Towarzystwa naukowe odzwierciedlają wzory kultury naukowej przeja-wiającej się w zachowaniach symbolicznych w wymiarze aksjologicznym, hi-storycznym czy organizacyjno-funkcjonalnym. Są kluczowym elementem spo łecznego ruchu naukowego1, obok stowarzyszeń naukowo-zawodowych, fundacji dla spraw nauki, jak również stowarzyszeń ogólnokulturalnych oraz nielicznie w dzisiejszej dobie działających społecznych instytutów badawczych.
Towarzystwa ogólne bądź specjalistyczne, obejmujące tylko jedną dyscyplinę lub więcej dyscyplin, skupiające pracowników nauki, ludzi uprawiających dzia-łalność naukową niezawodowo oraz tak zwanych przyjaciół nauk (mecenasów, działaczy społecznych), tworzone w celu popierania rozwoju nauki, czerpią z bogatego dziedzictwa naukowego i kulturowego, na który składa się doro-bek wielu instytucji społecznego ruchu naukowego. Należy przypomnieć, że tego rodzaju instytucje powstawały w Polsce już pod koniec XV w., bowiem w 1489 r. w Krakowie założono jedno z pierwszych stowarzyszeń w tej części Europy – Sodalitas Litteraria Vistulana, będące „po północnej stronie Alp na-śladownictwem renesansowych, humanistycznych «akademii», które wówczas od paru dziesiątków lat zakładane były we Włoszech”2. Kilka wieków później utrata przez Polskę własnej państwowości oraz działania państw zaborczych w kierunku zniszczenia śladów narodowości, spowodowały powstawanie róż-nych stowarzyszeń, nazywaróż-nych towarzystwami naukowymi czy towarzystwa-mi przyjaciół nauk.
W warunkach, w jakich podówczas bytowała oświata krajowa, pozbawiona hie-rarchicznych, ożywionych zamiłowaniem do swojskości wskazówek: tradycye pol-skie, zawarte w języku rodzimym, literaturze i historii, zwolna zatracać się bądź […] związek z akademiami: wileńską i jagiellońską, jeśli nie w zupełności zerwany,
1 W tej grupie wyróżnia się „wszystkie stowarzyszenia, fundacje, czasopisma i różne za-kłady, które są tworzone, utrzymywane i kierowane przez samych pracowników nauki, a także przez jej prywatnych osobistych przyjaciół”. W. Rolbiecki, Społeczny ruch naukowy, s. 60–62.
2 Tamże, s. 60–62.
to przynajmniej bardzo był rozluźniony i obwarowany przeszkodami, czyniącemi dostęp do nich utrudnionym. W takich warunkach oświaty krajowej jedynie ini-cjatywa sfer niezależnych miejscowego społeczeństwa mogła się zdobyć na podję-cie akcyi ratunkowej, pod formą zgromadzenia obywatelskiego ludzi nauki i pióra, by utworzyć w sercu Rzplitej, w jej dawnej stolicy, ognisko światła i promieniami jego oświetlać i ogrzewać zaciemniony horyzont umysłowości swojskiej3.
Tak pisał Aleksander Kraushar – historyk, publicysta, poeta, wnikliwy ba-dacz źródeł historycznych w bibliotekach i archiwach – o utworzeniu Towa-rzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, pierwszej w kraju akademii umie-jętności.
Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk dało początek rozwojowi to-warzystw naukowych w innych miastach (Lublin, Płock, Kraków). Powstanie Akademii Umiejętności w 1872 r. (po odzyskaniu niepodległości przemiano-wana w 1919 r. na Polską Akademię Umiejętności), rozwój w II połowie XIX w.
specjalistycznych towarzystw naukowych, także innych form społecznego ru-chu naukowego, jak na przykład fundacje, z założoną w 1881 r. w Warszawie w celu wspierania rozwoju nauki polskiej Kasą im. Józefa Mianowskiego, to obraz – jak określił to Waldemar Rolbiecki – „złotego wieku” w dziejach towa-rzystw naukowych.
Wtedy bowiem ich rola społeczna była najdonioślejsza: przez długie lata były naj-ważniejszą, prawie jedyną formą polskich instytucji naukowych i jedną z nielicz-nych form instytucji kulturalz nielicz-nych w ogóle; wtedy też zaznały największego uzna-nia i poparcia ze strony dość szerokich kręgów społecznych4.
Oswald Balzer, jeden z najwybitniejszych polskich uczonych w dziedzinie prawa, historii prawa, założyciel Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej we Lwowie (1901) na I posiedzeniu publicznym Towarzystwa Naukowego we Lwowie 21 maja 1921 r. powiedział:
Przyszła wreszcie konstytucja, a w kilka lat po niej spolszczenie Uniwersytetu. Po-wstała możność założenia Towarzystwa Naukowego, znalazł się też od razu świet-ny podkład osobowy, na którym instytucja taka oprzeć się mogła. Cokolwiek bądź, przyszedł wreszcie czas, w którym należało pomyśleć o stworzeniu we Lwowie To-warzystwa naukowego o charakterze ogólnym. Nie tak, oczywiście, żeby przez to zwinąć działalność dawniejszych Towarzystw specjalnych. Byłaby to rzecz szkodli-wa, wręcz zgubna dla dalszego rozwoju naszej naukowości. Nasz program na przy-szłość jest jasny i ściśle określony, wskazuje nań sam charakter naszego zrzeszenia
3 A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, s. 122–123.
4 W. Rolbiecki, Społeczny ruch naukowy, s. 61.
i cel […], naukowa praca twórcza, współpraca w wielkim dziele posuwania wiedzy ludzkiej naprzód5.
W warunkach odradzającego się państwa polskiego społeczny ruch nauko-wy działał w nonauko-wym systemie nauki, badań i dydaktyki w ramach rozbudowu-jącej się sieci uczelni wyższych i placówek naukowo-badawczych. Towarzystwa naukowe nie zajmowały już szczególnego, uprzywilejowanego miejsca, nato-miast jeszcze mocniej integrowały środowiska naukowe, organizując dyskusje naukowe i upowszechniając wiedzę naukową, przyczyniając się w ten sposób do międzydyscyplinowego przepływu informacji6.
Godnym przypomnienia jest fakt organizacji I Zjazdu Nauki Polskiej w 1920 r. Znaczenie tego wydarzenia jest nie do przecenienia. Dyskutowano po nim szeroko o roli nauki w społeczeństwie, o znaczeniu uczelni wyższych.
Warto przypomnieć słowa Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego, wypowie-dziane w mowie przy nadawaniu insygniów Uniwersytetowi Warszawskiemu w dniu 2 maja 1921 r.:
Uniwersytety i wyższe uczelnie wszędzie mają podwójne, nieco sprzeczne pomię-dzy sobą zadania. Jedno z nich jest ściśle utylitarne – uczelnie muszą dostarczyć narodowi, państwu dostatecznej ilości fachowców, zawodowców, którzy mogą spełniać swe zawody jedynie po otrzymaniu wyższego stopnia naukowego. Drugie zadanie jest odmienne: uniwersytety i wyższe uczelnie muszą dążyć w pracy swej do tego, aby być antyutylitarnymi, aby być przybytkiem czystej nauki, dążąc do ab-solutnej prawdy, nie mając nic do czynienia z utylitarnymi względami. Muszą one być zbiorowiskiem ludzi, którzy wedle tradycyjnych słów Stanisława Potockiego przez szlachetne uniesienie ducha i rozumu wznoszą się na wyżyny, aby wytworzyć wyższe wartości ducha ludzkiego7.
Wraz z odzyskaniem niepodległości otwierały się możliwości realizacji polityki naukowej wytyczającej kierunki rozwoju nauki poprzez organizacje i instytucje, upowszechnianie jej osiągnięć. Priorytetowym zadaniem była in-tegracja życia naukowego, rozwój struktur organizacyjnych nauki, powiąza-nie etosu gwarantującego zachowapowiąza-nie tożsamości i reguł poznania naukowego będącego podstawą właściwego funkcjonowania życia naukowego. Emanacją prawa wolności nauki i nauczania były tworzone szkoły akademickie – uniwer-sytety (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, Uni-wersytet Jana Kazimierza we Lwowie, UniUni-wersytet Poznański), szkoły główne (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie), politechniki (Szkoła
5 O. Blazer, Przemówienie, s. 5, 7, 9.
6 Zob. E. Hałoń, Towarzystwa naukowe ogólne i specjalistyczne, s. 13.
7 J. Piłsudski, Mowa przy nadawaniu, s. 208–209.
Politechniczna we Lwowie, Politechnika Warszawska) i akademie (Akademia Weterynarii we Lwowie, Akademia Górnicza w Krakowie), cieszące się dużą autonomią, „najwyższe uczelnie, poświęcone pielęgnowaniu i szerzeniu wie-dzy, służące nauce i ojczyźnie, szukające i dochodzące prawdy we wszystkich gałęziach wiedzy ludzkiej”8. Niestety, zaledwie trzynaście lat szkoły wyższe czerpały z wolności nauki i nauczania, bowiem nowa ustawa z 1933 r. przy-niosła ograniczenia ich autonomii: między innymi Rada Ministrów na wnio-sek ministra WRiOP mogła tworzyć lub likwidować oddziały i wydziały szkół wyższych bez pytania o zgodę. „Praktyczną konsekwencją wprowadzenia no-wej ustawy było zamknięcie 52 katedr w różnych szkołach akademickich”9. Chociaż istniały problemy natury ekonomicznej, organizacyjnej czy prawnej, w tym okresie nauka polska w wielu dziedzinach osiągnęła wysoki, wyróżnia-jący się poziom, o czym świadczą między innymi dokonania polskiej szkoły matematycznej oraz lwowsko-warszawskiej szkoły fi lozofi cznej, którym po-święcono liczne publikacje.
Wobec braku skoordynowanej polityki naukowej państwa, działania w tym zakresie realizowała w szczególności Kasa im. Józefa Mianowskiego, będąca instytucją popierania nauki, założoną w 1881 r. Po odzyskaniu niepodległości w dalszym ciągu wspierała instytucje naukowe, inspirowała badania nauko-znawcze i organizowała zjazdy naukowe. Komitet Kasy przyjął trzy główne kierunki działania:
1) Popieranie istniejących oraz przyczynianie się pośrednio do stwarzania nowych instytucji naukowych.
2) Rozwój wydawnictw naukowych.
3) Pomoc materialna osobom pracującym na polu naukowym10.
Szczególnym osiągnięciem wydawniczym Kasy był rocznik „Nauka Polska.
Jej potrzeby, organizacja i rozwój” (1918–1947) redagowany przez Stanisła-wa Michalskiego. Na łamach czasopisma prezentoStanisła-wano stan i potrzeby całe-go spektrum dyscyplin, co znalazło odzwierciedlenie w pierwszym roczniku (1918), oraz programy naukowe Floriana Znanieckiego czy Marii i Stanisława Ossowskich.
Dla rozwoju nauki polskiej w II RP, obok uczelni wyższych, szczególne zczenie miały państwowe i społeczne instytuty badawcze oraz towarzystwa na-ukowe ogólne i specjalistyczne. To właśnie towarzystwa określały społeczną po-litykę naukową, prowadziły w szerokim wymiarze współpracę naukową z za-granicą oraz realizowały i popierały badania naukowe w różnych dyscyplinach.
8 Ustawa z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich (Dz.U. 1920 nr 72, poz. 494).
9 S. Wielgus, Uczelnie wyższe i instytuty naukowe, s. 7.
10 „Nauka Polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwój” 1: 1918, s. VII.
Wśród towarzystw o charakterze ogólnym, wspomniane już wcześniej To-warzystwo Naukowe Warszawskie (dalej w skrócie: TNW) było, obok Polskiej Akademii Umiejętności (dalej w skrócie: PAU), najważniejszym polskim to-warzystwem naukowym, wyróżniającym się licznymi pracowniami i zakłada-mi badawczyi zakłada-mi oraz laboratoriai zakłada-mi. Obejmowało ono dla przykładu: powstałą w 1913 r. Pracownię Antropologiczną (późniejszy Instytut Nauk Antropolo-gicznych, kierowany przez Kazimierza Stołyhwo) i Radiologiczną im. Miro-sława Kernbauma, powstałą w 1913 r., której kierownictwo powierzono Marii Skłodowskiej-Curie, jednak w jej zastępstwie pracownię prowadził asystent Ludwik Wertenstein, początkowo z Janem K. Danyszem, gabinety: Filologii, utworzony z inicjatywy Gabriela Korbuta, Historyczny, założony i kierowany przez Marcelego Handelsmana, i inne. Utworzony w 1920 r. Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego dysponował wybitną kadrą i nowo-czesnym warsztatem. Objął początkowe trzy zakłady TNW – Zakład Fizjologii, Zakład Biologii Ogólnej i Zakład Neurobiologii – oraz nowopowstałą placówkę pod nazwą Stacja Hydrobiologiczna na Wigrach. W TNW oczekiwano, że:
już wkrótce za przykładem Instytutu im. Nenckiego pójdą inne pracownie, zdej-mujące stopniowo troskę o ich egzystencję z Zarządu Głównego, co znów temu ostatniemu pozwoli na intensywniejsze rozwinięcie działalności na polu akade-mickim11.
Pracownia Meteorologiczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego była podstawą Państwowego Instytutu Meteorologicznego, a Pracownia Serologicz-na założoSerologicz-na w 1894 r. przez OdoSerologicz-na Bujwida, przekazaSerologicz-na TNW w 1913 r. przez wybitnego bakteriologa dra Władysława Palmirskiego, stała się wczesnym początkiem utworzonego w 1918 r. Państwowego Centralnego Zakładu Epi-demiologicznego, przemianowanego w 1923 r. na Państwowy Zakład Higieny.
W grupie towarzystw naukowych ogólnych okresu dwudziestolecia mię-dzywojennego, które powstały przed uzyskaniem przez Polskę niepodległości znajdowały się – obok Akademii Umiejętności w Krakowie, skupiającej naj-wybitniejszych polskich uczonych ze wszystkich zaborów, a także z instytucji zagranicznych, Polskiej Akademii Umiejętności (od 1919 r.) oraz Towarzystwa Naukowego Warszawskiego – Towarzystwo Naukowe we Lwowie powsta-łe z przekształcenia w 1920 r. Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej we Lwowie, założonego przez Oswalda Balzera w 1901 r., Poznańskie Towarzy-stwo Przyjaciół Nauk (1857), TowarzyTowarzy-stwo Naukowe Płockie (1820), Towa-rzystwo Naukowe w Toruniu (1875), TowaTowa-rzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907) i Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu (1909). Były one w okresie
11 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, s. 147.
niewoli najważniejszymi polskimi instytucjami naukowymi, których dzia-łalność służyła umacnianiu tożsamości narodowej i była uważana za służbę społeczną. Okres po odzyskaniu niepodległości przyniósł także rozwój regio-nalnych instytutów naukowo-badawczych o statusie stowarzyszeń naukowych, na przykład Instytutu Bałtyckiego utworzonego w 1925 r. w Toruniu (w 1931 r.
powstał jego oddział w Gdyni) czy założonego w 1934 r. jako społeczna insty-tucja naukowa Instytutu Śląskiego w Katowicach, a także Instytutu Gospodar-stwa Społecznego, założonego w 1920 r., w pierwszym okresie działającego jako Sekcja Towarzystwa Ekonomistów Statystyków, a następnie, od 1926 r., jako stowarzyszenie społeczne.
Działały dynamicznie rozwijające się towarzystwa specjalistyczne w ob-szarze większości dyscyplin naukowych reprezentowanych na uniwersytetach przed II wojną światową. Ponadto w 1920 r. powołano w Warszawie w formie stowarzyszenia naukowego Akademię Nauk Technicznych, której celem było wspieranie rozwoju nauk technicznych w Polsce oraz związanych z nimi dyscy-plin matematyczno-fi zycznych, czemu służyła działalność czterech wydziałów:
nauk matematyczno-fi zycznych, nauk inżynieryjnych, nauk mechanicznych oraz nauk technologicznych12. Zastąpiła ją utworzona w 1939 r. Polska Aka-demia Nauk Technicznych. W uzasadnieniu do projektu ustawy powołującej Akademię napisano:
Dla ugruntowania rozwoju nauk stosowanych oraz ze względu na potrzeby różnych działów administracji państwowej […], jak wreszcie ze względu na potrzeby szkol-nictwa zawodowego wszystkich stopni, wynika konieczność utworzenia w Pol-sce instytucji naukowej o typie akademii, której zadaniem byłoby pielęgnowanie, popieranie i szerzenie nauk technicznych. Organizacja ta byłaby także pomocną Państwu między innymi i w zakresie udzielania opinii fachowej, ugruntowanej na podstawach teoretycznych, ściśle naukowych, bądź też opartych na doświadczeniu praktycznym członków tej instytucji, wybranych z grona wybitnych uczonych13.
W latach 1920–1930 jako towarzystwo naukowe działała także Akademia Nauk Lekarskich.
Warto wspomnieć, że na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r. utworzono Dział Organizacji Nauki w Polsce urządzony przez Kasę im. Mianowskiego, który prezentował życie organizacyjne największych pol-skich towarzystw naukowych o charakterze ogólnym (Sala V) oraz mapę loka-lizacji towarzystw i instytucji naukowych Polsce (Sala VI). Celem było:
12 Statut Akademii Nauk Technicznych.
13 Rządowy projekt ustawy o Polskiej Akademii Nauk Technicznych (Uchwała Rady Mini-strów z dnia 22 listopada 1938 r.), pismo Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publiczne-go z dnia 26 listopada 1938 r., nr I, s. 2.
zobrazowanie dorobku nauki polskiej w dziedzinie jej organizacji osiągniętego w okresie 10 lat niepodległości. […] Jakże wymowne być winny tablice rozmiesz-czenia w Polsce bibliotek, archiwów, muzeów, towarzystw naukowych – skupio-nych na południowym zachodzie, a także nieliczskupio-nych na północnym wschodzie Polski14.
Odzyskanie niepodległego państwa oraz nowe warunki organizacji i roz-woju nauki polskiej determinowały funkcjonowanie towarzystw naukowych.
W początkowym okresie instytucje te nie rezygnowały z tradycyjnych form pracy, czyli referatów wygłaszanych na posiedzeniach wydziałów, prac w komi-sjach oraz z działalności wydawniczej. Stopniowo następowały zmiany w orga-nizacji i formach działania. Struktura towarzystw naukowych obejmowała wy-działy skupione wokół poszczególnych dziedzin nauki, w ramach wydziałów działały sekcje, komisje oraz pracownie i gabinety, na co zwrócono uwagę we wcześniejszych rozważaniach. Ich liczba zmieniała się, zmniejszała ze wzglę-du na trudności fi nansowe, organizacyjne, a także ze wzglęwzglę-du na powstawanie ośrodków naukowych poza towarzystwami naukowymi.
Dla przykładu polskie towarzystwa naukowe we Lwowie, których źródła tkwią w XIX stuleciu, miały na początku charakter towarzystw zawodowo-na-ukowych, jak na przykład Towarzystwo Techniczne (1866), od 1878 r. Towarzy-stwo Politechniczne, TowarzyTowarzy-stwo Lekarzy Galicyjskich (1867) czy Lwowskie Towarzystwo Prawnicze (1868), a w miarę rozwoju Uniwersytetu i polskiej Po-litechniki – charakter towarzystw poświęconych badaniom naukowym i sze-rzeniu nauki w społeczeństwie, na przykład Polskie Towarzystwo Przyrodni-ków im. Kopernika (1873), Towarzystwo Historyczne (1886) czy Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza (1886). Już u schyłku XIX stulecia pojawiła się koncepcja utworzenia związku towarzystw naukowych, ale dopiero po odzy-skaniu niepodległości została ona urzeczywistniona. W końcu 1919 r. powstał Związek Polskich Towarzystw Naukowych we Lwowie (ZPTN)15, który ukon-stytuował się 18 czerwca 1920 r., skupiając 17 towarzystw naukowych: Lwow-skie Towarzystwo LekarLwow-skie, PolLwow-skie Archiwum Wojenne, PolLwow-skie Towarzystwo Filologiczne, Polskie Towarzystwo Filozofi czne, Polskie Towarzystwo Matema-tyczne, Polskie Towarzystwo Politechniczne, Polskie Towarzystwo Prawnicze, Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Towarzystwo dla Popiera-nia Nauki Polskiej, Towarzystwo Filologów Nowożytnych, Towarzystwo Heral-dyczne, Towarzystwo Historyczne, Towarzystwo Lekarzy Polskich byłej Galicji, Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza, Towarzystwo Ludoznawcze, To-warzystwo Miłośników Przeszłości Lwowa, ToTo-warzystwo Opieki nad Zabytka-mi Sztuki i Kultury.
14 Powszechna Wystawa Krajowa, Poznań 1929, s. 3.
15 W. Hahn, Z. Czerny (red.), Sprawozdanie Związku Polskich Towarzystw Naukowych, s. 9.
W roku 1921 ZPTN zatwierdził zmianę statutu „dążącą do rozszerzenia or-ganizacji i postawienia jej na szerszej podstawie, dopuszczając do uczestnictwa w Związku nie tylko towarzystwa, ale także instytucje naukowe, jak biblioteki, muzea, instytuty naukowe”16. Na podstawie tej uchwały do grona członków przyjęto Bibliotekę Baworowskich, Bibliotekę Uniwersytecką, Bibliotekę Poli-techniki Lwowskiej, Muzeum Szkolne, Muzeum im. Dzieduszyckich, Muzeum Przemysłowe, Zakład Narodowy im. Ossolińskich i instytut badawczy „Me-tan”. Z końcem 1929 r. do ZPTN we Lwowie należało 31 towarzystw i instytucji.
W kontekście prezentowanej problematyki towarzystw naukowych okresu II RP szczególne znaczenie mają Materiały do spisu instytucji i towarzystw na-ukowych w Polsce publikowane w tomie 7 (1927) wspomnianego już wcześniej czasopisma „Nauka Polska” oraz w tomie 12 (1930), stanowiącym suplement do tomu 7, obejmujące informacje między innymi o polskich archiwach, muzeach, bibliotekach, towarzystwach i instytucjach naukowych popierających naukę.
Redakcja „Nauki Polskiej” przygotowała ankietę rozesłaną do blisko 500 (496) instytucji i towarzystw naukowych, zawierającą pytania o nazwę towarzystwa, siedzibę, rok założenia, jego organizację, charakter (społeczny czy państwowy), cele i zadania, wydziały i sekcje oraz oddziały (sekcje, koła), wydawnictwa, licz-bę członków, ewentualnie budżet roczny. Proszono także o dołączenie statutu towarzystwa. Na ankietę odpowiedziało 412 organizacji. Część z nich zawiesiła swoją działalność, część była na etapie formowania się. Większa specjalizacja tego typu instytucji pozwoliła uporządkować je według działów nauk. Obok towarzystw o ściśle naukowym charakterze funkcjonowały i takie, które po-zostawały w luźniejszym związku z nauką, lecz, jak określono w dokumencie
„przyczynia[ły] się do jej uprawy przez wydawnictwa, propagandę itp.”. Na cze-le znajdowały się instytucje dążące do objęcia swoją działalnością całego za-kresu wiedzy, następnie towarzystwa ogólnonaukowe, towarzystwa przyrodni-cze naukowe i towarzystwa przyrodniprzyrodni-cze popularne. Całość materiałów części szczegółowej uporządkowano według następujących 11 działów:
I. Towarzystwa i instytucje naukowe o charakterze ogólnym:
a. przyjmujące członków na podstawie wyboru, b. przyjmujące członków z zapisu.
II. Towarzystwa popularnonaukowe o charakterze ogólnym.
III. Towarzystwa i instytucje naukowe ogólnoprzyrodnicze.
IV. Towarzystwa przyrodnicze popularne.
V. Związki specjalne i koła naukowe akademickie.
VI. Instytuty i towarzystwa naukowe specjalne:
1. antropologia,
2. archeologia i prehistoria,
16 Z. Czerny (red.), Sprawozdanie Związku Polskich Towarzystw Naukowych (1922), s. 6.
3. astronomia,
VII. Związki towarzystw i instytucji.
VIII. Stowarzyszenia i organizacje zawodowe.
IX. Organizacje popierające naukę i sztukę.
X. Towarzystwa pośredniczące w stosunkach kulturalnych i naukowych z innymi narodami.
XI. Towarzystwa naukowe innych narodów zamieszkujących Polskę.
W życiu naukowym Polski okresu międzywojennego do najznamienitszych towarzystw należała Polska Akademia Umiejętności będąca narodową insty-tucją użyteczności publicznej pod opieką władz Państwa, w szczególności pod protektoratem Prezydenta Rzeczypospolitej. Zgodnie z zapisami Statutu17 za-daniem PAU było „twórczą pracę naukową w Polsce popierać i ułatwiać, do pracy tej zachęcać” (§ 5), w szczególności „w porozumieniu z polskimi towarzy-stwami i instytucjami naukowymi i przy ich spółpracownictwie Akademia ma obowiązek rozpoczynać, organizować i wieść przedsięwzięcia naukowe, które winny być dokonane wspólnemi siłami polskich uczonych” (§ 5 pkt 2). Przepi-sy Statutu nakładały na PAU obowiązek występowania wobec władz państwa w sprawach naukowych lub z nauką związanych, „ilekroć w interesie nauki uzna za właściwe” (§ 5 pkt 3).
Dzięki darom i legatom o różnym przeznaczeniu Akademia mogła pro-wadzić specjalne badania naukowe, przyznawać nagrody, fundować stypendia i rozwijać działalność wydawniczą, także ze względu na otrzymane na specjalne cele naukowe majątki rolne i leśne18. Encyklopedia polska, Bibliografi a polska Estreicherów czy Polski słownik biografi czny to przykłady wielkich ogólnych wydawnictw Akademii.
Jak już wcześniej podkreślono, po odzyskaniu niepodległości nie funk cjo-wała żadna instytucja o charakterze centralnym, koordynująca działalność środowiska naukowego w skali całego kraju. Akademia jako główna orga-nizacja reprezentująca wszystkie dziedziny nauki polskiej spełniała taką funk-cję tylko w ograniczonym zakresie. Pojawiały się na przełomie lat dwudzie-stych i trzydziedwudzie-stych próby koordynacji przedsięwzięć naukowych, najczęściej
17 Statut Polskiej Akademii Umiejętności.
18 Na ten temat: S. Kutrzeba, Polska Akademia Umiejętności, s. 47–49.
proponowane przez towarzystwa naukowe i uczelnie wyższe, jednak charakte-ryzowały się powierzchniowością i fragmentarycznością badań. Władze pań-stwowe sprawowały ogólną „opiekę” nad nauką, nie ingerując w sprawy orga-nizacyjne. Środowisko naukowe było świadome znaczenia ściślejszego współ-działania najważniejszych polskich towarzystw naukowych, mając na uwadze korzyści z szerszego wykorzystania badań naukowych na potrzeby państwa.
Zaproponowana w 1929 r. koncepcja przekształcenia Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w Akademię nie uzyskała akceptacji, bowiem między innymi
z inicjatywy PAU grono 61 naukowców polskich przesłało do Zarządu TNW (11 li-stopada 1930 r.) list, w którym stwierdzali, że „utworzenie drugiej Akademii Nauk nie jest wyłączną sprawą TNW. Jest to krok mogący zaważyć na całości rozwoju na-uki w Polsce i mający również znaczenie ogólnospołeczne, gdyż mógłby świadczyć o tym, że uczeni w Polsce odrodzonej i zjednoczonej nie mogli zjednoczyć swoich
z inicjatywy PAU grono 61 naukowców polskich przesłało do Zarządu TNW (11 li-stopada 1930 r.) list, w którym stwierdzali, że „utworzenie drugiej Akademii Nauk nie jest wyłączną sprawą TNW. Jest to krok mogący zaważyć na całości rozwoju na-uki w Polsce i mający również znaczenie ogólnospołeczne, gdyż mógłby świadczyć o tym, że uczeni w Polsce odrodzonej i zjednoczonej nie mogli zjednoczyć swoich