Pierwszy wewnętrzny podział Polski na regiony miał miejsce już w czasach bar-dzo odległych. Przełomowym okresem, który wpłynął na kształt mapy kraju, było rozbicie dzielnicowe w XII i XIII wieku. Na obecny podział regionalny szczegól-ny wpływ miały jednak lata po zakończeniu II wojszczegól-ny światowej. W 1944 roku obóz „ludowo-demokratyczny” przystąpił do tworzenia struktur centralnych i terenowych nowego typu. Reaktywowano większość województw istniejących przed 1 września 1939 roku. Ze względów politycznych władze zdecydowały się odsunąć w czasie radykalne zmiany podziału administracyjnego w celu dosto-sowania go do funkcji państwa socjalistycznego. Jednocześnie przystąpiono do tworzenia nowych jednostek podziału na obszarze Ziem Odzyskanych. Ostatecz-nie w czasach Polski Ludowej kilkakrotOstatecz-nie dokonywano zmian w podziale admi-nistracyjnym państwa i od 1950 roku liczba województw wzrosła do 17 (poza
19 Z badań Pawła i Franciszka Sztabińskich wynika, że w świadomości Polaków wśród czyn-ników konstytuujących region prymat mają czynniki geografi czne, szczątkowa jest nato-miast percepcja czynników kulturowych i historycznych. P.B. Sztabiński , F. Sztabiński ,
Przy-wiązanie do miejsca zamieszkania jako wymiar polskiego tradycjonalizmu, [w:] Elementy nowego ładu, red. H. Domański , A. Rychard , IFiS PAN, Warszawa 1997, s. 266.
20 Europa. Regiony i państwa historyczne. Leksykon PWN, red. M. Kamler , Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000, s. 5–6.
21 B. Woś , Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej oraz w Polsce, Ofi cyna Wyd. PWr, Wrocław 2005, s. 21.
22 Zbigniew Leoński uważa, że nowe województwa mają z reguły charakter regionów. Z. Le-oński , Samorząd terytorialny RP, C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 130. Podobnie sądzi także Andrzej Piekara , którego zdaniem w ramach reformy z 1998 roku polityczno-administra-cyjne pojęcie regionu zastąpiono pojęciem ustawowym województwa. Cele i skuteczność
reformy administracji publicznej w RP w latach 1999–2001, red. A. Piekara , UW CSSTiRL,
Warszawa 2003, s. 50. Jan Jeżewski wskazuje, że województwo jest największą jednostką zasadniczego podziału terytorialnego o cechach regionu. J. Jeżewski , Podstawowe
założe-nia ustroju województwa, [w:] Studia nad samorządem terytorialnym, red. A. Błaś ,
Kobiety na regionalnej scenie politycznej
| 37
pięcioma miastami wydzielonymi)23. Stan ten przetrwał do 1975 roku, kiedy na mocy przepisów prawa24 zniesiono najbardziej zakorzenione w tradycji polskiej administracji szczeble: historyczne regiony (województwa) i składające się na nie powiaty25. Liczba województw wzrosła do 49, a zmiana ich rozmiaru do jednej trzeciej spowodowała, że utrzymano jedynie niewielką część ich granic historycz-nych. Powiaty, których było 390 i które stanowiły historyczne jednostki samo-rządowe, zniesiono całkowicie26, jednakże administracja lokalna nadal pozostała w ich ośrodkach.Ofi cjalnie przedstawianą przyczyną zmiany podziału administracyjnego kraju były rażące dysproporcje pomiędzy istniejącą strukturą trójstopniową a wymoga-mi nowoczesnego państwa. Ponadto mówiło się o potrzebie zbliżenia władzy do obywatela oraz o zbędności ogniw pośrednich (powiaty) między gminami i woje-wództwami. Prawdziwa przyczyna tkwiła jednak w obawach przed przeciwwagą dużych makroregionów dla władzy centralnej, władz partyjnych oraz rządowych, ponieważ małe województwa stawały się od niej coraz bardziej niezależne27.
Utworzenie 49 województw spowodowało administracyjny przewrót. „Ulep-szenie” to nie tylko naruszało tradycje polskie, ale jednocześnie wprowadzało poważny zamęt w funkcjonowaniu utrwalonej już sieci osadniczej.
Wprowadzony w życie w 1975 roku dwustopniowy podział administracyjny, usankcjonowany w nowelizacji konstytucji z 1976 roku, utrzymał się do roku 1998, kiedy to ustawa o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa28 zmieniła sytuację i powiat stał się szczeblem samorzą-du terytorialnego, realizującym zadania wykraczające poza możliwości gmin29. Utworzono 308 powiatów ziemskich i 65 powiatów grodzkich. Jednocześnie ustanowiono 16 województw. Nowy kształt mapy w zasadzie przypominał ten
23 Początkowo status miast wydzielonych miały tylko Warszawa i Łódź. W 1957 roku do tej grupy dołączyły Kraków, Poznań oraz Wrocław.
24 Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa
oraz o zmianie ustawy o radach narodowych, Dz.U. Nr 16, poz. 91.
25 Reforma terytorialnej organizacji kraju z połowy lat 70. XX wieku była przeprowadzana w Polsce dokładnie wtedy, gdy silnie scentralizowane państwa w Europie Zachodniej do-konywały istotnych przeobrażeń w kierunku decentralizacji.
26 W. Surażska , J. Bucek , L. Malikova , P. Danek , W stronę regionów. Reorganizacja
terytorial-na systemów postkomunistycznych w Europie Środkowej, „Samorząd Terytorialny” 1997,
nr 10.
27 J. Wendt , Geografi a władzy w Polsce, Wyd. UG, Gdańsk 2001, s. 43, 48.
28 Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, Dz.U. Nr 96, poz. 603.
29 W. Karliński , A. Nelicki , J. Płoskonka , Polska powiatowa w roku 1999 – ogólna
38 |
Agnieszka Szczudlińska-Kanośsprzed 1975 roku30. Za korzystny należy uznać fakt, że powrócono do podziału, w którym utrwalone już były (i jeszcze nie zniszczone do końca) więzi społecz-ne i gospodarcze. Ponadto miasta, w których odtworzono siedziby powiatów, w zasadzie posiadały już placówki lokalowe i instytucjonalne, a więc funkcjonu-jące dotychczas rejony ułatwiły tę reorganizację31. Utworzenie nowych, dużych jednostek administracyjnych stało się powodem ich znacznego zróżnicowania32. Dysproporcje, wynikające zarówno z czynników zewnętrznych, jak i wewnętrz-nych, dotyczyły nie tylko liczby powiatów wchodzących w ich skład, ale także powierzchni, ludności oraz dochodów.
Nowy podział administracyjny od chwili jego wprowadzenia w 1999 roku uległ niewielkim modyfi kacjom. Obecnie Polska dzieli się na: 16 województw, 379 powiatów (65 grodzkich i 314 ziemskich) oraz 2478 gmin (306 miejskich, 591 miejsko-wiejskich, 1581 wiejskich).
Wszelkie zmiany regionalne, jakich dokonywano w Polsce w przeciągu ostat-nich dziesięcioleci, miały na celu przede wszystkim polepszenie funkcjonowania państwa jako całości. Dokonując podziałów na poszczególne regiony, kierowa-no się przede wszystkim dwoma kluczowymi zagadnieniami. Szukakierowa-no odpowie-dzi na pytania o to, jak region bęodpowie-dzie się przyczyniał do rozwoju kraju oraz jak wyodrębnić region, który będzie odpowiadał środowisku przyrodniczemu, sieci osadniczej, związkom ludności z terenem, rzadziej jego granicom historycznym33. Dopiero podział terytorialny, który nastąpił w latach 90. XX wieku uwzględnił problemy natury ekonomicznej, co związane było z tym, że zasady i techniki sto-sowane w warunkach gospodarki centralnie planowanej okazały się całkowicie nieskuteczne w gospodarce rynkowej34. Ponadto w latach tych zaczęto zwracać uwagę na to, czy regiony spełniają wymagania demokracji parlamentarnej.
Reforma samorządowa z lat 1998–1999 wprowadziła do polskiego podziału administracyjnego duże województwa – regiony, które miały być równorzędnymi partnerami potężnych regionów i landów innych krajów europejskich. Utworze-nie nowej mapy spowodowało także koUtworze-nieczność powołania nowych jednostek samorządu terytorialnego na szczeblu wojewódzkim, którego organami stały
30 Zob. J. Bartkowski , Samorząd terytorialny, [w:] J.J. Wiatr , J. Raciborski , J. Bartkowski , B. Frąt-czak-Rudnic ka, J. Kilias , Demokracja Polska 1989–2003, Scholar, Warszawa 2003, s. 149. 31 D. Sokołowski , Przestrzenny aspekt reformy administracyjnej kraju – o rozmijaniu się teorii
i praktyki kształtowania sieci powiatów, „Wójt i Jego Gmina” 2002, nr 1(2).
32 A. Bąkowski , A. Siemaszko , M. Snarska-Świder ska, Jak zostać regionem wiedzy i innowacji, praca zbiorowa przy współpracy merytorycznej J. Buzka , Twigger, Warszawa 2007, s. 10. 33 E. Wysocka , J. Koziński , Przesłanki regionalizacji. Zarys strategii rozwoju i polityki
prze-strzennej, IGPiK, Warszawa 1998, s. 11.
34 J. Szlachta , Polityka rozwoju regionalnego Polski jako element integracji europejskiej, [w:] Rozwój regionalny Polski jako element integracji europejskiej. Materiały z Seminarium dla posłów II kadencji (20 V 1997 r.), red. J. Jeziorski , Kancelaria Sejmu, Warszawa 1997, s. 9.
Kobiety na regionalnej scenie politycznej
| 39
się sejmiki wojewódzkie oraz zarządy z marszałkami na czele. Zbudowane w ten sposób województwa stały się centrami władzy politycznej i administracyjnej w skali regionalnej, można je więc wraz z ich władzami traktować jako regionalną scenę polityczną.Utworzenie samorządowych województw nie tylko przełamało centralistycz-ne, posocjalistyczne relacje w administracji publicznej, ale także (m.in. poprzez wybory) umożliwiło indywidualnym osobom, konkretnym środowiskom i insty-tucjom wpływać na bieg spraw regionalnych.
Analiza wyników poszczególnych głosowań, począwszy od 1998 roku, kiedy to po raz pierwszy wybierano radnych sejmików województw, oraz nawet po-bieżny przegląd literatury naukowej pozwalają wywnioskować, że obecna regio-nalna scena polityczna jest w dosyć dużym stopniu uzależniona od ogólnokrajo-wej i cechuje się silnym upartyjnieniem. Pomimo tego, że elektorat z wyborów na wybory częściej głosuje na kandydata, a nie na konkretną par ę (tabela 1), a regionalne kampanie wyborcze zaczynają zasadniczo odbiegać jakością od tych, które prowadzi się na innych szczeblach władzy, to niejednokrotnie widać, że dość słabe są jeszcze identyfi kowalność i zakorzenienie radnych w świadomo-ści mieszkańców konkretnych regionów. Skład sejmików jest poniekąd odbiciem tendencji politycznych w skali krajowej, ponieważ ugrupowania zbyt wiele wysił-ku poświęcają wzajemnej konfrontacji, a zbyt mało kompromisom zrozumiałym dla społeczeństwa oraz przedstawianiu alternatywnych dróg rozwoju czy progra-mów odpowiadających interesom mieszkańców35.
35 M. Siębor , Regionalne sceny polityczne, h p://www.redakcja.pl/Tekst/Polityka-Polska/ 526460,Regionalne-sceny-polityczne.html, 15.04.2009.
Tabela 1. Stopień upartyjnienia samorządów (%) Wybory Kierował(-a) się Pan(-i): rady miasta/gminy rady powiatu sejmiku województwa 1998 2002 2006 1998 2002 2006 1998 2002 2006 osobą kandydata 62 76 77 52 66 67 42 56 57
nazwą par i, która poparła kandydata
20 12 11 29 19 17 38 26 22
zarówno osobą kandydata, jak i nazwą par i
16 11 11 17 12 12 17 12 14
trudno powiedzieć 2 1 1 2 2 4 3 6 7
Źródło: Czynniki wpływające na decyzje w wyborach samorządowych. Komunikat z badań, CBOS, BS/5/2007, styczeń 2007, h p://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/K_005_07.PDF, 18.04.2009.
40 |
Agnieszka Szczudlińska-KanośPodobieństwa pomiędzy sceną krajową a regionalną uwidaczniają się także w składzie osobowym ich władz. Zarówno w parlamencie, jak i w sejmikach wo-jewództw swoje funkcje pełni niski odsetek kobiet.