Korzy ś ci z rozwoju turystyki społecznej

Dlaczego warto dopłacać do rozwoju turystyki grup społecznych, któ-rych nie stać na uprawianie turystyki? Dlaczego największe źródło do-finansowania ma pochodzić z pieniędzy publicznych? (a więc z budŜetu zawsze zbyt szczupłego w stosunku do istniejących potrzeb).

Ogólna odpowiedź na te pytania jest stosunkowo prosta: poniewaŜ

efekty turystyki społecznej znacznie przewyŜszają poniesione nakłady finansowe. Korzyści z podróŜy dyskryminowanych grup odnoszą bowiem nie tylko bezpośredni i pośredni beneficjenci, ale takŜe wszyscy miesz-kańcy regionu⁸.

Co więcej, dzięki świadomemu, planowemu rozwojowi turystyki społe-cznej (socjalnej) moŜna osiągać róŜne, waŜne z punktu widzenia całego społeczeństwa, cele szczegółowe. Analiza literatury tematu (Opinia

Euro-pejskiego Komitetu… 2006, Analiza rozwoju turystyki społecznej… 2007, Badania Calypso… 2010, Działania na rzecz rozwoju turystyki społecznej w Polsce 2010, Evaluation of the profitability… 2010, Gaworecki 2010,

Górska 2010, Kosmaczewska 2010) potwierdza, Ŝe przed turystyką

społeczną stawia się bardzo róŜne zadania. Najogólniej moŜna je po-dzielić na dwie podstawowe grupy: cele społeczne i cele ekonomiczne.

Wśród celów społecznych podkreśla się zwłaszcza:

a) zapewnienie powszechnego prawa do wypoczynku – prawo to coraz powszechniej gwarantowane jest przez konstytucje narodowe, juŜ

65 państw formalnie przyjęło na siebie takie zobowiązania wobec swych obywateli (Gaworecki 2010); w tym kontekście turystyka jawi się jako szczególne dobro, które powinno być dostępne dla wszystkich członków społeczności, niezaleŜnie od ich zamoŜności,

8

Takim nieuświadamianym, rzadko łączonym z turystyką zyskiem dla społeczeństwa moŜe być np. ograniczanie występowania zjawisk patologicznych.

b) przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu – udział w

podró-Ŝach przełamuje alienację (zwłaszcza osób niepełnosprawnych), zmusza do aktywności, nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, buduje pew-ność siebie, sprzyja edukacji, nabywaniu nowych doświadczeń, podpa-trywaniu innych sposobów Ŝycia, hierarchii wartości itp.,

c) przeciwdziałanie nadmiernemu rozwarstwieniu społeczeństwa – turystyka stała się jednym z wyznaczników powodzenia, sukcesu w Ŝ y-ciu; umoŜliwienie podróŜowania jest formą zmniejszania róŜnic poziomu

Ŝycia wynikających z pogłębiających się dysproporcji w uzyskiwanych dochodach,

d) solidarność, integrację społeczną – podróŜowanie nieodłącznie wiąŜe się ze spotykaniem przedstawicieli róŜnych grup społecznych; turystyka moŜe więc słuŜyć poznawaniu współobywateli, być narzędziem budowania poczucia wspólnoty i solidarności z innymi członkami spo-łeczności; finansowanie lub nieodpłatna pomoc w organizacji wypoczyn-ku osób poszkodowanych przez los sprzyja rozwijaniu otwartości, empatii i kształtowaniu właściwych relacji międzyludzkich;

e) wychowanie do turystyki, w tym: – rozbudzanie potrzeb turystycznych,

– kształtowanie właściwych nawyków turystycznych, – promocja aktywnych form rekreacji i wypoczynku,

poniewaŜ turystyka konkuruje o klientów z innymi tzw. przemysłami czasu wolnego, niezbędne są działania zachęcające do takiego właśnie sposobu spędzania wolnego czasu; odpowiednie przygotowanie zwię -ksza teŜ ostateczną satysfakcję z uprawiania turystyki,

f) cele edukacyjno-wychowawcze, a zwłaszcza: – wspomaganie szkolnego procesu dydaktycznego, – poznawanie własnego kraju,

– budzenie patriotyzmu,

– kształtowanie postaw prozdrowotnych, – przeciwdziałanie patologiom,

w duŜej mierze cele te odnoszą się do turystyki dzieci i młodzieŜy, ale w kontekście koncepcji kształcenia ustawicznego (przez całe Ŝycie) aktu-alne są równieŜ w przypadku podróŜy innych grup społecznych,

g) poznawanie innych krajów/regionów i kultur – nawiązanie bez-pośrednich kontaktów z mieszkańcami danego kraju/regionu ma zaowo-cować szerszą współpracą międzynarodową w wielu innych dziedzinach,

h) popularyzację własnej kultury, m.in. sztuki, rzemiosła, folkloru, produktów regionalnych, co pomaga w budowaniu pozytywnego wize-runku całego kraju/regionu, a w przyszłości moŜe stać się bodźcem do ponawiania wizyt,

i) wzrost świadomości obywatelstwa unijnego – jako jednego ze sposobów kształtowania przyszłego społeczeństwa Unii Europejskiej.

Z kolei do najwaŜniejszych celów ekonomicznych zalicza się: a) zwiększenie ruchu turystycznego,

b) wydłuŜenie sezonu turystycznego, zwłaszcza w regionach, w któ-rych występują duŜe wahania natęŜenia ruchu turystycznego, a martwy sezon znacząco obniŜa dochodowość branŜy turystycznej,

c) zwiększenie dochodów sektora turystycznego: – ze sprzedaŜy pakietów turystycznych,

– w wyniku bezpośrednich wydatków turystów (telefony, przesyłki pocztowe, pamiątki, aktywność kulturalna i rekreacyjna),

warto przy tym podkreślić, Ŝe z wydatków dotowanych turystów korzy-stają zarówno przedsiębiorcy w obszarze recepcji, jak i emisji ruchu tury-stycznego (zakupy przed wyruszeniem w podróŜ)⁹,

d) zmniejszenie fluktuacji poziomu zatrudnienia (bezrobocia sezo-nowego) – w wielu regionach waŜny jest nie tyle sam dochód z turystyki, ile jego stabilizacja w trakcie całego roku – umoŜliwia to bowiem prze-kształcenie sezonowych miejsc pracy w stałe formy zatrudnienia,

e) wzrost popytu na inne produkty i usługi – beneficjentami tury-styki społecznej są nie tylko przedsiębiorcy zajmujący się bezpośrednio obsługą ruchu turystycznego, ale takŜe wiele firm działających w ich otoczeniu; sprzyja to powstawaniu nowych miejsc pracy w innych, współ-pracujących z turystyką, sektorach gospodarki (np. rolnictwie, budowni-ctwie, bankowości, informatyce); w ten sposób turystyka społeczna moŜe stać się kołem zamachowym lokalnej gospodarki (mnoŜnik turystyczny),

f) wzrost przedsiębiorczości i aktywności gospodarczej miesz-kańców – pojawienie się w regionie turystów, z zasady chętnie wydają -cych pieniądze, sprzyja rozwojowi zaradności i kreatywności biznesowej

9

J. Kosmaczewska (2010) podkreśla, Ŝe kaŜda podróŜ generuje równieŜ wydatki w miejscu zamieszkania, przed wyruszeniem z domu. W przypadku Polaków ich wysokość moŜe sięgać nawet połowy wszystkich kosztów wyjazdu. Jednak wobec braku szczegółowych badań przenoszenie tej ogólnej prawidłowości na zachowania dotowa-nych turystów jest nieuprawnione.

oraz zachęca tubylców do podejmowania róŜnorodnych inicjatyw gos-podarczych,

g) korzyści dla budŜetu państwa i budŜetów lokalnych – obejmują

z jednej strony wzrost dochodów, np. z podatków od usług ś wiad-czonych na rzecz dotowanych turystów czy podatków lokalnych¹⁰, z dru-giej zaś zmniejszenie obciąŜeń, np. ograniczenie wydatków na zasiłki dla bezrobotnych,

h) inwestycje infrastrukturalne – rozwój kaŜdej formy turystyki wy-maga określonych nakładów na infrastrukturę i podniesienie estetyki miejscowości, w przypadku turystyki społecznej niezbędny jest teŜ rozwój niskobudŜetowej bazy turystycznej (w tym równieŜ bazy organizacji po-zarządowych).

Oprócz wymienionych juŜ celów, niekiedy wskazuje się równieŜ kilka innych – jednak ich zasadność budzi spore wątpliwości, które rozstrzy-gnąć mogą tylko szczegółowe badania. Wspomina się np. o:

– poprawie wizerunku regionu, co ma prowadzić do ogólnego wzrostu jego atrakcyjności turystycznej – czy jednak napływ repre-zentantów wykluczonych grup społecznych (być moŜe gorzej ubranych, specyficznie zachowujących się) nie spowoduje raczej erozji wizerunku obszaru? (jako miejsca wypoczynku biedniejszych turystów),

– uniezaleŜnieniu się od wahań turystyki międzynarodowej – tylko, czy skala turystyki społecznej jest w stanie zniwelować wahania popytu wywołane światowym kryzysem gospodarczym czy zagroŜeniem terrorystycznym? czy w ogóle moŜna skutecznie odizolować turystykę w kraju/regionie od wpływu czynników zewnętrznych?

– szansie „wychowania” lojalnego klienta – czy rzeczywiście po poprawie sytuacji materialnej ludzie będą chcieli wracać do regionu, który kojarzy im się z dotowaną turystyką, czy raczej wybiorą inny kraj/region?

Przedstawione zestawienie wskazywanych w róŜnych opracowaniach celów turystyki społecznej jest z oczywistych względów niepełne. Pozwa-la jednak dostrzec dość interesującą dychotomię. I to podwójną.

W praktyce cele społeczne i ekonomiczne występują oczywiście razem (są nierozłączne), ale ich udział rzadko kiedy jest proporcjonalny. Najczę

-ściej widoczna jest zdecydowana przewaga albo jednych, albo drugich.

10

Według szacunków Innova Management kaŜde 1 euro zainwestowane przez hisz-pański rząd i Unię Europejską w program Europe Senior Tourism przyniosło 1,55 euro dochodu (Evaluation of the profitability… 2010).

W przeszłości (druga połowa XX w.) dominowały cele społeczne, cele ekonomiczne nie odgrywały większej roli. Było to widoczne zwłaszcza w krajach socjalistycznych, w których władze ignorowały prawa ekonomi-czne, stawiając ideologię nad opłacalnością. Turystyka była więc w nich przede wszystkim narzędziem polityki socjalnej, niejako przy okazji miała teŜ pomagać w kształtowaniu obywateli socjalistycznego państwa.

Zmiana ustroju i dynamiczny rozwój gospodarki rynkowej spowodo-wały, Ŝe na początku XXI w. podkreśla się niemal wyłącznie zyski eko-nomiczne. Dofinansowywanie turystyki społecznej ma się wszystkim opłacać, ma przynieść profity branŜy turystycznej, gospodarce regionu, mieszkańcom… Ale zyski społeczne pozostają gdzieś na dalszym planie, są wręcz przemilczane¹¹. Nie prowadzi się np. badań nad rzeczywistymi potrzebami potencjalnych beneficjentów, zakładając z góry, Ŝe przygoto-wana oferta musi (?) spełniać ich oczekiwania.

Na przestrzeni pół wieku zaszły bardzo istotne zmiany w postrzeganiu istoty turystyki społecznej: od powinności wspierania najuboŜszych oby-wateli, przez obowiązek zagwarantowania prawa do wypoczynku dla wszystkich, po instrument kreowania popytu na dobra i usługi turystyczne poza sezonem¹².

Druga dychotomia dotyczy zauwaŜalnej róŜnicy w wyznaczaniu celów w zaleŜności od miejsca tworzenia programów turystyki społecznej. Jeśli powstają one w obszarze recepcyjnym, przewagę uzyskują w nich cele ekonomiczne. Przyjazd turystów z dyskryminowanych grup społecznych ma zapobiec bolączkom sektora turystycznego i wspomóc rozwój całej gospodarki regionu. Natomiast jeśli programy opracowywane są w ob-szarze generującym, główny nacisk połoŜony jest na cele społeczne. Wyjazdy turystyczne mają wtedy m.in. zapobiegać patologiom, słuŜyć

zdobywaniu nowych doświadczeń, przełamywać alienację, dowartoś

11

Opublikowane ostatnio raporty i opracowania (Evaluation of the profitability… 2010, Górska 2010) koncentrują się przede wszystkim na zaskakująco dobrych wynikach ekonomicznych hiszpańskich programów turystki społecznej. Zastanawiający jest jednak brak szczegółowych analiz efektów społecznych, co w przypadku akurat tej formy tury-styki wydawałoby się oczywiste.

12

W tym kontekście dość złowrogo brzmi konkluzja J. Kosmaczewskiej (2010): „W miarę dostrzegania korzyści finansowych i społecznych, jakie leŜą po stronie

poda-Ŝowej turystyki socjalnej, coraz mniejsze znaczenie ma fakt, kto staje się dotowanym uczestnikiem podróŜy, a duŜo waŜniejsze jest, by zachęcony turysta nabył określone dobra i usługi turystyczne w określonym miejscu i czasie.” Tylko, czy to będzie jeszcze turystyka społeczna?

wywać wykluczonych, uczyć budowania relacji międzyludzkich. Krótko mówiąc, budować i wzbogacać niezbędny kapitał społeczny w miejscu zamieszkania.