Otwierając I Kongres Towarzystw Naukowych w 2013 r., Zbigniew Kru-szewski, przewodniczący Rady Towarzystw Naukowych, podkreślił, że towa-rzystwa naukowe kształtowały społeczeństwo obywatelskie na długo przed konceptualizacją tego pojęcia. Wskazał kilka przesłanek tego twierdzenia, m.in. wspieranie przez nie przestrzeni badań naukowych, które mają wpływ na innowacyjność gospodarki, społecznikostwo jako postawę integrującą śro-dowiska naukowe, kulturalne i biznesowe, działania popularyzujące naukę i kulturę, samokształcenie i kształcenie ustawiczne, stwarzanie mechanizmów transferu wiedzy, budowanie postaw wzajemnego zaufania, empatii i szacunku, solidarność społeczną oraz przestrzeganie zasady samorządności1. Podzielam ten pogląd, doceniając pierwszeństwo refl eksji badawczej prof. Z. Kruszewskie-go, dodając, że uwarunkowania historyczne i polityczne odegrały niebagatelną rolę w wykształceniu się modelu towarzystw naukowych w Polsce. Mam na myśli utratę niepodległości, konieczność samoorganizacji społecznej, odpo-wiedzialność elit pozytywistycznych oraz dynamiczne przyspieszenie edukacji i ruchu spółdzielczego po 1918 r. Rola wzorcotwórcza jest zatem ugruntowana doświadczeniem historycznym sięgającym okresu porozbiorowego.
Rola towarzystw naukowych w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskie-go wynika z ich defi nicji:
Towarzystwem naukowym regionalnym ogólnym lub specjalistycznym jest do-browolne stowarzyszenie lub związek stowarzyszeń, w rozumieniu prawa o stowa-rzyszeniach, obejmujące uprawiających działalność naukową pracowników nauki i miłośników nauki oraz ludzi z uprawianiem nauki związanych osobistymi za-interesowaniami lub działalnością zawodową, realizujące przewidziane w swoich statutach zadania związane z rozwijaniem działalności naukowej i upowszechnia-niem nauki2.
1 Z. Kruszewski, Rola towarzystw.
2 Z. Kruszewski, Dokąd zmierza społeczny ruch naukowy, s. 92.
Ponadto przypisano im funkcje: informacyjną, edukacyjną, kulturową, integracyjną, scalającą oraz formy działalności, które charakteryzuje Uchwa-ła I Kongresu Towarzystw Naukowych z dnia 18 września 2013 r. Zaliczono do nich:
• prowadzenie badań naukowych, w tym badań nad regionem,
• organizowanie kongresów oraz konferencji międzynarodowych, krajowych, re-gionalnych i lokalnych,
• prowadzenie działalności wydawniczej,
• prowadzenie bibliotek, muzeów, archiwów i innych,
• promowanie i popularyzację kultury, nauki oraz techniki,
• podejmowanie audytów badań naukowych i eksperckich,
• podejmowanie projektów na rzecz innowacji w gospodarce,
• kształcenie ustawiczne,
• wspomaganie kadry naukowej i technicznej w jej rozwoju i zwiększaniu mobil-ności, dbanie o etykę zawodową3.
Budowany przez co najmniej dwa wieki potencjał towarzystw naukowych obrazują dane statystyczne będące przedmiotem analizy w raporcie Społeczny ruch naukowy w Polsce. Historia i przyszłość, z których jednoznacznie wynika, że towarzystwa rozwijają się rytmicznie po datach przełomowych w historii.
Obecnie działalność prowadzi blisko 330 towarzystw naukowych (wobec 160 zarejestrowanych do września 1939 r.) zrzeszających około 300 tysięcy człon-ków. Najliczniej reprezentowane są towarzystwa specjalistyczne, w tym me-dyczne i społeczno-kulturalne4.
Specyfi ka społecznego ruchu naukowego polega na zróżnicowaniu dzie-dzin, obszarów i podmiotów formalno-prawnych oraz na autonomiczności działania, gdyż towazystwa nie są afi liowane przy instytucjach badawczych i uniwersytetach, ale pełnią rolę integrującą środowiska.
Działania szczegółowe towarzystw obejmują aktywności na rzecz wzrostu świadomości narodowej i obywatelskiej, rozwoju i promocji nauki, indywidu-alnego kształcenia i doskonalenia się obywateli, tworzenia rezerwuaru rozwią-zań problemów społecznych, ekonomicznych, kulturowych, wzrostu kapitału społecznego, współtworzenia procesów zrównoważonego rozwoju oraz mapo-wania obszarów wielokulturowości i dziedzictwa narodowego. W kontekście rozpatrywanego problemu szczególnie istotne są wartości zaufania społeczne-go i tzw. kompetencji miękkich, takich jak pasja społecznikowska, kreatyw-ność, zdolność do animacji środowiska, umiejętność współpracy, sprawne
3 Z. Kruszewski, Dokąd zmierza społeczny ruch naukowy, s. 93.
4 Por. Z. Kruszewski, S. Kunikowski, A. Kansy, T. Majsterkiewicz, Społeczny ruch naukowy w Polsce.
komunikowanie, krytyczne myślenie, adaptacja do nowych warunków, odpo-wiedzialność za siebie i grupę, rzetelne wypełnianie obowiązków. Warto pod-kreślić, że kapitał społeczny ruchu naukowego znajduje bezpośrednie odbicie w poziomie elit i kultury politycznej. W płaszczyźnie socjologicznej społeczny ruch naukowy może wypełniać przestrzeń aktywności obywatelskiej poza sfe-rą pracy zawodowej. Problematyka aktywności obywatelskiej w takich ujęciach była wielokrotnie omawiana podczas Kongresów Obywatelskich organizowa-nych przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w Warszawie. Wymie-nione wartości kapitału społecznego przedstawiano w planie edukacji, sfery publicznej, demokratyzacji, regionalności5, a więc zgodnie z defi nicją społe-czeństwa obywatelskiego, która brzmi:
Społeczeństwo obywatelskie jest przestrzenią działania instytucji, organizacji, grup społecznych i jednostek, rozciągającą się pomiędzy rodziną, państwem i ryn-kiem, w której ludzie podejmują wolną debatę na temat wartości składających się na wspólne dobro oraz dobrowolnie współdziałają ze sobą na rzecz realizacji wspólnych interesów6.
Uwarunkowania prawno-ustrojowe funkcjonowania społeczeństwa oby-watelskiego przedstawia m.in. następująca wypowiedź:
W środowiskach lokalnych społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane jako po-rozumienie wspólnotowe wolnych i równych obywateli, którzy swoją jedność za-wdzięczają między innymi uzgodnionemu wcześniej postępowaniu. Tego rodzaju consensus opiera się na następujących zasadach państwa demokratycznego: potrze-by ludzkie zaspokajane są przez podział pracy, wolny rynek, wzrost konsumpcji;
poszczególni członkowie społeczeństwa obywatelskiego są właścicielami i dyspo-nentami zdolności oraz tego, co uzyskają przy wykorzystaniu swych zdolności;
jednostki realizują dobrowolnie cele na własny koszt. Podejmują decyzje samo-dzielnie, czynią to, przestrzegając jednak pewnych reguł gry rynkowej7.
Społeczeństwo obywatelskie wyróżniają następujące cechy: wysoki poziom organizacji społecznej, pozytywny stosunek do innych ludzi i społeczeństw, to-lerancja, racjonalizacja sporów i odmienności, skłonność do współzawodnicze-nia, stała energia działawspółzawodnicze-nia, regularność aktywności8. Społeczeństwo obywatel-skie pełni istotne funkcje: edukacyjną (oddziaływanie na świadomość, posta-wy i kulturę obywatelską), integracyjną (budowa i utrwalanie relacji pomiędzy
5 Zob. I. Hofman, Kompas w życiu „na walizkach” oraz tejże: Wzmacniajmy wigor obywa-telski.
6 Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.
7 H. Sasinowski, Społeczeństwo obywatelskie, s. 33.
8 Tamże, s. 33–36.
uczestnikami aktywności), mobilizacyjną („zespół merytorycznych treści oraz praktycznych instrumentów inspirujących obywateli, władze publiczne, inne określone środowiska do aktywności w procesie budowy społeczeństwa oby-watelskiego”), programową (bezpośrednie i pośrednie relacje z instytucjami, innymi podmiotami i programami operacyjnymi)9. Funkcje te są co najmniej zbieżne z funkcjami społecznego ruchu naukowego.
Problem społeczeństwa obywatelskiego ma wymiar instytucjonalno-praw-ny (działalność organizacji pozarządowych, wspólnot lokalinstytucjonalno-praw-nych, samorządów, nieformalnych grup i ruchów społecznych) oraz świadomościowy (mentalny;
współodpowiedzialności środowiskowej i indywidualnej). Uważam, że zwłasz-cza ten ostatni jest warunkiem sine qua non kultury obywatelskiej, ważnej w dobie glokalizacji i wzrostu znaczenia wartości lokalnych.
Porównanie funkcjonalności towarzystw naukowych i społeczeństwa oby-watelskiego uświadamia, jak wielki jest potencjał społecznego ruchu naukowe-go, który sublimuje istotę obywatelskości. Odwzorowanie funkcji może stać się dobrym punktem wyjścia swoistej weryfi kacji założeń badawczych dotyczą-cych historii społecznego ruchu naukowego, istotnie poszerzając wiedzę o roli towarzystw, zwłaszcza w okresie budowania zrębów Polski niepodległej. Do-strzegam szczególną wartość towarzystw, gdyż przynależność do nich nie tyle wyznaczała status społeczny, ile otwierała perspektywę współdziałania poza podziałami społecznymi, etnicznymi itd. Pojawienie się towarzystw w prze-strzeni publicznej można interpretować jako wyraz dojrzałości klas uprzywi-lejowanych, grup zawodowych oraz elit intelektualnych stwarzających w wa-runkach opresji politycznej miejsca wspólnotowe. W ujęciu pozytywistycznym te przestrzenie spotkań były surogatem działalności niepodległościowej walki zbrojnej. Społeczny ruch naukowy, analogicznie do ruchu spółdzielczego, to-warzystw wiedzy powszechnej czy bibliotek publicznych budził świadomość znaczenia wspólnoty, wsparcia i zaufania społecznego. Uczył postaw odpowie-dzialności za wspólnie realizowane cele, wrażliwości na problemy społeczne i kulturowe. Sprzyjał upowszechnieniu wiedzy o autonomiczności działań wspólnotowych, niezależności od narracji politycznych, programów partyj-nych i dyskursu publicznego nakierowanego na walkę polityczną. Współcze-śnie towarzystwa naukowe zachowują pełną autonomię i samorządność, dzięki czemu są wiarygodnymi partnerami działań pro publico bono. Należy pod-kreślić, że aktywność społeczna i samopomocowa przekładają się wprost na partycypację społeczną i budżety obywatelskie. Znaczenie społecznego ruchu naukowego dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego polega na edukowaniu i utrwalaniu postaw zaangażowania w sprawy ogółu. Towarzystwa podejmują wszechstronnie edukujące działania, które przywracają szacunek dla wiedzy
9 H. Sasinowski, Społeczeństwo obywatelskie, s. 38.
i autorytetów oraz podnoszą prestiż ludzi nauki. Kultura obywatelska budo-wana jest coraz częściej z wykorzystaniem nowych technologii i znajomością zasad edukacji medialnej. Stopniowo uzyskiwane dzięki temu zwiększenie wi-doczności medialnej towarzystw powinno – w dłuższej perspektywie – zaowo-cować wzrostem efektywności w pozyskiwaniu środków zewnętrznych na ich działalność. Ważnym i aktualnym aspektem funkcjonowania towarzystw jest swoiste „zagospodarowanie” problemów ludzi i grup wykluczonych, „niewi-dzialnych” lub stygmatyzowanych w hierarchicznych społeczeństwach.
Bibliografi a
Hofman Iwona, Kompas w życiu „na walizkach”. Pomosty jako umiejętność poruszania się w róż-nych przestrzeniach, w: Jan Szomburg, Piotr Zbieranek (red.), Jak budować pomosty między Polakami?, Gdańsk 2015, s. 35–39.
Hofman Iwona, Wzmacniający wigor obywatelski, w: Adam Leśniewicz, Piotr Zbieranek (red.), Kompetencje przyszłości – jakich postaw i umiejętności potrzebujemy? Po X Kongresie Obywa-telskim, Gdańsk 2016, s. 49–52.
Kruszewski Zbigniew, Dokąd zmierza społeczny ruch naukowy w Polsce?, „Nauka” 2015, nr 2, s. 87–99.
Kruszewski Zbigniew, Rola towarzystw naukowych w urzeczywistnianiu idei społeczeństwa obywa-telskiego, w: Zbigniew Kruszewski (red.), Towarzystwa naukowe w Polsce: dziedzictwo, kultu-ra, nauka, trwanie, t. 1, Warszawa 2013, s. 321–331.
Kruszewski Zbigniew, Kunikowski Stanisław, Kansy Andrzej, Majsterkiewicz Tadeusz, Społeczny ruch naukowy w Polsce. Historia i przyszłość, Warszawa 2014.
Sasinowski Henryk, Społeczeństwo obywatelskie i jego rola w budowie demokracji, „Economy and Management” 2012, nr 1, s. 30–47.
Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2007–2013, Ministerstwo Po-lityki Społecznej, Warszawa 2005.