Trzeci sektor jako strategiczny element w systemie wsparcia społecznego

Wyodrębnienie sektorów aktywności publicznej wiąże się z polityką społeczną państwa. Polityka społeczna stanowi formę polityki publicznej, związanej z takim wykorzystaniem wła-dzy, a więc rządzeniem w państwie, które zmierza do wszechstronnego dobrobytu wszystkich obywateli, z uwzględnieniem nierówności socjalno-ekonomicznych oraz nierówności władzy mię-dzy równymi grupami obywateli146. Polityka ta obejmuje swoim zakresem szereg działań, któ-re mają nieść pomoc w osiąganiu owego dobrobytu, a więc takich, któktó-re są ukierunkowane na rozwiązywanie problemów zatrudnienia i utrzymania pracy, zabezpieczenia socjalnego i transferów socjalnych (zasiłków, rent, emerytur itp.), mieszkalnictwa, zdrowia, oświaty, wycho-wania, kultury i in. Jednak nawet przy umacniającej się idei państwa dobrobytu trudno sobie wyobrazić pełne zaspokojenie wszystkich potrzeb. Nie można bowiem zapominać o takich problemach i zjawiskach, jak wzrost skali nierówności społecznych i światowego ubóstwa147, pogarszanie się stanu zdrowia społeczeństwa, „epidemia starości”148 i in. Już dziś potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej i społecznej przewyższają wielokrotnie możliwości ich zaspoko-jenia149. Z drugiej strony trzeba podkreślić, iż odpowiedzialne wyważenie poziomu i zakresu udzielanego wsparcia pozwala odróżnić „państwo opiekuńcze” (ang. welfare state) od „państwa

145 Treść niniejszego podrozdziału jest połączeniem fragmentów dwóch referatów autorki wygłoszonych na konferen-cjach RCPS w Łodzi: Trzeci sektor jako strategiczny element w systemie wsparcia społecznego dla osób z niepełnospraw-nością i ich rodzin (2012) oraz Trzeci sektor jako strategiczny element w pracy socjalnej i w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu (2014).

146 R. Szanferberg (2009), Definicje, zakres i konteksty polityki społecznej [w:] G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, s. 34

147 R. Wilkinson, K. Pikett (2011), Duch równości, Wyd. Czarna Owca, Warszawa, s. 27–30.

148 M. Murkowski (2011), Epidemia starości, „Menedżer Zdrowia” [online] nr 8, [dostęp: 19.03.2014], ‹http://www.termedia. pl/Epidemia-starosci,12,17645,0,0.html›.

nadopiekuńczego” („niańczącego” – ang. nanny state)150. W przypadku tego pierwszego trzeba z góry założyć pewien poziom niezaspokojenia potrzeb społecznych, a jednocześnie stymulo-wać procesy zaradcze, samopomocowe.

Jak zatem radzić sobie w trudnych sytuacjach życiowych, np. związanych z niepełno-sprawnością własną czy członka rodziny, gdy z góry należy założyć pewne obszary za-wodności państwa i rozwiązań globalnych? Najpewniejszą drogą dla pojedynczych osób i ich rodzin wydaje się podejmowanie inicjatywy tam, gdzie indywidualne działanie może rzeczywiście coś zmienić: w najbliższym otoczeniu, sąsiedztwie, miejscu zamieszkania, środowisku lokalnym; w tej rzeczywistości, której problemy, ograniczenia, ale i możliwości są dobrze znane i na które rzeczywiście mamy wpływ. To jest istota działań samopomoco-wych, będących z kolei mechanizmem stowarzyszania się i wzajemnego wspierania się ludzi w podobnej sytuacji życiowej, łączenia sił tych, którzy zdeterminowani są w dążeniu do zmiany swego położenia (istota oddolnie tworzonych organizacji wsparcia społeczne-go, funkcjonujących w ramach tzw. trzeciego sektora).

W nowoczesnych państwach demokratycznych podmioty aktywności społeczno-gospo-darczej dzielą się na następujące grupy:

Î sektor pierwszy (państwowy, publiczny) to administracja publiczna;

Î sektor drugi (prywatny) to sfera biznesu, przedsiębiorstw i wszystkich instytucji na-stawionych na zysk;

Î sektor trzeci to sektor organizacji pozarządowych, prywatnych, działających społecz-nie i społecz-nie dla zysku (organizacje zwane także non-profit).

Określenie „pozarządowe” odróżnia sektor trzeci od pierwszego, a określenie „non-profit” – od drugiego. Ilustruje to schemat przedstawiony na rysunku 5.

Rysunek 5. Usytuowanie trzeciego sektora wśród podmiotów polityki społecznej państwa

Podmioty państwowe, rządowe Podmioty prywatne, pozarządowe

PIERWSZY SEKTOR Instytucje rządowe TRZECI SEKTOR Organizacje pozarządowe DRUGI SEKTOR Prywatne przedsiębiorstwa Podmioty non-profit, realizujące zadania publiczne Podmioty nastawione na zysk

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ogólne informacje o NGO-sach151.

Organizacje pozarządowe bywają określane przez akronim NGO (lub w liczbie mno-giej – NGOs) utworzony od ich angielskiej nazwy Non-Governmental Organisation (Non-Governmental Organisations). Tej nazwy i tych skrótów używa się w dokumentach mię-dzynarodowych, ale także polskojęzycznych. Rzadziej używany bywa skrót QUANGO

150 R. Szanferberg (2009), Definicje, zakres i konteksty…, dz. cyt., s. 25, przyp. 2.

(Quasi-NGO) na określenie organizacji w pełni – ekonomicznie, politycznie, ideologicznie – zależnych od państwa152.

Organizacje trzeciego sektora realizują specyficzne cele społeczne, dla których są powoły-wane. Cele mogą być różne, co znajduje odzwierciedlenie w dokumentach statutowych, ale społeczna użyteczność zawsze jest ich wyróżnikiem. Dla podkreślenia tego, mówiąc o organizacjach pozarządowych, podkreśla się, że działają „dla pożytku publicznego” (łac. pro publico bono)153. Określa się je też jako organizacje użyteczności publicznej. Mogą one również prowadzić działalność odpłatną, jednak społeczna użyteczność powinna być motywem i obszarem wiodącym.

Organizacje pozarządowe wykorzystują i opierają się potrzebie uczestnictwa w życiu spo-łecznym i chęci aktywnego działania na rzecz zmiany otaczającej rzeczywistości, tworzą więc przestrzeń do realizacji zasady demokratycznej, społecznej partycypacji (uczestni-ctwa). Partycypacja, chęć zaangażowania i stałego zwiększania zakresu możliwości sa-mostanowienia są głównymi siłami napędowymi rozwoju społeczności lokalnych, inte-grujących, ale i generujących powstawanie nowych organizacji trzeciego sektora154. Ich utworzenie może zainicjować każdy, kto widzi w organizacji pozarządowej narzędzie do realizacji społecznych celów, kto przekona grupę osób zdeterminowanych na tyle, by chęć do działania sformalizować w dopuszczonej prawem formie organizacyjnej sto-warzyszenia lub fundacji. Zakładają je często ci, którzy swoich życiowych potrzeb nie mogą zaspokoić w oparciu o istniejące instytucje i publiczne formy wsparcia społecznego. Charakterystyczną cechą organizacji trzeciego sektora jest ich wspomniany oddolny charakter oraz duża różnorodność: od nieformalnych grup samopomocowych, przez formalne fundacje, fundusze, organizacje kościelne i wyznaniowe oraz różnego rodzaju stowarzyszenia, aż do związków stowarzyszeń, federacji związków, organizacji parasolo-wych o zasięgu lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Takimi reprezentantami drugie-go stopnia są np. lokalne Sejmiki Osób Niepełnoprawnych; w Polsce – Polska Federacja Związków Stowarzyszeń Osób Niepełnosprawnych, Polska Unia Rehabilitacji i Aktywizacji Zawodowej, Polskie Forum Osób Niepełnoprawnych; w Europie – Europejskie Forum Osób Niepełnosprawnych.

„Razem można więcej” – to główna idea organizacji społecznych, naturalne jest więc, że tworzą się tam, gdzie zachodzi potrzeba wyartykułowania specyficznych potrzeb, walki o ich zaspokojenie i zabezpieczenie swego miejsca w przestrzeni publicznej. Niepełnosprawność rodzi wiele takich potrzeb, tak więc często stowarzyszają się rodzice,

152 Elementarz III sektora (2005) [online], [dostęp: 27.02.2014], Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa, ‹http://www.ngo.pl/ files/biblioteka.ngo.pl/public/ksiazki/Klon/elementarz_III_sektora.pdf›.

153 Por. znowelizowana Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontaria-cie (Dz. U. z 2010 r. Nr 28, poz. 146).

154 M. Matyjewicz, Istota i metody aktywizacji społeczności lokalnych [online], [dostęp: 15.03.2014], ‹http://www.herold.org. pl/pl_page_24_23.html›.

opiekunowie, a także sami chorzy i niepełnosprawni, np. niewidomi, głusi, niepełnospraw-ni ruchowo, chorzy z cukrzycą, epilepsją, celiakią, ze stomią, stwardniepełnospraw-nieniepełnospraw-niem rozsianym, z zespołem Downa itd. Obszar działania organizacji pozarządowych na rzecz tych osób jest bardzo rozległy i obejmuje: rehabilitację medyczną, zawodową i społeczną, wparcie psychiczne, edukacyjne, pomoc materialną, ale także zaspokojenie potrzeb kulturalnych, aktywności artystycznej, fizycznej, turystycznej itp. Można powiedzieć, że trzeci sektor jest czułym detektorem żywych i niezaspokojonych potrzeb środowiska: ich katalog jest swo-istą diagnozą społeczną potrzeb wynikających z niepełnosprawności. Potencjał organiza-cji pozarządowych postrzegany jest jako znaczący i uważa się je za skuteczne narzędzie do przeciwdziałania skutkom zjawisk postrzeganych jako prawdziwe współczesne plagi społeczne (np. bezdomność, alkoholizm czy narkomania)155.

Na czoło organizacji pozarządowych wspomagających osoby niepełnoprawne i ich rodzi-ny wysuwają się te z najdłuższą, bo kilkudziesięcioletnią (lub nawet dłuższą) tradycją: Polski Związek Głuchych, Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Polski Związek Niewidomych, Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym – potężne społecz-ności, zrzeszające dziesiątki tysięcy członków. Jednak to dopiero lata dziewięćdziesiąte XX wieku i transformacja ustrojowa przyniosły w Polsce prawdziwe ożywienie w zakresie rozwoju trzeciego sektora. „Nowa fala” aktywności społecznej przyniosła takie organizacje jak: Stowarzyszenie Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących CROSS, Fundację Aktywnej Rehabilitacji, Fundację Pomocy Matematykom i Informatykom Niesprawnym Ruchowo czy Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, a także wiele, wiele in-nych. Prezentują one nowe aktywne podejście do niepełnosprawności, co sugerują już same nazwy. Tworzą aktywne środowiska wdrażające w życie hasła Deklaracji Madryckiej – „nic o niepełnosprawnych bez niepełnosprawnych”.

Nowe perspektywy działania otworzyła przed społecznikami ustawa o działalności po-żytku publicznego i o wolontariacie156. Ponieważ organizacje pozarządowe opierają się głównie na wolontariacie, czyli działaniu ochotników, ich kolejne określenie to organizacje wolontarystyczne, zwane popularnie wolontariackimi. Trudno uwierzyć, że przed wpro-wadzeniem ww. ustawy (a było to zaledwie 11 lat temu) kwestie wolontariatu były abso-lutnie nieuregulowane w naszym kraju.

W ustawie pojawia się ważne pojęcie pożytku publicznego i regulacja, w jaki sposób organizacje pozarządowe mogą osiągnąć status organizacji pożytku publicznego (uży-teczności publicznej). Użycie w nazwie słowa „pożytek” podkreśla ważność działań orga-nizacji z punktu widzenia realizacji zadań publicznych, szczególnie w dziedzinie ochrony zdrowia, szeroko rozumianej pomocy społecznej, działalności charytatywnej i edukacyjnej

155 Organizacje pozarządowe, Oficjalny portal promocyjny Rzeczypospolitej Polskiej, [online], [dostęp: 6.10.2013], ‹http:// www.poland.gov.pl/Organizacje,pozarzadowe,128.html›.

156 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.).

oraz innych obszarów działalności na rzecz dobra publicznego (działalności społecznie użytecznej w sferze zadań publicznych określonych w ustawie). Ważnym momentem sty-mulującym rozwój organizacji pożytku publicznego było wprowadzenie możliwości decy-dowania przez podatników o przekazaniu na rzecz ich działalności 1% rocznego podatku dochodowego.

Organizacje pozarządowe wyrosły w naszym kraju na poważnego partnera w rozwiązy-waniu problemów i kwestii społecznych. Wraz ze zmianą obrazu polityki społecznej zmie-niają się oczekiwania wobec organizacji pozarządowych. Zawsze będą one pochodną spojrzenia na rolę działań opiekuńczych oraz usług socjalnych wobec osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. W zakresie polityki społecznej Ryszard Szarfenberg przedsta-wia dwie aktualne alternatywy polityki społecznej, zaznaczając, że cechuje je różny sto-pień partycypacji w nich organizacji pozarządowych:

Î model relatywnego ubóstwa, zdefiniowanego określonym minimum socjalnym

i kompensacyjnym systemem świadczeń socjalnych. Model ten zakłada rozwój usług socjalnych w sektorze publicznym, a więc organizacje pozarządowe jedynie uzupeł-niają pomoc publiczną, rozwijając głównie działalność rzeczniczą (domagają się po-szanowania, ochrony i realizacji praw społecznych i socjalnych grup zmarginalizowa-nych) oraz alterintegracyjną (tworzą alternatywne wspólnoty i więzi);

Î model aktywnej polityki społecznej, związany z demontażem opiekuńczego państwa socjalnego i praw socjalnych (świadczeń) – funkcja reintegracji marginalizowanych i wykluczonych spoczywa wtedy na skutecznych organizacjach pozarządowych oraz podmiotach rynkowych, kierujących się ideą odpowiedzialnego biznesu157.

Te skrajne modele mają jednak swoje wady. Pierwszy – to opisywana już dezaktywacja mecha-nizmów samoregulacji jednostek, uzależniających się od biernie przyjmowanej pomocy. Drugi wariant radykalnego ograniczenia świadczeń narażałby jednak zawsze pewną grupę najsłab-szych jednostek na opuszczenie i wykluczenie. Trzeba się bowiem liczyć ze zjawiskiem nieefek-tywnej reintegracji osób, które najtrudniej wprowadzić na rynek pracy. Niestety, w tej grupie znajdują się przede wszystkim osoby z niepełnosprawnością. Andrzej Barczyński, podpierając się analizami ekonomicznymi, określił łączenie w przedsiębiorstwach maksymalnych efektów społecznych i biznesowych mianem mirażu158. Ani podmioty ekonomii społecznej, takie jak firmy społeczne czy spółdzielnie socjalne, ani też żadne zakłady pracy chronionej nie są i nigdy nie staną się w pełni konkurencyjne ekonomicznie. Przekłada się to na zróżnicowanie docho-dów zatrudnionych tam osób z niepełnosprawnością – aktywizacja zawodowa tej grupy nie jest w stanie rozwiązać w pełni problemu ich niższego statusu ekonomicznego. R. Szarfenberg,

157 R. Szarfenberg (2006), Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Wyd. UW, Warszawa, s. 152.

158 A. Barczyński (2009), Potrzeby osób niepełnosprawnych w przestrzeni konfliktów interesów ekonomicznych i społecznych [w:] D. Podgórska-Jachnik (red.), Problemy rzecznictwa i reprezentacji osób niepełnosprawnych, Wyd. Naukowe WSP w Łodzi, Łódź, s. 73–75.

uwzględniając takie ograniczenia, oprócz dwóch przedstawionych modeli wskazuje również opcję pośrednią: łączącą świadczenia minimalne z aktywną polityką społeczną159. W tym przy-padku jednak rola organizacji pozarządowych nie tylko nie maleje, ale jeszcze wzrasta, gdyż muszą one podjąć funkcje wypływające tak z modelu pierwszego, jak i drugiego. Zatem ich za-daniem będzie zarówno wsparcie zatrudnienia i reintegracji społecznej osób z niepełnospraw-nością, kontrola obywatelska, działalność rzecznicza i włączająca, jak i tworzenie alternatyw dla tych wspólnot, których pełne włączenie okaże się niemożliwe.

Podsumowując opis kluczowej roli trzeciego sektora w systemie wsparcia społecznego dla osób z niepełnosprawnością i ich rodzin, warto zaakcentować kilka kwestii:

1. Organizacje pozarządowe prowadzą działania na rzecz tych osób zawarte w swoich dokumentach statutowych, zgodnie z celami, dla których są powoływane; cele te dotyczą najbardziej żywotnych potrzeb tego środowiska. Organizacje pozarządowe są realizatorami programów międzynarodowych na rzecz osób niepełnoprawnych (fundusze unijne, granty norweskie), mogą pozyskiwać fundusze celowe na reali-zację konkretnych programów (Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, różnego rodzaju konkursy grantowe) oraz pozyskiwać w trybie konkursowym zlecenia na realizację zadań publicznych (np. konkursy na realizację zadań z zakresu pomocy społecznej RCPS); źródłami finansowania organizacji trzeciego sektora są także Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i samorządy (którym PFRON prze-kazuje znaczącą część środków własnych na realizację ich zadań ustawowych); po-zyskują też własne środki na działalność charytatywną. Organizacje pozarządowe są alternatywą rehabilitacyjną, edukacyjną, kulturalno-rozrywkową, ale i zawodową dla osób niepełnosprawnych. Korzystając z założeń ustawy o wolontariacie i możli-wości, jakie stwarza ekonomia społeczna, zatrudniają pracowników, (współ)tworzą spółdzielnie socjalne i firmy społeczne, aktywizują zawodowo, a dzięki temu przy-czyniają się do poprawy sytuacji ekonomicznej osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Organizacje pozarządowe projektują w sposób elastyczny nowe rozwiązania i tworzą wzorce dobrej praktyki. Informacje o ich działalności są najczęściej dostępne na stro-nach internetowych, w biuletystro-nach tematycznych, czasopismach poświęconych problemom niepełnosprawności. Organizacje dążą do upowszechnienia swoich do-świadczeń, rozszerzenia zakresu działań lub zwiększenia ich zasięgu, stąd wiele ogól-nie dostępnych cennych publikacji, prezentacji, broszur poradniczych – jak choćby poradniki i informatory dotyczące zakładania NGO160.

2. Organizacje pozarządowe mówią głosem swoich założycieli i członków – osób z nie-pełnosprawnością i ich rodzin – będąc ich rzecznikiem, reprezentacją, narzędziem w walce o prawa i miejsce w społeczeństwie. Organizacje pozarządowe to niewąt-pliwie szansa na rozwiązanie wielu problemów tych osób, a więc istotny element

159 R. Szarfenberg (2006), Marginalizacja i wykluczenie…, dz. cyt.

systemu wsparcia społecznego; mechanizm samopomocowy wskazuje zaś na to, że szansa ta będzie wykorzystana tym lepiej, im aktywniej w działalność owych orga-nizacji włączą się również same osoby z niepełnosprawnością.

4.4. Organizacja samopomocy, grup wsparcia oraz wolontariatu