5. Ku standaryzacji pracy socjalnej z osobą niepełnosprawną i jej rodziną
5.1. Specyfika usług doradczych i socjalnych dla osób z niepełnosprawnością
Osoby z niepełnosprawnością to jedna z wielu kategorii podopiecznych pracownika socjalne-go. Definicja niepełnosprawności, mówiąca o trudnościach w zaspokajaniu potrzeb i w funk-cjonowaniu w rolach społecznych, zapowiada ryzyko wykluczenia z pełnego i równoprawne-go uczestnictwa w życiu społecznym. Zatem już z samej definicji niepełnosprawności wynika potrzeba wsparcia. Problemy, które taką potrzebę wywołują, są dwojakiego rodzaju: po pierw-sze, związane z samą niepełnosprawnością, po drugie, ze wszystkimi przejawami życiowej bezradności, które są także udziałem innych osób należących do kategorii marginalizowanych. Drugi aspekt dotyczy standardowych działań pracownika socjalnego podejmowanych w ob-liczu zagrożenia wykluczeniem jego klienta. Niepełnosprawność narzuca zaś pewną specyfikę działań doradczych i socjalnych, którą należy analizować przede wszystkim w kontekście prob-lemów, z jakimi najczęściej może spotkać się pracownik socjalny w pracy z osobami z niepeł-nosprawnością. Ze względu na bardzo szeroki zakres merytoryczny tych działań, jak i własne doświadczenia zakładam, że w pracy socjalnej działania doradcze odgrywają szczególną rolę, dlatego zostały one także wyodrębnione w tytule tego podrozdziału.
Doradztwo jest formą pomocy psychospołecznej kojarzącą się z poradnictwem, zatem dla zachowania spójności teoretycznej przyjętego podejścia do niepełnosprawności, aktywnego modelu pracy socjalnej i procesu doradczego, należy przyjąć również, iż działania pracownika socjalnego jako doradcy osoby z niepełnosprawnością nie powinny być osadzone w modelu poradnictwa prowadzącego (ang. guidance), lecz w modelu wspierającym rozwój (ang. coun-selling). Tylko taka relacja doradcza, gdy aktywnie uczestniczy się w interpretacji i tworzeniu swojego życia169, jest zgodna z tymi założeniami. Natomiast już sam zakres działań doradczych
169 A. Paszkowska-Rogacz (2004), Postmodernistyczne doradztwo zawodowe w światowym systemie edukacyjnym, „Psychologia Rozwojowa”, t. 9, nr 4, s. 86.
– słuchanie, analizowanie problemu, informowanie, udzielanie wskazówek, wspieranie wybo-rów, motywowanie itp. – w pełni wpisuje się w czynności zawodowe pracownika socjalnego. Sama charakterystyka modelowej osoby z niepełnosprawnością jest tyleż trudna, co niemoż-liwa, ze względu na wielką heterogeniczność tej grupy, stąd na poziomie analiz standardów pracy socjalnej zostaną przedstawione charakterystyki różnych rodzajów niepełnosprawności. Z punktu widzenia polityki społecznej i pracy socjalnej głównym charakterystycznym rysem tej grupy jest kumulacja różnego rodzaju ograniczeń w wielu różnych obszarach życia, takich jak: wykształcenie, praca, dochody, życie domowe, uczestnictwo w kulturze. Rodzi to skutki psycho-logiczne w postaci przyjęcia roli osoby niepełnosprawnej, marginalizowanej, sprzyja ogranicze-niu własnych dążeń, ambicji, aspiracji, a w rezultacie prowadzi również do automarginalizacji170. Drugą rzeczą, na którą należy zwrócić uwagę, jest centralne usytuowanie konstruktu niepełno-sprawności w obrazie własnej osoby. Osoby te mają bowiem tendencję do atrybucji zdarzeń przez pryzmat niepełnosprawności oraz do nadmiernego eksponowania jej znaczenia i gene-ralizacji dotyczących wpływu niepełnosprawności na zachodzące zdarzenia. Odzwierciedla to hipotetyczny tok myślenia nie zdałem egzaminu, bo jestem niepełnosprawny – nie biorę pod uwagę tego, że nie nauczyłem się; nie biorę też tego pod uwagę – że gdy się nauczę, zdaję egzaminy, nie zawsze więc moja niepełnosprawność jest przeszkodą w studiowaniu. W rezultacie tego proble-my osób z niepełnosprawnością korzystających z usług doradczych są silnie zgeneralizowane, trudno dokonuje się ich strukturyzacji, choć to niezbędny zabieg, by służyć skuteczną pomocą doradczą. Oczywiście błędem byłoby przyjmować tę charakterystykę, jak i jakąkolwiek inną, za uniwersalną, bez ryzyka tworzenia nowych stereotypów. To ocena dokonana z perspektywy prowadzenia praktyki doradczej z osobami z niepełnosprawnością poszukującymi pracy, za-tem można uznać taki ogląd sytuacji za odzwierciedlający punkt widzenia osób, które właśnie takiej pomocy potrzebowały. W innym obszarze swojej działalności zawodowej, tj. w ramach prowadzenia zajęć dydaktycznych na wyższych uczelniach, miałam okazję pracować z wielo-ma studentkami i studentami z niepełnosprawnością, którzy dobrze poradzili sobie z relacją do własnej niepełnosprawności. Ciekawe, że w odniesieniu do takich osób bardzo często spo-tykałam się z komentarzami typu:
Î Słowo „niepełnosprawna” zupełnie do niej nie pasuje (o studentce na wózku inwalidzkim). Î Niepełnosprawność to ostatnie skojarzenie, jakie mi się nasuwa w odniesieniu do tego
chłopaka (o studencie po obustronnej amputacji rąk).
Î Jestem głucha, ale nie niepełnosprawna (studentka z głębokim uszkodzeniem słuchu o sobie). Przykłady te zdają się zaprzeczać tezie o dominacji w obrazie samego siebie aspektu niepeł-nosprawności, ale w istocie tylko potwierdzają, że tendencja taka wynika z problemów natury
170 A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz (2001), Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, ISP, Warszawa, s. 10 i in.
psychologicznej. Pewnie nie bez przyczyny oddzielenie aspektu niepełnosprawności od obra-zu osoby dotyczyło młodych ludzi z poważną niepełnosprawnością, lecz mimo to studiują-cych, kontrolujących własne życie, samorealizujących się. Prowadzi to do wniosku, iż aby inni nie postrzegali człowieka jako niepełnosprawnego, on sam także nie może myśleć o sobie w taki sposób.
W pracy socjalnej przedstawia się kilka kategorii postaw prezentowanych przez osoby z niepeł-nosprawnością, na które należy zwrócić uwagę, gdyż mogą blokować skuteczną komunikację, a nawet efektywną zmianę. Są to: postawa nadkompensacji, identyfikacji ze zdrowymi, zaprze-czania oraz postawa izolacji w środowisku samych niepełnosprawnych. Postawy te powodują czasem społecznie nieakceptowane zachowania, a brak zrozumienia dla ich uwarunkowań ro-dzi negatywne stereotypy niepełnosprawności: osób afiszujących się ze swoją niepełnospraw-nością, niepogodzonych ze sobą, agresywnych, zakompleksionych, przeczulonych, wymusza-jących i nastawionych roszczeniowo171. Zachowania takie mogą utrudniać pracę z osobami z niepełnosprawnością, dlatego pracownik socjalny powinien spojrzeć na nie jak na symptom problemów klienta, któremu trzeba pomóc także w procesie przekształcenia postaw wobec siebie i wobec świata. Nie może się obrażać, poczuć dotknięty, gdyż traci wtedy kontrolę sytu-acyjną nad interakcją i nie jest w stanie pokierować nią konstruktywnie.
Niepełnosprawność jest na tyle intensywnym czynnikiem wpływającym na rozwój człowie-ka, że może również odbić się na jego osobowości. Jednak należy wyraźnie zaznaczyć, że nie ma jakiegoś jednego określonego wzorca osobowości osób nią dotkniętych. Właściwe wycho-wanie, w tym wychowanie do bycia osobą z niepełnosprawnością, nie blokuje prawidłowego rozwoju. Zdarza się jednak, że wzrastanie pod presją problemów wynikających z dysfunkcji może spowodować u niektórych osób jakieś rysy depresyjne, u innych schizoidalne, a u jesz-cze innych histeryczne. Lecz to problem dotyczący wszystkich ludzi doświadczających dużych obciążeń psychicznych. Literatura psychologiczna odnotowuje pewną postać osobowości zaburzonej i upatruje jej przyczyny w doświadczeniach związanych z niepełnosprawnością, zwłaszcza z zakłóceniem w jej wyniku relacji z otoczeniem. Z osobowością taką, zwaną homilo-patyczną, wiążą się pewne charakterystyczne atrybuty, m.in. zaburzona samoocena, nadwrażli-wość, nieufność, niechęć do ludzi, a także rys buntu, niechęci, nawet agresywności wobec ludzi sprawnych172, ale badania empiryczne nie potwierdzają jednoznacznie ani pełnego związku osobowości homilopatycznej z niepełnosprawnością jako taką, ani mechanizmu kształtowa-nia się takich rysów osobowości. Należy więc wiedzieć o tym, dostrzegać pewne właściwości zachowania, podejmować treningi zachowań i kompetencji społecznych stosownie do zdiag-nozowanych trudności, ale nie można ulec pokusie łatwego wyjaśnienia problemu „pakietem niepełnosprawności” – i poprzestać na tej konstatacji.
171 G. Hale (1996), podaję za: D. Bacelewska (2005), Wsparcie emocjonalne w pracy socjalnej, Wyd. „Śląsk”, Katowice. 172 A. Jakubik, K. Szwarc (1989), Homilopatia, „Problemy Rehabilitacji Zawodowej”, nr 3, s. 17–23.
Podchodząc do zagadnienia kategoryzacji osób z niepełnosprawnością w sposób całościo-wy, a więc raczej charakteryzując całokształt ich sytuacji niż je same, warto jeszcze przyto-czyć użyteczną w pracy socjalnej klasyfikację socjologiczną tej grupy. Wyodrębniono bo-wiem w jej ramach cztery podzbiorowości – za kryterium ich wyodrębnienia przyjmując charakter i skalę wykluczenia społecznego tej grupy. Klasyfikacja ta może być użyteczna dla przyjęcia określonego modelu działań włączających, przedstawiam ją więc w tabeli 10.
Tabela 10. Charakterystyka podzbiorowości osób z niepełnosprawnością w kontekście całożyciowej sytuacji, z uwzględnieniem cech wykluczenia społecznego
Rodzaj podzbiorowości (% populacji badanych osób
z niepełnosprawnością)
Charakterystyka podzbiorowości Osoby wyizolowane
społecznie (28%)
najczęściej osoby za znacznymi ograniczeniami i cięższą niepełnosprawnością, z dużymi ograniczeniami funkcjonalnymi; izolacja społeczna; zabezpieczone materialnie dzięki stałym świadczeniom z tytułu niezdolności do pracy Osoby aktywne życiowo
(27%)
osoby młodsze, lepiej wykształcone, aktywne zawodowo; wyższy status materialny; zorientowane w przysługujących im prawach i potrafiące z nich korzystać; z wysoką samooceną
Osoby upośledzone statusowo (20%)
niższy poziom wykształcenia, niższe kwalifikacje zawodowe; niski status materialny, bieda; niedostateczny dostęp do świadczeń zdrowotnych; niezorientowane w swoich prawach, niekorzystające z nich, niewykorzystujące wsparcia; z niską samooceną; kumulacja negatywnych czynników wykluczenia
Osoby pasywne (20%)
osoby bierne zawodowo i społecznie, nieposzukujące wsparcia instytucjonalnego; sytuacja życiowa nieuzasadniona ani rodzajem, ani stopniem niepełnosprawności
Źródło: Opracowanie na podstawie: A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz (2001)173; A. Ostrowska, J. Sikorska (1996)174.
Przedstawiona kategoryzacja pozwala zróżnicować rodzaj i stopień zapotrzebowania na wsparcie społeczne i podejmowanie działań przeciw wykluczeniu, jednak jej zaletą jest również to, że wskazuje (i znajduje to odzwierciedlenie w danych empirycznych) obec-ność grupy osób z niepełnosprawnością radzących sobie w życiu, zaprzeczających ne-gatywnym stereotypom niepełnosprawności. Co więcej, jest to druga co do liczebności podzbiorowość badanych (27%), równoważna liczebnie grupie izolowanej społecznie (28%). Można więc podejść do tego pesymistycznie, że jednak przeważają grupy z cecha-mi marginalizacji (sumując kategorie wyodrębnione w tabeli 10, jest to łącznie aż 68%). Jednak patrząc na proces zmian stosunku do niepełnosprawności, uruchomienia proce-sów inkluzji, a także nowych perspektyw, jakie otwierają się w związku z wejściem w życie dużej grupy młodych, wykształconych osób z niepełnosprawnością (proces zwiększania dostępności wyższych uczelni rozpoczął się na szerszą skalę dopiero na początku pierw-szej dekady XXI wieku) – należy oczekiwać znaczących zmian w tym zakresie.
173 A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz (2001), Osoby niepełnosprawne…, dz. cyt., s. 10–11.
występujących w życiu osób z niepełnosprawnością i ich rodzin, wykazujących potrzebę psychospołecznego wsparcia.