Kształtowanie przestrzeni publicznej w ramach odnowy wsi

Odnowa wsi jest programem długotrwałym, który powinien mieć swoje odzwierciedlenie w postępo-waniu planistycznym. Szczególne znaczenie przybiera w rejonach znajdujących się w granicach obsza-rów cennych, ustanawianych m.in. ze względu na wyjątkowe walory krajobrazowe. Narzędziem odnowy wsi jest Program Odnowy Wsi realizowany początkowo w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004–2006. Obecnie kontynuacją jest oś 3 „Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospo-darki wiejskiej”, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013. Jest to program związany z możli-wością uzyskania wsparcia ze środków unijnych. Program ten jest związany z działaniami społeczności lokalnej jednej lub kilku miejscowości. Celem głównym zazwyczaj jest poprawa warunków życia miesz-kańców, rozwijanie nowych możliwości zarobkowania, jak również poprawa jakości występującej infra-struktury. Program daje szerokie możliwości, obejmuje działania pomagające zachować lub przywrócić charakter miejscowości, pielęgnowanie tradycji, a także porządkowanie lub organizowanie przestrze-ni publicznych. Cechą procesu jest określeprzestrze-nie wytycznych działań zmierzających do zharmoprzestrze-nizowaprzestrze-nia podstawowych funkcji obszarów wiejskich: mieszkalnej, gospodarczej (zarówno w sferze produkcji, jak i usług) oraz rekreacyjnej i wypoczynkowej.

W procesie odnowy wsi należy zwrócić szczególną uwagę na konieczność dokonania zmiany w men-talności mieszkańców wsi, na pobudzenie ich do kreatywnych i uporządkowanych działań, wpłynięcie na chęć wzięcia odpowiedzialności za swoje bezpośrednie otoczenie, jak również za przyszłość swojej społeczności. Wartym podkreślenia jest fakt, że kreatorem tych działań może być społeczność lokalna, która sama formułuje wizje i cele. Program odnowy wsi należy z tego względu traktować jako ruch spo-łeczny. Podkreśla się jego wpływ na zwyczaje, tradycje, wzmacnianie więzi międzyludzkich [6].

Odno-wa wsi jest procesem długotrOdno-wałym i niekończącym. Jak podaje Niedźwiecka-Filipiak, aby ograniczać powstawanie chaosu przestrzennego we wsiach należałoby:

– aktywizować ludność lokalną;

– określać wyróżniki wsi oraz wizje rozwoju miejscowości;

– pokazywać dobre i złe praktyki jak również rozwiązania uwzględniające specyfikę regionu [6]. Realizacja programów odnowy wsi polega najczęściej na realizacji działań w ramach:

– adaptacji budynków i terenów zdegradowanych dla nowych funkcji, w tym m.in. dbałość o zacho-wanie wiejskiego charakteru krajobrazu, dbałość o zachozacho-wanie lokalnych warunków kulturowych i przyrodniczych;

– poprawy warunków życia w osiedlach, w tym także zwiększenie atrakcyjności przestrzeni pu-blicznych;

– poprawy zarządzania przestrzenią; – kształtowania nowej kultury [3].

Początki wprowadzania działań związanych z odnową wsi w Polsce przypadają na lata 90. XX w. Pierwsze wsie przystępujące do programu znajdowały się na Opolszczyźnie, następnie na Pomorzu, Śląsku. W tej grupie znajdują się także wsie dolnośląskie, w tym wsie położone w granicach Ślężań-skiego Parku Krajobrazowego. Istnieje jednak duże zróżnicowanie w kwestii podejścia do problemu od-nowy wsi, a tym samym do potrzeby tworzenia czy usprawniania przestrzeni publicznej. W granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego istnieje zainteresowanie pozyskaniem środków na realizację za-dań związanych z programem odnowy wsi. Należy jednak podkreślić, że jest ono zróżnicowane i uza-leżnione od świadomości mieszkańców.

Przemiłów jest wsią obecnie zdecydowanie o funkcji letniskowej. Miejscowość liczy około 70 miesz-kańców. Większość z nich stanowią mieszkańcy okresowi, przyjeżdżający w celach wypoczynkowych. Wieś położona jest w sąsiedztwie Góry Ślęży, cały jej obszar znajduje się w granicach parku krajobra-zowego. Przemiłów ma zwartą zabudowę, nowo powstające budynki mają odmienny charakter, pełnią głównie funkcje letniskowe. W okresach międzysezonowych wieś prawie w ogóle zamiera. Brak w niej obiektów użyteczności publicznej, brak sklepu, szkół, kościoła. Brak też placów zabaw, świetlic, miejsc do integracji społeczności lokalnej. Przemiłów jest przykładem wsi, w której istnieje społeczna chęć prze-mian. W 2013 roku została zatwierdzona Sołecka Strategia Rozwoju wsi Przemiłów na lata 2013–2023. Jej autorami są mieszkańcy wsi, którzy z własnej inicjatywy utworzyli Grupę Odnowy Wsi. W Strategii zostały wyróżnione walory przestrzeni wiejskiej publicznej (zadbane drogi gminne) oraz przestrzeni wiej-skiej prywatnej (zadbane posesje i ich otoczenie). W pobliżu wsi przebiegają szlaki turystyczne i ścież-ki rowerowe. Społeczność lokalna podkreśla potrzebę integracji wsi. Jest to wieś o charakterze rekre-acyjnym, znaczną cześć lokalnej społeczności stanowią osoby czasowo przebywające w Przemiłowie. W związku z tym istnieje szczególna potrzeba większego integrowania społeczności. W ramach celów zwraca się uwagę na potrzebę rozwoju oferty kulturalnej dla mieszkańców, stworzenie oferty spędzania wolnego czasu, jak również stworzenie oferty rekreacyjnej i edukacyjnej w oparciu o walory miejscowo-ści. Wskazano m.in. możliwość zagospodarowania kamieniołomu i stworzenie muszli koncertowej da-jącej możliwość wykorzystywania na przedstawienia teatralne i koncerty. Drugą ważną inwestycją jest propozycja zaplanowania zagospodarowanego terenu z chatą grillową i otaczającymi ją ławkami. Za-danie zostało zrealizowane w 2013 roku.

Księginice są niedużą wsią położoną ok. 6 km od Sobótki. Miejscowość jest wsią rolniczą skoncen-trowaną wzdłuż głównej drogi, stanowiącą jej przestrzeń. W granicach miejscowości w celu zachowa-nia walorów kulturowych ustalone zostały strefy ochrony konserwatorskiej, a cały jej obszar otoczony jest użytkami rolnymi.

W planie odnowy miejscowości Księginice Małe sformułowanym na lata 2009–2016, w celu popra-wy warunków zamieszkania oraz wzrostu bezpieczeństwa przeciwpożarowego, zwiększenia potencja-łu rozwojowego wsi, wzrostu poziomu zadowolenia społecznego, zwiększenia potencjapotencja-łu rozwojowego miejscowości oraz poprawy jej estetyki zostały sformułowane m.in. następujące zadania:

– budowa terenu rekreacyjno-sportowego; – odnowa prywatnych ogródków;

– aktywizacja mieszkańców;

– ustawienie tablic informacyjnych, również tablic informacji turystycznej; – realizacja koncepcji zagospodarowania centrum wsi (ilustracje 3, 4);

– budowa sali konferencyjnej w ramach Wiejskiego Centrum Kongresowego oraz remizy strażac-kiej [7].

3. 4.

Ilustracje 3, 4. Przestrzeń publiczna w centrum Księginic Małych. Fot. M. Moszkowicz, A. Okołów Figures 3, 4. Public place in center of Księginice Małe. Photo by M. Moszkowicz, A. Okołów

Sulistrowiczki są miejscowością letniskową z dominującą funkcją turystyczną położoną w odległości 6 km od Sobótki. Powierzchnia miejscowości wynosi 183 ha i wg stanu z 2012 roku zamieszkuje ją 160 mieszkańców. Jest to głównie ludność napływowa, przebywająca we wsi czasowo. Charakter miejsco-wości zdecydowanie jest kształtowany przez ludność napływową. Wieś ma urozmaiconą rzeźbę tere-nu. Jej walory chronione są poprzez objęcie strefami konserwatorskimi. Szczególnym elementem wsi są 2 parki: park krajobrazowy Wenecja, obecnie zniszczony oraz park w stylu angielskim, teren daw-nego zespołu sanatoryjdaw-nego. Niewątpliwie mogłyby stanowić wyjątkową przestrzeń publiczną nie tyl-ko o znaczeniu lokalnym. Ważnym elementem wsi jest Sanktuarium Matki Bożej Dobrej Rady, do któ-rego przybywają osoby z różnych okolic. Zarówno sam kościół jak i teren wokół niego pełni ważną rolę kulturalną w tej turystycznej miejscowości [13]. Dodatkowym elementem jest wybudowana z inicjatywy władz lokalnych (wspomniana wcześniej) chata grillowa, pełniąca funkcję świetlicy wiejskiej, dostępna zarówno dla mieszkańców, jak i turystów (ilustracja 1). Do głównych celów określonych w ramach od-nowy wsi w roku 2012 należy wymienić:

– poprawę warunków zamieszkania, możliwość zagospodarowania mieszkańcom wsi wolnego cza-su oraz zwiększenie integracji społecznej;

– wzrost poziomu zadowolenia społecznego; – poprawę estetyki miejscowości [13].

Wytyczonym celom zostały przypisane zadania sprzyjające ich realizacji, wśród których należy wy-mienić: budowę świetlicy, urządzenie terenu reakreacyjno-sportowego, budowę placu zabaw dla dzieci, zagospodarowanie centralnego placu wsi, a także promocję wsi i aktywizację mieszkańców [13]. Warto podkreślić, iż Sulistrowiczki posiadają możliwą do wykorzystania przestrzeń publiczną, jednak zdecy-dowanie zbyt mały nacisk położono na działania związane z odtworzeniem walorów parku.

7. Podsumowanie

Przestrzeń publiczna jest miejscem o szczególnym znaczeniu, zwłaszcza na terenach wiejskich położonych w granicach obszarów cennych. Powinna ona stwarzać możliwości integracji społeczno-ści lokalnej, ale również być również miejscem stwarzającym warunki dla osób przybywających w ce-lach turystyczno-rekreacyjnych. Ważne jest zatem odpowiednie jej kształtowanie zgodne z zasadami

zrównoważonego rozwoju. Należy podkreślić, że istnieją dostępne narzędzia mogące dawać wytycz-ne w kształtowaniu takich przestrzeni. Nie zawsze są owytycz-ne jednak w pełni wykorzystywawytycz-ne. Przykładem mogą być wsie położone na terenie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego. Ustalenia zawarte w obo-wiązujących dokumentach planistycznych mają jedynie charakter ogólnych wytycznych, podobnie jak i zapisy Planu Ochrony Parku. Szczegółowe ustalenia można znaleźć w lokalnych dokumentach o cha-rakterze strategicznym, są one częściowo odwzorowaniem potrzeb lokalnych społeczności. Realiza-cja zapisów strategii następuje poprzez Plany Odnowy Wsi. Jednak sformułowane w nich zamierzenia wskazują na różnice między poszczególnymi miejscowościami. Społeczność lokalna związana z miej-scowościami o charakterze letniskowym częściej występuje z propozycjami uatrakcyjnienia terenu niż w przypadku miejscowości o charakterze rolniczym. Pomimo tych różnic należy jednak stwierdzić, że obecnie największy wpływ na kształtowanie przestrzeni publicznych w poszczególnych wsiach mają inicjatywy finansowane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, a dokumenty planistyczne stanowią jedynie ramę i ogólne wytyczne dla podejmowanych działań.

Bibliografia

1. Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja”, Lokalna Strategia Rozwoju Lokalnej Grupy Działania

„Ślę-żanie”, Sobótka, 2008.

2. Górka A., Przestrzeń publiczna osiedla wiejskiego, [w:] Lorens P., Martyniuk-Pęczek J.,

Proble-my kształtowania przestrzeni publicznych, Wyd. Urbanista, Gdańsk, 2010.

3. Kamiński Z., Współczesne planowanie wsi w Polsce, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwi-ce 2008.

4. Konieczny A., Zmiany struktur funkcjonalno-przestrzennych wsi w strefie oddziaływania parków

krajobrazowych, [w:] Krajewski P., Śnigucki P. Istniejące i potencjalne zagrożenia funkcjonowa-nia parków krajobrazowych w Polsce, Sobótka, 2013.

5. Kuriata Z., Niedżwiecka-Filipiak I., Nowy krajobraz wsi dolnośląskiej, Urząd Marszałkowski Wo-jewództwa Dolnośląskiego, 2013.

6. Niedżwiecka-Filipiak I, Wyróżniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo-zachodniej, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław 2009.

7. Plan Odnowy Miejscowości Księginice Małe na lata 2009–2016.

8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. 2005 nr 94, poz. 794). 9. Rozporządzenie Wojewody Dolnośląskiego z dnia 4 kwietnia 2007 r. z w sprawie Ślężańskiego

Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2007 r. Nr 94, poz. 1105).

10. Uchwała nr XIX/175/12 i XIX/176/12 Rady Miejskiej w Sobótce z dnia 28 marca 2012 r. w sprawie zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Sobótka w zakresie terenu położonego w obrębie wsi Księginice Małe, w Przemiłowie oraz w obrębie wsi Sulistrowiczki. 11. Uchwała nr XLIV/305/06 Rady Miejskiej w Sobótce z dnia 19 maja 2006 r. w sprawie

miejscowe-go planu zamiejscowe-gospodarowania przestrzennemiejscowe-go gminy Sobótka z wyłączeniem obszaru miasta. 12. Uchwała nr XVI/331/11 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 27 października 2011 r.

w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln. 2011.251.4508).

13. Uchwała nr XXVIII/320/12 Rady Miejskiej w Sobótce z dnia 28 grudnia 2012 r. w sprawie uchwa-lenia Planu Odnowy Miejscowości Sulistrowiczki do roku 2020.

14. Uchwała nr XXX/342/13 Rady Miejskiej w Sobótce z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie zatwierdze-nia „Sołeckiej Strategii Rozwoju wsi Przemiłów na lata 2013–2023”.

15. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz.U. 2003, nr 80, poz. 717).