Po raz pierwszy pojęcie regionu jako obszaru posiadającego wiele cech wspól-nych z obszarami go otaczającymi, a równocześnie wiele cech odmienwspól-nych zo-stało wprowadzone do literatury naukowej przez przedstawicieli francuskiej szkoły krajobrazowej, którzy regiony geografi czne przeciwstawili regionom hi-storycznym1.
Termin „region”, pomimo długich tradycji naukowych (korzeni tego pojęcia naukowcy upatrują w łacińskim słowie regio – „kraina”, „obszar”, „kierunek”, „linia graniczna”, „okolica”, które niegdyś oznaczało dzielnicę Rzymu)2, nadal zaliczany jest do dyskusyjnych i niejednoznacznych3. W literaturze przedmiotu zakres znaczeniowy pojęcia uzależniony jest bowiem od dyscypliny nauki, od jej fazy rozwoju oraz od państwa, w którym jest ona uprawiana4 Według niektórych
1 Za twórcę kierunku regionalistycznego uznaje się Paula Vidala de la Blache’a (1845–1918), który po raz pierwszy dokonał delimitacji prowincji francuskich na szereg małych jedno-rodnych części, przyjmując za podstawę podziału kryteria fi zjografi czne. S. Berezowski ,
Wstęp do regionalizacji gospodarczej, Wyd. SGPiS, Warszawa 1959, s. 17, za: N.
Joachi-miak , Region w naukach ekonomicznych, „Zeszyty Naukowe. Administracja Publiczna” 2004, z. 4(46), s. 77.
2 B. Zawadzka , Województwo i region. Wnioski z doświadczeń francuskich, INP PAN –
Scho-lar, Warszawa 1993, s. 33.
3 Z. Chojnicki , T. Czyż , Region – regionalizacja – regionalizm, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1992.
4 W. Malendowski , M. Ratajczak , Euroregiony. Pierwszy krok do integracji europejskiej, Alta 2, Wrocław 1998.
34 |
Agnieszka Szczudlińska-Kanośnaukowców już w latach 60. XX wieku liczba defi nicji regionu zbliżała się do stu5. Inni badacze twierdzą było ich około czterdziestu6.
W klasycznych ujęciach regionu charakterystyczne było eksponowanie pry-matu czynników społecznych, historycznych i kulturowych nad geografi czny-mi. Region utożsamiany był ze społecznością zamieszkującą dane terytorium, „spojoną wspólnotą dziejów i kultury, świadomą swojej odrębności od innych społeczności i w sposób obiektywny tę odrębność wykazującą”7. Współcześnie jest on wyodrębniany na podstawie licznych zobiektywizowanych kryteriów: fi -zyczno-geografi cznych, etnicznych, językowych, kulturowych, religijnych, histo-rycznych oraz strukturalno-gospodarczych8. W najbardziej ogólnym rozumieniu region stanowi fragment powierzchni Ziemi, wyodrębniony z otoczenia według określonej procedury i na podstawie założonych wcześniej kryteriów9.
Analizując defi nicję regionu z politologicznego punktu widzenia, można stwier-dzić, że jest on „przestrzenią, w której stykają się konkretne interesy społeczności lokalnej oraz interesy abstrakcyjnie pojętego społeczeństwa globalnego, utożsa-mianego często z państwem i narodem”10. Jest więc „segmentem określonego terytorium, znajdującym się bezpośrednio poniżej szczebla państwowego”11. Słowniki o tematyce samorządowej ujmują regiony jako „względnie jednorodne pod względem geografi cznym i historycznym obszary państwa – województwa
5 S. Berezowski , Wstęp do regionalizacji gospodarczej, Wyd. SGPiS, Warszawa 1967, za:
J. Bartkowski , Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na
współ-czesne zachowania społeczne i polityczne, Żak, Warszawa 2003, s. 21.
6 Z. Chojnicki , T. Czyż , Region i regionalizacja w geografi i, [w:] Region. Regionalizm. Pojęcia
i rzeczywistość, red. K. Handke , Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1993, za:
J. Bartkowski , Tradycja i polityka..., s. 21.
7 D. Berlińska , M. Grygielczyk , A. Pasierbiński , T. Soudra-Gwiźdź , Teoretyczne przesłanki
badań socjologicznych nad kształtowaniem się społeczności regionalnych na ziemiach zachodnich i północnych, „Studia Śląskie” 1990, t. 49, s. 135–161, za: K. Zuba , Europa: państw, ojczyzn, regionów – idee komplementarne czy konkurencyjne?, [w:] Europa re-gionów. Tradycje i perspektywy, red. B. Nitschke , b.w., Zielona Góra 2002, s. 24.
8 R. Hrbek , S. Weyan d, Betriff t: Das Europa der Regionen. Fakten, Probleme, Perspek ven, Beck, München 1994, s. 16, za: A. Trzcielińska-Po lus, B. Curyło , Polityka regionalna jako
determinanta polityki lokalnej, [w:] E. Ganowicz , L. Rubisz , Polityka lokalna. Właściwości, determinanty, podmioty, Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 201.
9 Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, red. W. Kosiedowski , Dom Organizatora, Toruń 2005, s. 11.
10 K. Tomaszewski , Regiony w procesie integracji europejskiej, Ofi cyna a Wolters Kluwer
business, Kraków 2007, s. 14–15.
11 A.K. Bourne , Regionalna Europa, [w:] Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie,
Kobiety na regionalnej scenie politycznej
| 35
lub grupy powiatów”12, czy też „odpowiednio wyróżnione terytoria, cechujące się ustalonymi właściwościami, które ściśle nawiązują do ich rodzajów”13.Odmienne znaczenie ma pojęcie regionu dla specjalistów z dziedziny prawa, dla których jest on jednostką ustroju państwowego lub jednostką terytorialno-administracyjną14. Region administracyjny rozumiany jest zwykle jako najwyższa jednostka podziału administracyjnego, a jego niezależność decyzyjna od central-nych władz państwowych pozwala na traktowanie go jako regionu politycznego.
Ofi cjalna i powszechnie uznawana defi nicja regionu nie obowiązujetakże w Unii Europejskiej15. Regionem może być zarówno składowa państwa federal-nego o autonomii politycznej, administracyjnej i fi nansowej czy część terytorium wyróżniająca się pewną odrębnością historyczno-kulturową, jak i część państwa wydzielona ze względów planistycznych16.
Wspólnotowa karta regionalizacji17, w której wyznacznikami regionu są kryteria geografi czne oraz socjologiczne, określa go jako „terytorium, które z geografi czne-go punktu widzenia stanowi wyraźną całość bądź stanowi kompleks terenów, któ-re tworzą zamkniętą całość, a których ludność charakteryzują okktó-reślone wspólne elementy, przy czym chciałaby ona utrwalić i rozwinąć pewne wynikające z nich właściwości, aby pobudzić postęp kulturalny, społeczny i gospodarczy”.
Według Europejskiej karty samorządu regionalnego region to zasadniczy ele-ment państwa świadczący o zróżnicowaniu Europy i przyczyniający się do wzboga-cenia jej kultury, w nawiązaniu do miejscowych tradycji i zakorzenienia w historii, oraz sprzyjający ekonomicznej pomyślności z uwzględnieniem ekorozwoju18.
Jak dowodzą powyższe rozważania, nie ma jednej, powszechnie stosowanej defi nicji regionu, a zatem istnieje potrzeba poszukiwania takiego określenia, któ-re mogłoby stanowić kompromis uwzględniający wszelkie podejścia
metodolo-12 M. Brunka , B. Kumorek, E. Łuczak-Kumo rek, Słownik samorządu terytorialnego, Zachod-nie Centrum Organizacji, Zielona Góra 2003, s. 339.
13 Słownik podstawowych terminów samorządu terytorialnego, red. M. Lisiński , WSB, Dą-browa Górnicza 2007, s. 101.
14 M. Kulesza , Rozwój regionalny. Zagadnienia instytucjonalne, „Samorząd Terytorialny” 2000, nr 10.
15 A. Balcerowska , Regiony w europejskiej przestrzeni prawnej, „Samorząd Terytorialny” 1999, nr 7–8.
16 J. Przemyślańska , Polityka regionalna UE, h p://www.psz.pl/content/view/13566,
20.04.2009.
17 18 listopada 1988 roku państwa Wspólnoty uchwaliły Wspólnotową kartę regionalizacji jako aneks do Rezolucji Parlamentu dotyczącej wspólnotowej polityki regionalnej i roli regionów.
18 Europejska karta samorządu regionalnego została przyjęta przez IV sesję Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych, która odbyła się w dniach 3–5 czerwca 1997 roku w Strasburgu.
36 |
Agnieszka Szczudlińska-Kanośgiczne. Ponieważ pod pojęciem regionu kryją się zarówno terytoria historyczno-gospodarcze, kulturowe19, jak i obszary wyodrębnione na podstawie kryteriów organizacji administracyjnej i politycznej20, na potrzeby konkretnych opracowań należy zawsze precyzować ten termin21. W niniejszej monografi i region rozpatry-wany będzie w kontekście polityczno-administracyjnym i zostanie potraktorozpatry-wany jako element samorządu terytorialnego i największa jednostka podziału admini-stracyjnego kraju22, którą obecnie w Polsce stanowi województwo.