Podmioty turystyki społecznej

NiezaleŜnie od rozumienia i sposobu definiowania turystyki społecznej pewne podstawowe jej załoŜenia są wspólne (por. m.in. Opinia

Euro-pejskiego Komitetu… 2006, Analiza rozwoju turystyki społecznej… 2007, Badania Calypso… 2010, Działania na rzecz rozwoju turystyki społecznej w Polsce 2010, Evaluation of the profitability… 2010, Gaworecki 2010,

Górska 2010, Kosmaczewska 2010). Dotyczy to m.in. głównych grup podmiotów biorących w niej udział, które – powiązane ze sobą licznymi zaleŜnościami – tworzą dość skomplikowany system (rys. 1).

Do podmiotów tych naleŜą:

– wspierane grupy społeczne – grupy społeczne mające (z powo-dów ekonomicznych, społecznych czy zdrowotnych) ograniczone moŜ li-wości podróŜowania, którym wsparcie ułatwia udział w wyjazdach tury-stycznych,

– organizatorzy turystyki społecznej – podmioty branŜy turystycz-nej zajmujące się przygotowywaniem i realizacją wypoczynku dla wspie-ranych grup,

– podmioty obszaru recepcyjnego (przyjmującego uczestników tu-rystyki społecznej), które w sposób bezpośredni lub pośredni korzystają z pobytu turystów na tym terenie,

– administracja publiczna – organy administracji rządowej i samo-rządowej, które są inicjatorem (twórcą) polityki społecznej państwa (re-gionu), w tym realizowanych programów turystyki społecznej, a takŜe waŜnym źródłem ich finansowania,

– sponsorzy – osoby fizyczne, instytucje i firmy, które przekazują środki pienięŜne na realizację turystyki społecznej,

– międzynarodowe instytucje i programy, wspierające promocyj-nie, organizacyjnie i finansowo rozwój turystyki społecznej; szczególną

rolę odgrywają tu m.in. Międzynarodowe Biuro Turystyki Społecznej (BITS)¹, wdraŜający program Calypso Dyrektoriat Generalny Przedsię -biorczości i Przemysłu Komisji Europejskiej, czy fundusze strukturalne Unii Europejskiej (np. Europejski Fundusz Społeczny).

SPONSORZY osoby fizyczne instytucje i firmy INSTYTUCJE MIĘDZYNARODOWE BITS (OITS) Komisja Europejska WSPIERANE GRUPY SPOŁECZNE dzieci i młodzieŜ ORGANIZATORZY TURYSTYKI SPOŁECZNEJ organizacje pozarządowe:

turystyczne nieturystyczne ADMINISTRACJA PUBLICZNA (rząd, samorządy) Polacy na Wschodzie zakłady pracy szkoły związki zawodowe

organizacje kościelne

touroperatorzy rolnicy, renciści, bezrobotni

rodziny w specjalnej sytuacji osoby niepełno-sprawne (+ opiekun) seniorzy (+50, +55…) komercyjne podmioty turystyczne i paraturystyczne przedsiębiorstwa społeczne infrastruktura turystyczna mieszkańcy OBSZAR RECEPCJI TURYSTYKI SPOŁECZNEJ władze

Rys. 1. Elementy systemu turystyki społecznej (opracowanie własne)

1

Międzynarodowe Biuro Turystyki Społecznej (Bureau Internationale la Tourisme Social – BITS) powstało w 1963 r. w Brukseli. Jest ogólnoświatową, niezarobkową

organizacją, która zrzesza ponad 145 organizacji członkowskich z blisko 40 krajów. Zajmuje się ułatwianiem moŜliwie najszerszym kręgom społeczeństwa dostępu do wypoczynku, wakacji i turystyki. Podczas Światowego Kongresu Turystyki Społecznej w Rimini (19–23.1.2010 r.) oficjalnie zatwierdzono zmianę nazwy BITS na Mię dzy-narodową Organizację Turystyki Społecznej (Organisation Internationale du Tourisme Social – OITS, www.bits-int.org).

Szerszego omówienia wymagają przynajmniej trzy pierwsze grupy podstawowych beneficjentów turystyki społecznej, składające się z wielu mniejszych segmentów.

Wspierane grupy społeczne zwane są teŜ grupami wykluczonymi społecznie (zagroŜonymi wykluczeniem), słabszymi ekonomicznie, o nis-kich dochodach, dyskryminowanymi, (naj)mniej uprzywilejowanymi, oso-bami ze środowisk defaworyzowanych².

Podstawowym beneficjentem turystyki społecznej są grupy społeczeń -stwa, których prawo do podróŜowania jest utrudnione (ograniczone lub wręcz niemoŜliwe do zrealizowania). Dzięki wsparciu finansowemu w ra-mach turystyki społecznej ta naturalna potrzeba kaŜdego człowieka

mo-Ŝe być zaspokojona.

Co do ogólnej zasady konieczności wyrównywania szans upoś ledzo-nych grup społeczledzo-nych panuje powszechna zgoda. Jednak juŜ próby określenia, jakie grupy społeczne wymagają wsparcia, prowadzą do zna-cznych rozbieŜności. Praktycznie w kaŜdym kraju Unii Europejskiej przy-jęto inne rozwiązania³.

Najczęściej jednak wśród beneficjentów turystyki społecznej wyróŜnia się następujące segmenty:

– dzieci i młodzieŜ – z reguły bez uwzględniania ich pochodzenia czy statusu materialnego rodziców, dofinansowaniem objęte są więc rów-nieŜ dzieci z zamoŜnych rodzin, niekiedy wsparcie dotyczy tylko wypo-czynku wakacyjnego, innym razem równieŜ wyjazdów w trakcie roku szkolnego (turystyka szkolna), istnieje tendencja do wydłuŜania wieku młodzieŜy, nawet do 30 lat,

– osoby niepełnosprawne (jeśli jest to konieczne wraz z opieku-nem) – dofinansowywane mogą być wszystkie podróŜe turystyczne lub tylko turnusy rehabilitacyjne,

– osoby starsze – przy czym za seniorów uznawane są juŜ osoby, które ukończyły 50 lat (w innych programach: 55, 60 lub 65 lat) – wydaje się jednak, Ŝe wobec powszechnej w całej Europie tendencji podno-szenia wieku emerytalnego, granica ta musi ulec podniesieniu: pięć

2

Podstawową wadą wszystkich tych określeń są towarzyszące im liczne pejoratywne konotacje. W języku polskim brak jak na razie terminu neutralnego emocjonalnie (moŜe z wyjątkiem pierwszego).

3

Raporty na temat turystyki społecznej (socjalnej) w róŜnych krajach europejskich znajdują się na stronie:

sięciolatek będzie bowiem dopiero mniej więcej w połowie swej aktyw-ności zawodowej,

– rodziny w specjalnej sytuacji – jest to bardzo obszerna grupa obejmująca m.in.: rodziny dysfunkcyjne i patologiczne (równieŜ

zagro-Ŝone patologiami), rodziny zagroŜone wykluczeniem społecznym (np. wskutek utraty zdrowia lub długotrwałego bezrobocia), rodziny niepełne, rodziny dotknięte klęskami Ŝywiołowymi (np. powodzianie), rodziny za-stępcze, dzieci z domów dziecka.

Zdecydowanie rzadziej, ale równieŜ jako potencjalni beneficjenci tury-styki społecznej wymieniani są niekiedy bezrobotni, renciści, a nawet rolnicy⁴. Wyjątkową grupę stanowi teŜ Polonia na Wschodzie (w krajach byłego Związku Radzieckiego), której warunki ekonomiczne utrudniają

lub wręcz uniemoŜliwiają odwiedziny kraju ojców. Dofinansowanie takich podróŜy, zwłaszcza przedstawicielom najmłodszego pokolenia, jawi się

jako szczególna moralna powinność państwa polskiego.

Realizacja turystyki społecznej byłaby niemoŜliwa bez podmiotów po-dejmujących trud przygotowania wyjazdów dostępnych finansowo dla określonych odbiorców. Wbrew pozorom grupa organizatorów dotowa-nej turystyki⁵ nie jest jednolita, lecz bardzo zróŜnicowana. NaleŜą do niej:

– organizacje społeczne (non profit) – zarówno turystyczne (np. PTTK, PTSM), jak i nieturystyczne, które jednak poprzez turystykę i kra-joznawstwo realizują swoje cele statutowe (np. ZHP, ZHR, TPD, róŜne organizacje charytatywne),

– szkoły (państwowe, społeczne i prywatne, na wszystkich pozio-mach nauczania) organizujące dla swoich uczniów wycieczki szkolne, „zielone” i „białe szkoły”, kolonie, rajdy itp.,

– organizacje kościelne – w tym przypadku turystyka jest formą

działalności charytatywnej prowadzonej dla wszystkich potrzebujących, nie tylko członków danego Kościoła (kryterium wyznania raczej nie jest stosowane, choć zazwyczaj wyjazdy obejmują równieŜ elementy praktyk religijnych),

– zakłady pracy (państwowe i prywatne), które organizują swoim pracownikom (i ich rodzinom) wyjazdy turystyczne (np. tzw. wycieczki

4

Z uwagi na fakt, Ŝe specyfika zawodu praktycznie uniemoŜliwia rolnikom udział w turystyce letniej.

5

Na razie pozostawmy bez odpowiedzi pytanie, czy kaŜda dotowana podróŜ jest turystyką społeczną.

kładowe, wyjazdy motywacyjne) i wspierają ich wypoczynek, np. poprzez udostępnianie na preferencyjnych warunkach miejsc w zakładowych ośrodkach wypoczynkowych⁶ lub wypłatę świadczeń pienięŜnych z fun-duszu socjalnego (tzw. wczasy pod gruszą),

– związki zawodowe, „normalnie” organizujące podróŜe dla swoich członków (i ich rodzin) lub w ramach pojedynczych, okazjonalnych akcji społecznych dla osób niezrzeszonych (np. wypoczynek dla dzieci powo-dzian),

– touroperatorzy – w ostatnich latach do organizatorów turystyki społecznej dołączyły komercyjne biura podróŜy, które korzystając z do-tacji państwowych oferują specjalne pakiety turystyczne np. dla seniorów (w ramach hiszpańskiego programu Europe Senior Tourism); zachęceni powodzeniem tego przedsięwzięcia touroperatorzy przygotowują teŜ wła-sne preferencyjne oferty dla tego segmentu rynku.

Podsumowując ten krótki przegląd naleŜy podkreślić:

– po pierwsze – duŜą róŜnorodność organizatorów turystyki spo-łecznej zarówno pod względem organizacyjno-prawnym, jak i

własno-ściowym (przedstawiciele sektora państwowego, społecznego oraz pry-watnego),

– po drugie – fakt, Ŝe organizacje społeczne mogą teŜ prowadzić

turystykę na komercyjnych zasadach, a uzyskane zyski mogą być prze-znaczone na dofinansowanie innych wycieczek (juŜ w ramach turystyki społecznej).

Trzecia grupa beneficjentów znajduje się w obszarze recepcyjnym (w przeciwieństwie do dwóch pierwszych, związanych z obszarem gene-rującym ruch turystyczny). Tworzą ją róŜnego rodzaju podmioty, odno-szące w sposób bezpośredni lub pośredni korzyści z pobytu turystów na ich terenie. Są to:

– komercyjne podmioty turystyczne (hotele, restauracje, lokalne biura podróŜy itd.) i paraturystyczne (kina, teatry, obiekty sportowo-re-kreacyjne itd.) uzyskujące dochody ze świadczenia usług turystom,

– przedsiębiorstwa społeczne – jak wyŜej, tylko celem nadrzędnym dla nich jest nie tyle zysk, co realizacja załoŜonej misji (np. stworzenie miejsc pracy dla wykluczonych),

6

Obecnie są to juŜ z reguły odrębne podmioty gospodarcze, pozostające na własnym rozrachunku, ale często np. powiązane kapitałowo z firmą-matką.

– ogólna infrastruktura komunalna – będące własnością publiczną

elementy zagospodarowania obszaru niezbędne dla pobytu turystów na danym terenie, słuŜące teŜ na co dzień mieszkańcom (np. komunikacja miejska, oczyszczalnia ścieków),

– władze lokalne/państwowe – zyskujące ekonomicznie (wzrost budŜetu poprzez wpływy z podatków, oszczędności na pomocy społecz-nej, moŜliwość zaspokajania innych potrzeb mieszkańców) i politycznie (opinia dobrego gospodarza),

– mieszkańcy regionu, dla których rozwój turystyki społecznej oznacza dodatkowe miejsca pracy i wzrost dochodów, ale teŜ poprawę

ogólnych warunków Ŝycia, dostępność atrakcji turystycznych przez cały rok, moŜliwość kontaktu z obywatelami innych krajów, potwierdzenie atrakcyjności ich małej ojczyzny.

3. Źródła i sposoby finansowania