opresyjnych jest podobny. Rozpoznanie i zrozumienie tych mechanizmów jest podstawo-wym czynnikiem zmiany: interwencji polityki społecznej w zidentyfikowane relacje oparte na dominacji; indywidualnych działań pracowników socjalnych, chroniących opresjono-wane jednostki przed negatywnymi skutkami tego zjawiska; działań wychowawczych, rozwijających postawy demokratyczne i solidarnościowe; aktywności emancypacyjnej samych uciskanych. Zatem warto przyjrzeć się bliżej zjawisku opresji.

Opresja może przyjmować różne formy: wyzysku, marginalizacji, bezsilności, impe-rializmu kulturowego i przemocy. W tabeli objaśniono zarówno ogólne mechanizmy działania tych zjawisk społecznych, jak i ich węższy kontekst – w odniesieniu do osób z niepełnosprawnością.

W pedagogice specjalnej zadomowiło się również synonimiczne względem wyklucze-nia pojęcie ekskluzji, czyli wyłączawyklucze-nia lub wyłączewyklucze-nia społecznego, i bywa ono używane najczęściej w odniesieniu do osób z niepełnosprawnością. W nurcie edukacji dotyczącym pracy z uczniem z tzw. specjalnymi potrzebami edukacyjnymi67 wiodącym trendem jest poszukiwanie rozwiązań o charakterze inkluzyjnym (włączającym). Edukacja włączająca (inkluzyjna) ma być więc odpowiedzią systemu oświaty na proces wyłączania (ekskluzji). Poza obszarem pedagogiki częściej używany jest, choć nie wyłącznie, termin wykluczenie, który zrodził się na gruncie nauk politycznych i ekonomicznych, a później przyjął się tak-że w socjologii. Należy jednak stwierdzić, tak-że na płaszczyźnie semantycznej nie ma więk-szych różnic pomiędzy słowami: wykluczenie i wyłączenie. Jedno i drugie odpowiada przytoczonemu już pojęciu ekskluzji, gdyż angielskie exclusion tłumaczy się właśnie jako

65 C. Barnes, G. Mercer (2008), Niepełnosprawność, Wyd. Sic!, Warszawa, s. 28, 54 i inne. 66 D. Podgórska-Jachnik (2013), Głusi. Emancypacje, Wyd. Naukowe WSP w Łodzi, s. 29–39.

wykluczenie, wyłączenie, wykluczanie, niedopuszczenie, wyeliminowanie. Praktycznym ar-gumentem przemawiającym za użyciem słowa wyłączenie jest łatwość zbudowania opo-zycji (wyłączenie – włączenie), podczas gdy trudno o taką opozycję w stosunku do słowa wykluczenie („wykluczenie – wkluczenie” – takie zestawienie pojawia się czasem w litera-turze, ale trudno uznać je za zręczne językowo).

Tabela 4. Formy opresji i mechanizmy ich działania w odniesieniu do osób z niepełnosprawnością

Forma opresji Mechanizm działania Odniesienie do niepełnosprawności

Marginalizacja Systematyczne usuwanie grupy z główne-go nurtu, pogarszanie sytuacji materialnej, wykluczenie z zatrudnienia, instytucjonalna segregacja, pozbawienie praw

Segregacja, specjalne formy edukacji i zatrud-nienia, ekonomiczna i społeczna zależność, przedmiot usług opiekuńczych na zasiłkach Bezsilność Umacnianie poczucia ograniczonego wyboru

i słabej kontroli nad własnym życiem

Praktyki paternalistyczne, uprzedmiotowienie i sprowadzenie do roli obiektu działań profe-sjonalistów, ubezwłasnowolnienie Wyzysk Czerpanie korzyści materialnych z grupy

wyzyskiwanej

Raczej nie dotyczy osób z niepełnosprawnoś-cią (choć i takie przypadki nadużyć w zakładach pracy chronionej się zdarzały); wiąże się z problemem przemocy ekonomicznej w domach rodzinnych Przemoc Używanie siły i przewagi fizycznej lub

psychicznej dla podtrzymania dominacji; przemoc – także biologiczna, eliminacja

Znacznie częściej występuje przemoc we wszystkich formach; eugenika, przy-mus sterylizacyjny i aborcyjny; nadużycia seksualne

Imperializm kulturowy

Uprzywilejowanie pewnej kultury, określony kulturocentryzm, wymuszanie dostosowania

Pełnosprawna „normalność” jako dyskurs dominujący i standard odniesień; kultura „sprawnych” wartościowana pozytywnie

Źródło: Opracowanie własne z uwzględnieniem klasyfikacji I. M. Young (1990)68.

Istnienie mechanizmu ekskluzji zostało już zasygnalizowane w poprzednim rozdziale, przy omawianiu koncepcji rezerwatów Ervinga Goffmana. Mechanizm zamykania i zamyka-nia (się) w rezerwatach uwzględzamyka-nia fakt istniezamyka-nia kategorii pewnych dóbr oraz roszczeń wobec nich. Podobnie w socjologii termin wykluczania często był używany w odniesieniu do zaobserwowanych nierówności społecznych w dostępie do dóbr, których zasoby naj-częściej są ograniczone. Zatem brak uprawnień określonych jednostek lub grup do korzy-stania z limitowanych dóbr można uznać za przyczynę wykluczenia69, choć to nie jedyny mechanizm, który go tłumaczy.

Grażyna Lerman-Mikołajczyk, w monografii poświęconej problemowi realizacji praw nie-pełnosprawnego dziecka i jego rodziny w kontekście procesu wykluczenia społecznego,

68 Podaję za: C. Barnes, G. Mercer (2008) Niepełnosprawność, dz. cyt., s. 30–31. 69 K. W. Frieske (red.) (1999), Marginalność i procesy marginalizacji, z. 13, PBZ, Warszawa.

przedstawia obszerny przegląd historycznych i współczesnych stanowisk dotyczących tego zjawiska, głównie ujmujących zagadnienie z perspektywy socjologicznej70. Autorka wskazuje zarówno uwarunkowania polityczno-ekonomiczne, jak i społeczne (pozaeko-nomiczne) wykluczenia. Jednym z istotniejszych nurtów, które opisuje, jest traktowanie wykluczenia jako przejawu i jednocześnie skutku dysfunkcjonalności więzi społecznej między jednostką a grupą, czy, szerzej, społeczeństwem. Takie rozumienie wykluczenia zaproponował Emil Durkheim i odgrywa ono istotną rolę nie tylko w teorii naukowej, ale również w wyprowadzonych z niej praktycznych rozwiązaniach, które zapobiegać mają wykluczeniu. To negatywne zjawisko: i dla wykluczanych, i dla wykluczających, i dla ca-łej społeczności. Zerwanie więzi społecznych ujawnia się w kryzysie postawy solidarności oraz w obniżeniu spójności społeczeństwa. Taka interpretacja wpisuje się we współczesne analizy francuskich przedstawicieli nauk społecznych. Ujawnia się też w podstawowych wartościach Unii Europejskiej. Spójność społeczna (ang. social cohesion) jest bowiem jedną z kluczowych idei, a zarazem jedną z zasad organizujących wizję współczesnego społe-czeństwa zjednoczonej Europy71.

Aktualnie, w 2014 roku, rozpoczyna się kolejny i bardzo trudny okres programowania poli-tyki spójności. Trudny, gdyż – jak donoszą unijne raporty – następujący po największej recesji na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat72. Skutki kryzysu ekonomicznego zawsze najsilniej uderzają w najsłabsze grupy, oznacza to więc konieczność powiązania polityki spójności z zapobieganiem wykluczeniu, przede wszystkim w odniesieniu do takich aspektów kry-zysu jak bieda, ubóstwo czy bezrobocie. Przy czym widoczne jest, iż wymienione kategorie mają charakter ekonomiczny, natomiast wykluczenie, jak zauważa G. Mikołajczyk-Lerman, powołując się na takich badaczy jak P. Abrahamson, G. Room i C. Saraceno – ma konotacje natury socjologicznej: jest zjawiskiem wielowymiarowym, dynamicznym i dotyczy relacji spo-łecznych w kontekście społecznego zakorzenienia, zaangażowania, integracji i władzy73. Koncepcja wykluczenia jest projektem dość uniwersalnym: może dotyczyć różnych grup i relacji społecznych, różnego rodzaju aktywności, począwszy od wykluczenia z kręgu towarzyskiego, kulturowego, po pozbawienie praw i faktyczną czy symboliczną banicję. Za podstawowe obszary wykluczenia społecznego uznaje się sferę konsumpcji, sferę pro-dukcji, zaangażowanie polityczne i integrację społeczną74. Iwona Chrzanowska, badając

70 G. Mikołajczyk-Lerman (2013), Między wykluczeniem a integracją – realizacja praw dziecka niepełnosprawnego i jego ro-dziny. Analiza socjologiczna, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 38–58.

71 Spójność gospodarcza i społeczna (Economic and social cohesion), 2009, [online], [dostęp: 2.02.2014], ‹http://www.ewa-luacja.gov.pl/slownik/Strony/slownik_spojnosc_gospodarcza_i_spoleczna.aspx›.

72 Ósme sprawozdanie z postępów w dziedzinie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. Regionalny i miejski wymiar kryzysu, 26.06.2013, [online], [dostęp: 2.02.2014], ‹http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2013:0 463:FIN:PL:PDF›.

73 G. Mikołajczyk-Lerman (2013), Między wykluczeniem…, dz. cyt., s. 46. 74 Tamże, s. 50.

– w oparciu o obiektywne efekty kształcenia – szanse edukacyjne polskich dzieci, w szcze-gólności dzieci wiejskich i niepełnosprawnych, dowodzi, iż obszarem wykluczenia jest, niestety, także sfera edukacji75.

Nie każdy zakres wykluczenia będzie przedmiotem zainteresowań polityki społecznej i pracy socjalnej. Użyteczną w tym obszarze, a zarazem przystępną analizę zjawiska wy-kluczenia społecznego i jego elementów składowych przedstawia Ryszard Szarfenberg. Wykluczenie jest według niego związane z procesami społecznego zamykania się grup, ale w szczególnym kontekście zderzenia z ideą obywatelskości. Ponieważ obywatelskość oznacza dla autora przynależne i wszechstronne prawa jednostki oraz troskę o ich reali-zację, wykluczenie należy traktować jako przejaw niewydolności systemowej lub wręcz porażki polityki społecznej. Z punktu widzenia prawa jest to bowiem problem grup spo-łecznych, które mając prawa – nie korzystają z nich, lub też ich potrzeby nie znajdują za-bezpieczenia w polityce społecznej i usługach socjalnych76. Przywołując dotychczasowe rozważania o opresji związanej z niepełnosprawnością, trzeba powiedzieć, że jest to prob-lem, który dotyczy zarówno samych niepełnosprawnych, jak i ich rodzin.

Przejawem wykluczenia jest marginalność społeczna, czyli zajmowanie peryferyjnej po-zycji społecznej bądź statusu obcego: pozostawanie poza centrum władzy, dystrybucji dóbr społecznych, poza grupą, poza biegiem społecznych wydarzeń77, także poza zasa-dami prawa i porządku społecznego78. Proces marginalizacji, powodujący trwałe usytuo-wanie na marginesie życia społecznego, trwa w czasie, ale cechuje go systematyczność, jeśli chodzi o usuwanie jednostek czy grup z nurtu życia codziennego. Skutkiem jest ich gorsza pozycja materialna, wykluczenie z podziału pracy, segregacja instytucjonalna itd.79 Jest więc procesem uprzedmiotowienia ludzi czy grup, w którym ujawnia się dominacja (hegemonia) i opresyjność społeczności marginalizującej. Bez względu na to, jakiej grupy dotyczy sytuacja zmarginalizowania, jaki jest jej obszar i treść przedmiotowa procesu usu-wania na margines, przypisuje się tej sytuacji pewne stałe cechy. W tabeli 5 dokonano ze-stawienia kryteriów marginalności według Freda Mahlera z doświadczeniami osób z nie-pełnosprawnością, co ma pozwolić ocenić, w jakim stopniu można uznać tę zbiorowość za marginalizowaną czy marginalną.

75 I. Chrzanowska (2009), Zaniedbane obszary edukacji – pomiędzy pedagogiką a pedagogiką specjalną. Wybrane zagadnie-nia, Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków, s. 58–70 oraz 277–294.

76 R. Szarfenberg (2009), Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne [w:] G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, s. 324.

77 Tamże.

78 T. Pilch (2004), Marginalizacja społeczna a edukacja [w:] E. Różycka (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 3. Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa.

Tabela 5. Uniwersalne cechy sytuacji marginalności wg F. Mahlera

Cechy sytuacji zmarginalizowania/ marginalności Czy dotyczy osób

z niepełnosprawnością? Pozbawienie dostępu do władzy i dostępu do podejmowania decyzji Tak

Mniej praw, a więcej obowiązków Tak

Mniej możliwości wyboru, a więcej ograniczeń Tak Mniej możliwości ekonomicznych, niższa pozycja ekonomiczna Tak Mniej możliwości edukacyjnych, zawodowych, wypoczynku itd. Tak Większe ryzyko skutków społecznych nacisków i kryzysów gospodarczych Tak

Dyskryminacja prawna Tak

Społeczne naznaczanie, piętnowanie, stygmatyzacja Tak

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Szarfenberg (2009), s. 32180.

Wyniki tego „testu” nie pozostawiają żadnych wątpliwości: osoby z niepełnosprawnością są silnie i głęboko marginalizowane. Natomiast warto zwrócić uwagę, że marginalizacja w jednych obszarach – rodzi marginalizację w kolejnych. W przypadku niepełnosprawno-ści np. marginalizacja w obszarze edukacji wtórnie sytuuje te osoby na marginesie rynku pracy, zaś marginalizacja, a w konsekwencji wykluczenie z rynku pracy – jest głównym źródłem większości innych opresji doświadczanych w dorosłym życiu81.

Relację pomiędzy marginalizacją a wykluczeniem społecznym przedstawia rysunek 1.

Rysunek 1. Proces marginalizacji i wykluczenia z uwzględnieniem czterech aspektów wykluczenia społecznego wg R. Szarferberga

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE Pozostawanie poza życiem społecznym (grupowym) Długotrwałość pozostawania poza społecznością

Posiadanie pewnych cech utrudniających funkcjonowanie społeczne i ponowne włączenie do społeczności Problemy ze zrealizowaniem przysługujących praw z powodu długotrwałego wykluczenia M A R G I N A L I Z A C J A

W

Y

K

L

U

C

Z

A

N

I

E

80 Szarfenberg R. (2009), Ubóstwo…, dz. cyt., s. 321.

81 C. Holden, P. Beresford (2002), Globalization and Disability [w:] C. Barnes, M. Oliver, L. Barton (ed.), Disability Studies Today, Polity Press, Bodmin, Cornwall, s. 197.

Rysunek przedstawia cztery aspekty wykluczenia społecznego, które można określić jako jego kryteria. Należą do nich: usytuowanie na marginesie społecznym, długotrwałość tego usytuowania, pewne specyficzne cechy, które powodują, że dana grupa osób jest wyklu-czana (a jednocześnie utrudniają powrót członków tej grupy do społeczności) i – wreszcie – ograniczenie praw tych osób. Rysunek pokazuje również, że wykluczanie, tak samo jak marginalizacja, jest dynamicznym procesem, a czynnik czasu, np. długotrwałość przeby-wania na marginesie społeczności, odgrywa tu również dużą rolę. Schemat ten daje także wskazanie do działania: przeciwdziałanie wykluczeniu powinno zostać uruchamiane już przy pierwszych oznakach marginalizacji, by nie doprowadzić do utrwalenia pewnych zachowań, do zbudowania obrazu siebie jako osoby zmarginalizowanej i dalszego wcho-dzenia w tę rolę. Trzeba też przeciwdziałać utracie posiadanych kompetencji społecznych, gdyż w jeszcze większym stopniu utrudnia to późniejszy powrót do społeczności. Przeciwdziałanie wykluczeniu osób niepełnosprawnych nie jest zwykłym odwróceniem procesu marginalizacji – przemyślane działania powinny być podejmowane w odniesie-niu do każdego z czterech aspektów. Jednak patrząc na rysunek, można zauważyć, jak nierealnym i powierzchownym rozwiązaniem jest próba integracji obejmująca jedynie pierwszy poziom – wspólnego bycia lub nie-bycia.