Jednym z najistotniejszych elementów trwania i działalności regionalnych towarzystw naukowych są gromadzone przez nie księgozbiory. Ich tradycja się-ga początków XIX stulecia i stanowi znaczący element zarówno dziejów na-szych regionalnych stowarzyszeń naukowych, jak i historii polskich bibliotek, istotny w czasach minionych i obecnie. Dziewiętnastowieczna tradycja działań społecznych pod zaborami wymagała wręcz od tego typu stowarzyszeń two-rzenia i posiadania księgozbiorów uzupełniających formowane z trudnościami polskie biblioteki naukowe i oświatowe, w niektórych zaś zaborach wręcz je zastępujących. Nie trzeba tu uzasadniać potrzeby tworzenia owych placówek w trudnych dziesięcioleciach długiego wieku XIX, bowiem wiele z nich wów-czas, a także później, stanowiło podstawowy warsztat pracy naukowej dla po-koleń Polaków. Także dzisiaj księgozbiory stowarzyszeń naukowych oraz ich działanie stanowią interesującą część dorobku intelektualnego i materialnego naszego środowiska i powinny uzyskać również w literaturze bibliologicznej miejsce odpowiadające ich znaczeniu1.
Zbiory bibliotek regionalnych stowarzyszeń naukowych stanowią ważną część polskiego dorobku piśmienniczego, przechowując i udostępniając unika-towe w wielu przypadkach egzemplarze wchodzące w skład narodowego zaso-bu bibliotecznego.
Do tej pory brak monografi cznego opracowania stanu, kształtu i zawarto-ści księgozbiorów towarzystw regionalnych. Nie zastąpią go istniejące opraco-wania poszczególnych wybitnych bibliotek oraz fragmentaryczne informacje o pozostałych księgozbiorach stowarzyszeń, rozproszone po trudno dostępnych źródłach. Część towarzystw naukowych, pomimo postanowień statutowych zakładających konieczność posiadania biblioteki, nie wykazuje posiadania
1 Zasoby polskiej bibliografi i przynoszą stosunkowo niewiele opracowań podejmujących całościowo problem bibliotek stowarzyszeń naukowych. Do ważniejszych należą następujące opracowania: A. Kociszewski Towarzystwa regionalne, s. 27–29; S. Kunikowski, Towarzystwa naukowe ogólne w Polsce, s. 144–148; K. Maciąg, Biblioteki towarzystw naukowych.
znaczących księgozbiorów lub też przekazała swój dorobek biblioteczny innym instytucjom kulturalnym; są też takie, które przechowują niewielkie księgo-zbiory pomimo braku stosownego zapisu o ich istnieniu w statutach.
Brak poważnej monografi i zjawiska, jakim pozostają biblioteki polskich to-warzystw naukowych, nie stanął na szczęście na przeszkodzie licznym autorom, poświęcającym swoje prace dziejom i współczesnej działalności poszczegól-nych stowarzyszeń naukowych. I tak najobszerniejszą listę prac poświęcoposzczegól-nych swoim bibliotekom posiadają: Towarzystwo Naukowe Płockie, Poznańskie warzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, To-warzystwo Naukowe Warszawskie oraz Włocławskie ToTo-warzystwo Naukowe i Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. To zasługa bogatych i ważnych dla kultury narodowej zbiorów (takich jak biblioteki TNP, PTPN i przemyskiego TPN), zmienności historycznych losów (jak w przypadku Towarzystwa Nauko-wego Warszawskiego) lub też pasji grona bibliologów (jak w Kaliskim Towarzy-stwie Przyjaciół Nauk z powodzeniem gromadzącym interesujący księgozbiór historyczny zaledwie przez ostatnie trzydzieści lat).
Także inne stowarzyszenia regionalne nie stronią od rozpowszechniania informacji na temat posiadanych przez siebie księgozbiorów. Niektóre dorobiły się opracowań monografi cznych (jak między innymi Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Legnicy), częściej jednak wiadomości te stanowią fragmenty sprawozdań z działalności stowarzyszeń, wydawanych między innymi przez Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, a także niektóre wymienione już stowa-rzyszenia regionalne.
Nie ulega jednak wątpliwości, że problem księgozbiorów towarzystw regio-nalnych, ich istnienia, stanu, zawartości oraz wykorzystania budzi wiele pytań, artykuł niniejszy zatem będzie bardziej przeglądem postulatów badawczych, aniżeli gotową odpowiedzią na pytanie o stan i przydatność bibliotek nauko-wych towarzystw regionalnych.
Społeczny ruch naukowy i jego tradycje, sięgające przełomu XVIII i XIX w., nierozłącznie wiążą się z instytucją biblioteki, księgozbioru służącego w zało-żeniu członkom poszczególnych stowarzyszeń, w praktyce jednak zazwyczaj stanowiącego zbiór otwarty na potrzeby szerszych warstw społeczeństwa czy-tającego. Zasada budowania w strukturach organizacji społecznych przynależ-nych do nich księgozbiorów nie jest zresztą charakterystyczna wyłącznie dla towarzystw naukowych – całe dziewiętnaste stulecie, a także pierwsza połowa stulecia dwudziestego, przynosi w Polsce tysiące przykładów organizacji sto-warzyszeń społecznych, oświatowych i kulturalnych, których niezbywalnym elementem był zawiązywany i prowadzony (z mniejszymi lub większymi suk-cesami) księgozbiór, zazwyczaj udostępniany członkom stowarzyszeń, speł-niający jednak istotną funkcję oświatową i kulturalną. Na tym tle biblioteki
regionalnych stowarzyszeń naukowych wyróżniają się swoimi zasobami, ich zawartością i wielkością, a także znaczeniem dla miejscowych środowisk na-ukowych i kulturalnych. Warto zatem dokonać przeglądu istniejących współ-cześnie bibliotek tychże stowarzyszeń.
Podstawową przyczyną, dla której tak trudno sformułować diagnozę sta-nu naszych księgozbiorów, jest brak pełnej listy funkcjosta-nujących regionalnych stowarzyszeń naukowych, czy też jej potencjalna niestabilność. Wynika to nie tylko z faktu powstawania nowych organizacji tego typu, nieujętych w istnieją-cych ewidencjach, lecz także ze stagnacji innych stowarzyszeń, niegdyś prężnie działających, dziś pozbawionych woli istnienia lub fi nansowych możliwości działania.
Kolejną przyczynę stanowią w wielu przypadkach dość fragmentaryczne wiadomości o istnieniu i działaniu bibliotek. W licznych statutach naszych sto-warzyszeń biblioteka stanowi ważną część struktury towarzystwa i programu jego działalności. To kwestia tradycji posiadania własnego księgozbioru, zwią-zanej, jak wspomniano, z dawnymi zasadami budowy stowarzyszeń społecz-nych. Nie zawsze jednak zasadę tę (z różnych zresztą powodów) wprowadzano w życie, a zatem nie wszystkie księgozbiory podręczne naukowych stowarzy-szeń regionalnych rozwinęły się w prawdziwe biblioteki, pełniące wszystkie funkcje przypisywane takim instytucjom. Przy tej okazji warto zgłosić postu-lat, aby posiadane zbiory (jeśli istnieją jako własność towarzystwa) oraz ich za-wartość zostały odnotowane choćby w postaci informacji na stronie interneto-wej stowarzyszenia, jej posiadanie stanowi już przecież niemal normę.
Księgozbiory towarzystw naukowych działają w rozmaitych konfi guracjach.
Bez wątpienia najbardziej widoczną formą, ugruntowaną przez tradycję, jest pozostawanie bibliotek w strukturze macierzystego towarzystwa i ich względ-na samodzielność jako agend towarzystwa względ-naukowego. Tak działają względ-nasze względ- naj-starsze i najbardziej zasłużone placówki – Biblioteka im. Zielińskich Towarzy-stwa Naukowego Płockiego, Biblioteka Poznańskiego TowarzyTowarzy-stwa Przyjaciół Nauk czy Biblioteka Naukowa Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu – by zachować tu kolejność powstawania wymienionych stowarzyszeń. Również młodsze, lecz prężnie działające towarzystwa posiadają samodzielne placówki biblioteczne (Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Legnicy, Łomżyńskie Towarzy-stwo Naukowe im. Wagów, Włocławskie TowarzyTowarzy-stwo Naukowe, Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe), jednak w innych przypadkach liczne trudności (loka-lowe, personalne i fi nansowe) zmusiły niektóre towarzystwa do poszukiwania odmiennych rozwiązań. Jednym z nich jest przekazanie księgozbioru stowa-rzyszenia w depozyt (czasowy lub wieczysty) placówkom innych sieci biblio-tecznych. Za przykład mogą tu posłużyć Towarzystwo Naukowe w Toruniu, od dawna przechowujące swoje zbiory książek i zabytków w depozycie Książnicy Kopernikańskiej oraz Muzeum Okręgowego w Toruniu, Kaliskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk, które swój piętnastotysięczny księgozbiór druków (w sporej części dziewiętnastowiecznych) przekazało działającej w tymże mieście Książ-nicy Pedagogicznej im. Alfonsa Parczewskiego2, a także Włocławskie Towa-rzystwo Naukowe, które część swojej ponadtrzydziestotysięcznej biblioteki przekazało jako depozyt Bibliotece Głównej Wyższej Szkoły Humanistyczno--Ekonomicznej. Istnieją też rozwiązania bardziej trwałe, jak formalne połącze-nie księgozbioru stowarzyszeniowego ze zbiorami innej biblioteki (najczęściej publicznej), a nawet przekazanie księgozbioru innej instytucji bibliotecznej na własność. Tu przykładem może być Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe, które swoją bogatą bibliotekę (opartą o zbiory Krajowego Ośrodka Dokumen-tacji Regionalnych Towarzystw Kultury) ostatecznie przekazało Miejskiej Bi-bliotece Publicznej w Ciechanowie. Wiele innych towarzystw gromadzi księgo-zbiór wyłącznie deklaratywnie – odnotowując jego prowadzenie w statutach, ewentualnie posiadając zawiązki biblioteki w postaci mniej lub bardziej upo-rządkowanych księgozbiorów podręcznych czy niewielkich darowizn.
Z umiejscowieniem księgozbiorów w strukturach towarzystw łączy się też sposób ich gromadzenia, zależny od zasobności instytucji oraz stopnia jej orga-nizacji, zaś w przypadku księgozbiorów funkcjonujących w symbiozie z inny-mi organizmaz inny-mi bibliotecznyz inny-mi, także forma akcesji zbiorów oraz ich opraco-wania. Ważną kwestią jest sposób udostępniania zasobu bibliotecznego użyt-kownikom, który w ogromnej mierze przyczynia się do otwarcia zasobów dla szerokiej publiczności czytelniczej. To ważna konstatacja, jeśli idzie o potrzebę i zasadność istnienia księgozbiorów regionalnych stowarzyszeń naukowych.
Towarzystwa naukowe, ich biblioteki oraz umiejscowienie księgozbiorów w ich strukturach
Podstawą rozważań na temat stowarzyszeń naukowych oraz ich księgozbiorów musi być pełna lista tychże organizacji. Jej zestawienie sprawia istotne trudności;
spowodowane z jednej strony pojawianiem się (zwłaszcza w ostatnich dziesięcio-leciach) coraz to nowych towarzystw, z drugiej zaś strony brakiem aktywności niegdyś żywych, dzisiaj niemal zamarłych stowarzyszeń. Nic też dziwnego, że kolejne pojawiające się w różnych źródłach zestawienia różnią się między sobą.
Innym jeszcze problemem jest kwestia uznania „regionalności” danego towarzy-stwa3 czy wręcz wpisania na listę stowarzyszeń licznych instytucji naukowych,
2 Księgozbiór ten nadal stanowi własność Towarzystwa, jednakże na mocy stosownego po-rozumienia służy on wszystkim czytelnikom Książnicy.
3 Tu wątpliwości budzi usytuowanie pośród stowarzyszeń regionalnych na przykład Towa-rzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
wywodzących się z tychże. Klasycznym przykładem może być wywodząca się z Towarzystwa Naukowego Krakowskiego Polska Akademia Umiejętności, choć na listach towarzystw naukowych pojawiają się także instytuty naukowe (Insty-tut Śląski w Opolu, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie i inne, zazwyczaj posiadające rodowód stowarzyszeniowy).
W tej sytuacji autor niniejszego opracowania zmuszony został do doko-nania wyboru, skupiając się na działalności oraz posiadanych księgozbiorach następujących regionalnych towarzystw naukowych, usytuowanych zgodnie z alfabetycznym układem miast swego działania. Pewną wskazówką w zakre-sie istnienia i działania stowarzyszeń w dziw zakre-siejszych warunkach było też posia-danie przez nie stron internetowych, świadectwa wejścia w dwudziesty pierw-szy wiek jako instytucji rozwijających także współcześnie choćby minimalną działalność4.
• Białostockie Towarzystwo Naukowe,
• Bydgoskie Towarzystwo Naukowe,
• Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe,
• Częstochowskie Towarzystwo Naukowe,
• Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe,
• Gdańskie Towarzystwo Naukowe,
• Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Gdyni,
• Gorzowskie Towarzystwo Naukowe,
• Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
• Górnośląskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk im. Walentego Roździeń-skiego w Katowicach,
• Kieleckie Towarzystwo Naukowe,
• Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Legnicy,
• Lubelskie Towarzystwo Naukowe,
• Łódzkie Towarzystwo Naukowe,
• Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Międzyrzeczu Podlaskim,
• Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Nowym Targu,
• Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie,
• Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
• Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe im. Adama Chętnika,
• Ostrowieckie Towarzystwo Naukowe,
• Ostrowskie Towarzystwo Naukowe,
• Piotrkowskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
• Towarzystwo Naukowe Płockie,
4 Listę towarzystw oparto między innymi na publikacji T. Majsterkiewicza, Wykaz to-warzystw naukowych, s. 27–29, uzupełniając ją najmłodszymi organizacjami powstałymi już w bieżącym stuleciu.
• Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
• Towarzystwo Przyjaciół Nauk im. Kazimierza Marii Osińskiego w Prze-myślu,
• Regionalne Towarzystwo Naukowe w Przeworsku,
• Radomskie Towarzystwo Naukowe,
• Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe w Rypinie,
• Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie,
• Towarzystwo Naukowe Sandomierskie,
• Siedleckie Towarzystwo Naukowe,
• Sopockie Towarzystwo Naukowe,
• Szczecińskie Towarzystwo Naukowe,
• Towarzystwo Naukowe w Toruniu,
• Wałbrzyskie Towarzystwo Naukowe,
• Towarzystwo Naukowe Warszawskie,
• Wieluńskie Towarzystwo Naukowe,
• Włocławskie Towarzystwo Naukowe,
• Wrocławskie Towarzystwo Naukowe,
• Zamojskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
• Lubuskie Towarzystwo Naukowe w Zielonej Górze.
Księgozbiory samodzielne
Pewna grupa regionalnych towarzystw naukowych utrzymuje samodzielne księgozbiory, w znacznej części przechowywane i wykorzystywane w ich sie-dzibach. Są to przede wszystkim najstarsze stowarzyszenia, działające niemal nieprzerwanie przez dziesiątki lat. Istnienie ich księgozbiorów wynika z trady-cji historycznych, potrzeb członków oraz lokalnych społeczności, a także moż-liwości utrzymania bibliotek. Do największych księgozbiorów regionalnych to-warzystw naukowych, usytuowanych jako samodzielne placówki biblioteczne należą, w kolejności powstawania macierzystych towarzystw:
• Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego,
• Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
• Biblioteka i Archiwum Towarzystwa Naukowego im. Kazimierza Marii Osińskiego w Przemyślu,
• Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Legnicy,
• Biblioteka Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego,
• Biblioteka Włocławskiego Towarzystwa Naukowego,
• Biblioteka Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego im. Adama Chętnika.
Placówki te dysponują obszernymi i wszechstronnymi zbiorami, ze znaczną zawartością zbiorów historycznych (uważa się za takie zbiory wydane przed
1945 r., choć granica przesuwana jest w chwili obecnej coraz częściej do 1950 r.).
Biblioteki te charakteryzują się następującymi cechami:
1. Posiadają znaczną wartość historyczną, liczącą się w skali kraju, również w perspektywie narodowego zasobu bibliotecznego. Niektóre z księgo-zbiorów (np. PTPN) są penetrowane przez retrospektywne bibliografi e narodowe (np. Bibliografi a polska XIX stulecia Estreichera).
2. Ostatnie lata były zazwyczaj dramatyczne fi nansowo, jeśli idzie o utrzy-manie bibliotek przez towarzystwa. Dochodziło nawet do przypadków czasowego zamknięcia niektórych z nich (vide przypadek Biblioteki im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego).
3. Rozwój księgozbiorów, choć w dużej mierze selektywny, powoduje kło-poty lokalowe poszczególnych bibliotek, zazwyczaj mieszczących się w siedzibach towarzystw. Dochodzi do tego zazwyczaj postępująca deka-pitalizacja pomieszczeń bibliotecznych, wymagających remontów oraz zakupu sprzętu magazynowego, pozwalającego na lepsze wykorzystanie powierzchni magazynowych.
4. Wypada wymienić także trudności kadrowe, z którymi borykają się bi-blioteki towarzystw. Nie idzie tu o poziom wykształcenia oraz kompe-tencje zawodowe, lecz o niski poziom wynagrodzeń, a nawet koniecz-ność zmniejszania i tak zazwyczaj nielicznego personelu. Powoduje to zwykle konieczność ograniczania dostępności księgozbiorów.
5. Wypada podkreślić malejące środki fi nansowe, jakie towarzystwa są w stanie przeznaczyć na utrzymanie bibliotek, a także na zakup księgo-zbiorów. Wydaje się, że rozwój bibliotekarstwa naukowego w wielu ośrod-kach średniej wielkości, a także bibliotekarstwa publicznego, w pewnym sensie zwalnia biblioteki towarzystw naukowych z zaopatrywania się w nowości, jednakże księgozbiory powinny zachować swój charakter kompletu literatury związanej z poszczególnymi tematami obszarów ba-dań prowadzonych przez towarzystwa.
6. Utrzymuje się tendencja do budowania księgozbiorów dzięki darom książkowym – pochodzącym zarówno od członków towarzystwa, jak i z donacji zewnętrznych – co z jednej strony związane jest z tradycją przekazywania własnego dorobku naukowego przez autorów, z drugiej zaś sytuacjami likwidowania prywatnych księgozbiorów, gromadzonych zwłaszcza w latach 60., 70. i 80. XX w.
7. Naturalną metodą powiększania zbiorów pozostaje własny dorobek wydawniczy towarzystw, włączany do zasobów bibliotecznych. W nie-których przypadkach (zwłaszcza jeśli idzie o edycje lokalne, wydawane przez miejscowe wydawnictwa), mamy do czynienia z unikatowymi pu-blikacjami, trudno dostępnymi nawet w bibliotekach upoważnionych do
otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych. To także efekt braku świa-domości prawnej obowiązku przekazywania egzemplarza w młodych (zarówno prywatnych, jak i samorządowych) wydawnictwach lokalnych lat 90. XX w.
Księgozbiory depozytarne
Inna część regionalnych towarzystw prowadzi biblioteki poprzez przeka-zanie ich w użytkowanie (wieczyste lub czasowe) innym instytucjom. Wyni-ka to z przyczyn zarówno historycznych, jak i pragmatycznych. Te pierwsze związane są zazwyczaj z losami poszczególnych stowarzyszeń zmuszonych do zaprzestania działalności i pozbawionych w jakimś okresie możliwości pro-wadzenia własnej biblioteki. Przypadek drugi to świadomy wybór, dokonany przez stowarzyszenia naukowe, przekonane o niemożności utrzymania własnej biblioteki, niezamierzające jednak z różnych powodów przekazać księgozbioru innej placówce bibliotecznej na własność.
Formą depozytu, na mocy którego towarzystwa użyczają swoich księgozbio-rów, jest zazwyczaj depozyt wieczysty, choć znane są też przypadki określania depozytu jako czasowego lub zwracanego na żądanie. Zaletą takiego rozwiąza-nia jest fakt, że towarzystwo pozostaje właścicielem księgozbioru, a jednocze-śnie nie ponosi kosztów utrzymania księgozbioru, który zostaje udostępniony czytelnikom. Zazwyczaj księgozbiór ten jednak jest uzupełniany przez macie-rzyste towarzystwo naukowe przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych form gromadzenia, to znaczy zakupu, daru czy wymiany.
Do stowarzyszeń naukowych, będących właścicielami bibliotek przekaza-nych w depozyt należą następujące towarzystwa:
• Towarzystwo Naukowe w Toruniu (w Książnicy Kopernikańskiej w To-runiu),
• Towarzystwo Naukowe w Ośrodku Badań Naukowych im. W. Kętrzyń-skiego w Olsztynie,
• Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (w Książnicy Pedagogicznej im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu – depozyt czasowy),
• Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe (w Wyższym Seminarium Du-chownym w Drohiczynie).
Księgozbiory przekazane innym instytucjom
Częstą formą posiadania księgozbioru przez regionalne stowarzyszenia nauko-we jest zawiązanie biblioteki towarzystwa w początkowym okresie jego istnienia, a następnie w pewnym momencie działalności (zazwyczaj na skutek trudności
organizacyjnych, lokalowych lub fi nansowych) przekazanie tegoż księgozbioru instytucji, która jest w stanie go utrzymać i prowadzić. Nie ulega wątpliwości, że instytucjami tymi są przede wszystkim biblioteki naukowe lub publiczne.
Księgozbiory historyczne znajdują zazwyczaj swoje wydzielone miejsce w księgozbiorach wielkich bibliotek naukowych i są traktowane jako kolekcje historyczne. Mniejsze i mniej cenne księgozbiory najmłodszych towarzystw uznaje się za integralny element zbiorów bibliotecznych danej instytucji biblio-tecznej, która przejęła zbiory towarzystwa.
Do największych i najcenniejszych księgozbiorów przejętych przez obce in-stytucje (biblioteczne) należą kolekcje:
• Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego),
• Górnośląskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk im. Walentego Roździeń-skiego w Katowicach (w Bibliotece Śląskiej w Katowicach),
• Szczecińskiego Towarzystwa Naukowego (w Książnicy Pomorskiej im. Stanisława Staszica w Szczecinie),
• Ciechanowskiego Towarzystwa Naukowego (w Miejskiej Bibliotece Pu-blicznej w Ciechanowie).
Księgozbiory szczątkowe
Bardzo częstą formą księgozbioru regionalnych towarzystw naukowych jest księgozbiór szczątkowy, przechowywany zazwyczaj w siedzibie stowarzysze-nia, lecz nieudostępniany w rozumieniu działania biblioteki lub udostępniany incydentalnie. Księgozbiory takie składają się w dużej części z różnego rodzaju donacji, jak również z owoców wymiany między towarzystwami, i pełnią funk-cję księgozbioru podręcznego dla członków władz towarzystwa (rzadziej są udostępniane szerzej). Jeśli pozwalają na to warunki lokalowe, bardziej warto-ściowe części tychże księgozbiorów są eksponowane. Zazwyczaj nie odgrywają znaczącej roli w działaniach towarzystwa, ostatecznie często przekazywane do zbiorów miejscowej biblioteki naukowej lub publicznej.
Lokale i pracownicy
Niezwykle trudno uchwycić sytuację lokalową bibliotek poszczególnych re-gionalnych towarzystw naukowych, zarówno ze względu na różną żywotność samych stowarzyszeń, zwłaszcza wobec zmian formy dotowania ich działalno-ści po 1990 r., jak i na dokonujące się przekształcenia zasobów materialnych towarzystw. Obserwuje się tu dwie tendencje:
1. Kurczące się zasoby materialne towarzystw nie pozwalają na utrzyma-nie ich lokali w należytym stautrzyma-nie; w przypadkach skrajnych mamy też do czynienia ze zjawiskiem opuszczania lokali lub wynajmowania ich obcym podmiotom. W sposób oczywisty nie sprzyja to działalności za-równo bibliotek, jak i utrzymujących je instytucji macierzystych. Roz-wiązaniem jest w tym przypadku ograniczenie działalności biblioteki, przekazanie jej innej instytucji (najczęściej bibliotecznej – w formie de-pozytu lub donacji), a nawet likwidacja zasobu bibliotecznego. Szczegól-nie ta ostatnia tendencja jest szkodliwa z punktu widzenia zachowania cennych zasobów bibliotecznych.
2. Nieliczne towarzystwa, cieszące się w środowisku należnym uznaniem i wsparciem władz samorządowych, uzyskują pomoc z tej strony w po-staci lokali oraz wsparcia działań remontowych. Jednakże skala tych działań jest niewielka, można mówić wręcz o incydentalnym udziale obcych środków fi nansowych w inwestycyjnych i remontowych działa-niach poszczególnych towarzystw.
Od 1990 r. obserwuje się dramatyczne zmniejszanie się obsady etatowej ist-niejących bibliotek regionalnych towarzystw naukowych. Zjawisko to wiąże się ze znacznym ograniczeniem wspierania fi nansowego działalności bibliotek tego sektora nauki ze strony zarówno Polskiej Akademii Nauk, jak i Minister-stwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Skutkuje to znacznym zmniejszeniem liczebności personelu bibliotecznego w latach 1990–2017, a nawet czasowym ograniczeniem dostępu do zbiorów ze względu na niemożność utrzymania ob-sady etatowej. Ma to ogromne znaczenie nie tylko dla dostępności zbiorów dla czytelników, lecz także dla zachowania substancji bibliotecznej w należytym stanie fi zycznym.
Zbiory Druki nowe
Biblioteki regionalnych towarzystw naukowych dysponują ponad miliono-wym zasobem druków nowych, przede wszystkim o charakterze zbiorów hu-manistycznych. Pamiętać trzeba, że księgozbiory te powstały głównie w dro-dze donacji i wymiany międzybibliotecznej, stanowiąc zwłaszcza w XIX w.
Biblioteki regionalnych towarzystw naukowych dysponują ponad miliono-wym zasobem druków nowych, przede wszystkim o charakterze zbiorów hu-manistycznych. Pamiętać trzeba, że księgozbiory te powstały głównie w dro-dze donacji i wymiany międzybibliotecznej, stanowiąc zwłaszcza w XIX w.