Odzyskiwanie poczucia zaradności

W rozdziale drugim ukazano, jak przebiega proces nabywania postawy bezradności ży-ciowej. W tym zaś podrozdziale pokazana zostanie strategia wsparcia wykorzystywana w odzyskiwaniu poczucia zaradności. Opiera się ona na założeniu odwracalności zaist-niałych zmian – i tak jak o wyuczeniu bezradności decydowała kumulacja niepowodzeń i doświadczanie nieskuteczności własnych działań, tak odzyskiwanie zaradności powinno być związane z podejmowaniem aktywnych działań, które będą okazją do doświadczania skuteczności, ale także postawy szeroko rozumianej przedsiębiorczości (nie tylko w aspek-cie pracy zawodowej). Przedsiębiorczość wiąże się zawsze z ryzykiem niepowodzenia, ale jeśli nic nie przedsięweźmiesz – nic nie zyskasz. Istotne jest stwarzanie sobie szans na suk-ces oraz podjęcie treningu poznawczego w zakresie atrybucji zdarzeń i własnego wpływu na rzeczywistość.

Model zmiany wyprowadzony jest z konkretnych wyników badań empirycznych Janusza Kirenki, dotyczących osób z niepełnosprawnością. Autor, prowadząc bada-nia nad aktywnością zawodową osób z niepełnosprawnością, doszedł do wniosku, że osoby te różni nie tylko dostępność zasobów, ale także gotowość oraz chęć ko-rzystania z nich. Sprowadzając te wnioski do obszaru omawianego zjawiska bezrad-ności, można powiedzieć, że jedne osoby chcą i potrafią poradzić sobie w swojej sy-tuacji życiowej – inne nie. Konstatacja bezradności nie jest jednak wystarczająca dla uruchomienia zmiany, dlatego istotne jest pytanie o uwarunkowania pojawienia się gotowości do niej. Kirenko wiąże aktywność zawodową osób z niepełnosprawnością, a więc także i podział tych osób na aktywne i bierne zawodowo, z globalnym pozio-mem aktywności życiowej badanych. Powołuje się przy tym na popularną w psycho-logii, zwłaszcza w psychologii zdrowia, teorię salutogeniczną Aarona Antonovsky’ego, który za główny jej komponent uznaje poczucie koherencji224. Koherencja to inaczej spójność poznawczo-emocjonalno-motywacyjna, pozwalająca człowiekowi na efek-tywną adaptację w świecie, w połączeniu z podstawową ufnością co do możliwości oddziaływania na rzeczywistość (można powiedzieć: zarządzania zmianą). Jest to bar-dzo istotny czynnik dla zachowania zdrowia człowieka.

Na poczucie koherencji składa się zdolność zrozumienia wydarzeń, poczucie zaradności i poczucie sensowności. Można je scharakteryzować następująco:

1. Zrozumiałość to poczucie uporządkowania i spójności informacji; wypływa z tego przekonanie o możliwości zrozumienia rzeczywistości i toczących się w niej zmian,

224 K. Kirenko (2006), Globalna orientacja życiowa osób niepełnosprawnych aktywnych i biernych zawodowo, „Aktywizacja Zawodowa Osób Niepełnosprawnych” nr 3–4 (7–8), s. 216–224.

a więc także i przewidywania biegu rzeczy. Można je wyrazić komunikatami: Rozumiem rzeczywistość. Potrafię to (sobie) wytłumaczyć.

2. Sterowalność, czyli interesujące nas poczucie zaradności, to przekonanie o możliwo-ści poradzenia sobie przy pomocy dostępnych zasobów – tak własnych, osobistych, wewnętrznych, jak i zewnętrznych. To także (a właściwie przede wszystkim) umiejęt-ność dostrzegania tych zasobów. Sterowalumiejęt-ność otwiera człowieka na nowe doświad-czenia i wyzwala postawę ufności wobec możliwości rozwiązania pojawiających się trudności. Charakteryzują ten czynnik komunikaty: OK, muszę sobie poradzić. Poradzę sobie.

3. Sensowność określa, na ile człowiek czuje, że jego życie ma sens, że warto wkładać wysiłek i zaangażowanie w to, aby sprostać wymaganiom życia. Ona motywuje czło-wieka do działania, pokonywania trudności, poszukiwania sposobów radzenia so-bie z wyzwaniami. To również czynnik strategiczny w radzeniu soso-bie w życiu, gdyż to sensowność podnosi zrozumiałość i zaradność. Tracąc sens życia, człowiek traci też i jedno, i drugie.

Z praktycznego punktu widzenia istotne jest, że wszystkie trzy składniki poczucia koheren-cji wykazują podatność na interwencję terapeutyczną. Na tym opiera się idea praktyczne-go wykorzystania tej koncepcji. Osoby aktywne w badaniach Janusza Kirenki wykazywały wyższy poziom koherencji, ale też one właśnie miały przed sobą perspektywę życiową, jakiś cel, który ukierunkowywał ich działania i motywował do pracy. Cel i sens – to zatem elementy strategiczne w pracy nad zmianą postawy wyuczonej bezradności225.

Dobrze jednak rozszerzyć zakres analizy o takie aspekty postrzegania siebie, jak samo-ocena i poczucie własnej wartości. Te składniki ludzkiej orientacji dotyczące własnej osoby odgrywają kluczową rolę jako czynnik motywacyjny. Zaspokojenie potrzeby własnej wartości Helena Ochonczenko uważa za klucz do osiągnięcia przez człowieka autonomii, szczególnie zaś przez człowieka niepełnosprawnego. To on w dwójnasób potrzebuje samopotwierdzenia, gdyż stąd właśnie bierze się wiara we własne siły, po-czucie własnej skuteczności, w końcu – podstawowa pewność, zaufanie i szacunek do siebie226.

Powiązanie wniosków badawczych Kirenki i Ochonczenko znajduje swoje odzwierciedle-nie w schemacie przedstawiającym cykliczną współzależność poszczególnych czynników warunkujących wystąpienie poczucia zaradności w kontekście samooceny i globalnej orientacji życiowej (rys. 8)

225 Tamże.

226 H. Ochonczenko (2005), Zaspokojenie potrzeby własnej wartości kluczem do autonomii, „Aktywizacja Zawodowa Osób Niepełnosprawnych”, nr 2(2), s. 120–127.

Rysunek 8. Psychologiczne uwarunkowania poczucia zaradności w kontekście samooceny i globalnej orientacji życiowej

Zrozumiałość,

przekonanie o możliwości przewidywania biegu

zdarzeń

Czynnik poznawczy

Czynnik poznawczo-instrumentalny Czynnik emocjonalny Czynnik emocjonalno-motywacyjny

Zaradność, sterowalność,

poczucie kontroli nad własnym życiem

Poczucie sukcesu, podniesienie samooceny

SKUTECZNOŚĆ

radzenie sobie w życiu

Sensowność,

wzrost motywacji do nowych wyzwań

Źródło: Opracowanie własne.

Schemat ukazuje zależność przyczynowo-skutkową w łańcuchu postrzegania własnej skuteczności i radzenia sobie w życiu. Każda sytuacja świadcząca o skuteczności podmiotu uruchamia ciąg atrybucji prowadzących do zwiększenia poczucia zaradności. Skuteczność oznacza sukces, wyzwala więc czynnik emocjonalny sprzyjający podniesieniu samooce-ny. Nie u wszystkich efekt ten będzie porównywalnie silny, gdyż mogą go modyfikować inne zmienne, np. wewnętrzne – albo też zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli. W przypadku ogólnej tendencji przypisywania przyczyn zarówno porażek, jak i sukcesów czynnikom sprawczym poza sobą, postrzeganie własnego wpływu na sytuację może być ograniczone. Jednak skuteczność zawsze wiąże się z pozytywnymi emocjami, np. z zado-woleniem z realizacji celu, gratyfikacją w formie pozyskanego dobra lub stanu. Stosunkowo łatwo udzielając wsparcia, pozytywny stan zmienić w poczucie sukcesu.

Kolejnym krokiem jest dołączenie do pozytywnych emocji elementu motywacyjnego. Wzrost motywacji po sukcesie to prawidłowość zauważalna powszechnie, np. w treningu sportowym. Istotne jest, by zidentyfikować ten właściwy moment dla ukazania sensow-ności działań. Pozytywne emocje związane z odczuciem sukcesu wyzwalają gotowość do dalszego działania. Ze względu na kluczowy element sensowności dla całej orienta-cji globalnej to tu właśnie zakorzeniony jest mechanizm zmiany: wzbudzenie motywaorienta-cji do działania. Świadomość tego odzwierciedla się w popularnym motywacyjnym powie-dzeniu, nakazującym „nie spocząć na laurach” po sukcesie. Ta wielowiekowa mądrość do-kładnie oddaje istotę rzeczy.

Następny krok jest ukierunkowany na zaktywizowanie czynnika poznawczego, w celu zro-zumienia związku pomiędzy podjętą aktywnością a pozytywnymi efektami. Dzięki temu sytuacja staje się dla jednostki bardziej przewidywalna, zaczyna ona obmyślać możliwości rozwiązania problemu, aktywizuje posiadane zasoby i projektuje skutki pewnych działań. Zyskuje więc kontrolę poznawczą, którą samodzielnie lub z pewnym wsparciem prze-kształca w działanie, a więc element wykonawczy, poznawczo-instrumentalny. Tak właś-nie wyraża się zaradność i sterowność: odzyskawłaś-nie zdolności do działania i kontroli nad własnym życiem. Ponieważ kontrola taka wymaga adekwatnego reagowania na kolejne wyzwania życiowe, człowiek zaradny działaniem wyraża swoją aktywną, przedsiębiorczą postawę wobec wyłaniających się problemów. Ma wtedy większą szansę na skuteczność i w ten sposób samowzmacniające koło zamyka się. Trwałe powiązanie czynników emo-cjonalno-motywacyjnych – energetycznych, z poznawczo-instrumentalnymi – kontrolny-mi, pozwala uodpornić się również na porażki, które mogą się zdarzać i normalnie zdarzają się w ludzkim życiu, ale regułą powinno być radzenie sobie w nim; bezradność oznacza zaburzenie mechanizmów samoregulacyjnych.

Problemem we wspieraniu osób z niepełnosprawnością, które popadły w bezradność, jest odpowiedź na trudne pytanie: jak budować sens w obliczu postrzegania bezna-dziejności swojej sytuacji, kiedy utrata sprawności jawi się jako rzecz nieodwracalna, a doświadczenia uczą, że zatrudnienie może być rzeczą trudną albo zupełnie niemoż-liwą. Wsparcie w takiej sytuacji jest tym bardziej istotne, a przy tym wymaga zawsze całkowicie indywidualnego potraktowania klienta i jego osobistej sytuacji, gdyż ele-mentem strategicznym – jak wynika z analiz Kirenki i Ochonczenko – jest zbudowanie perspektywicznej wizji. Jej elementem mogą być cele zawodowe: albo osobiste, zwią-zane z własną osobą, albo z innymi osobami. Tak samo różna może być perspektywa osiągnięcia tych celów: krótsza lub dłuższa. To już problem indywidualnych oczekiwań i możliwości, jednak to właśnie perspektywiczna wizja powoduje, że cały przedstawio-ny na poprzednim rysunku cykl ma szansę powtarzalności, a odbudowana zaradność nie rozsypie się przy pierwszym zderzeniu z przeciwnościami losu. W pracy nad od-zyskiwaniem zaradności istnieje konieczność uświadomienia sobie tego mechanizmu (rys. 8) oraz kolejnych etapów wymagających wsparcia (rys. 9).

Rysunek przedstawia syntezę działań wspierających. Kolejno: wizję perspektywiczną  sensowność  zrozumiałość  sterowalność i zaradność. Na schemacie widoczna jest ewolucja wiodącego komunikatu, na jakim powinna skupić się osoba wspierająca. Warto pamiętać, że ostatecznym celem tego wsparcia jest dążenie do jego naturalnego sa-moograniczenia (malejąca intensywność zaznaczona symbolicznie grubością strzałek) oraz doprowadzenie do sytuacji, gdy osoba wspomagana będzie mogła powiedzieć: „Samodzielnie rozwiązuję swoje problemy”.

Rysunek 9. Wsparcie emocjonalno-motywacyjno-poznawcze w przywracaniu poczucia zaradności

WIZJA

PERSPEKTYWA ^{SENSOWNOŚĆ ZROZUMIAŁOŚĆ STEROWALNOŚĆ}ZARADNOŚĆ

Wiodący komunikat

Wiem, dokąd zmierzam Moje życie ma sens Rozumiem rzeczywistość Rozwiązuję swoje problemy

Intensywność wsparcia emocjonalno-motywacyjno-poznawczego

Źródło: Opracowanie własne.