Tabela 1. Ocena wybranych przestrzeni publicznych pod kątem stopnia wykształcenia cech
Lp . Miejsco-wość Gmina Opis przestrzeniRodzaj
D os tępn oś ć A kt ywn oś ć B ez pi ec zeń st w o K omp oz ycja To żs am oś ć Suma 1 Ozorzyce Siechnice
Brak przestrzeni łączącej nowe tereny mieszkaniowe
z wcześniej wytworzonym układem przestrzennym wsi
Osiedle zamknięte, droga wewnętrzna – przestrzeń społeczna 3 1 2 1 0 7
2 Bogusła-wice Siechnice
Brak przestrzeni łączącej nowe tereny mieszkaniowe
z wcześniej wytworzonym układem przestrzennym wsi
Droga osiedlowa – przestrzeń
publiczna 2 0 1 1 0 4 3 Komoro-wice Żórawina
Nowo powstałe osiedle niezależne od wcześniej ukształtowanej struktury osadniczej Przestrzeń publiczna – wnętrza osiedlowe i drogi 3 3 3 2 2 13
Lp . Miejsco-wość Gmina Opis przestrzeniRodzaj D os tępn oś ć A kt ywn oś ć B ez pi ec zeń st w o K omp oz ycja To żs am oś ć Suma
4 Karwiany Żórawina osiedla zamknięte ze starą Przestrzeń łącząca nowe strukturą wsi Przestrzeń publiczna – boisko wielofunkcyjne oraz świetlica wiejska 2 3 2 1 2 10 5 Bielany Wrocław-skie
Kobierzy-ce społeczności lokalnejCentrum aktywności
Wielofunkcyjna przestrzeń
publiczna 3 3 3 3 3 15 6 Mokronos Górny Kąty Wro-cławskie Kontynuacja struktury przestrzennej wsi Droga osiedlowa – przestrzeń
publiczna 3 1 2 1 1 8 7 Smolec Kąty Wro-cławskie
Brak przestrzeni łączącej nowe tereny mieszkaniowe
z wcześniej wytworzonym układem przestrzennym wsi
Droga osiedlowa – przestrzeń
publiczna 3 1 2 1 0 7 8 Smolec Kąty Wro-cławskie
Brak przestrzeni łączącej nowe tereny mieszkaniowe
z wcześniej wytworzonym układem przestrzennym wsi
Osiedle częściowo zamknięte, drogi wewnętrzne oraz
publiczne
2 2 1 2 0 7
9 Długołęka Długołęka Obszar usytuowany centralnie Tradycyjna przestrzeń
publiczna 2 1 1 1 2 7 10 Długołęka Długołęka Kontynuacja struktury przestrzennej wsi droga osiedlowa – przestrzeń
publiczna 3 1 2 1 0 7 11 Kamień Długołęka
Brak przestrzeni łączącej nowe tereny mieszkaniowe
z wcześniej wytworzonym układem przestrzennym wsi
Osiedle zamknięte, droga wewnętrzna -przestrzeń społeczna 3 1 3 0 0 7
12 Dobrzyko-wice Czernica Osiedle w bezpośrednim sąsiedztwie wsi
Osiedle zamknięte, droga wewnętrzna -przestrzeń społeczna 3 2 2 2 1 10
13 Kamieniec Wrocławski Czernica Osiedle wypełniające przerwę w układzie przestrzennym wsi
Droga osiedlowa – przestrzeń
publiczna 3 1 2 1 1 8 14 Mędłów Żórawina Kontynuacja struktury przestrzennej wsi
Przestrzeń publiczna – wnętrza osiedlowe i drogi 1 1 1 0 0 3 Suma 36 21 27 17 12 113 Średnia 2,57 1,50 1,93 1,21 0,86 8,07
Źródło: opracowanie własne.
Zaledwie jedna (z grupy 14 analizowanych przestrzeni) uzyskała najwyższą ocenę (łącznie 15 punk-tów). Jest to przestrzeń publiczna towarzysząca osiedlu mieszkaniowemu w Bielanach Wrocławskich, na terenie gminy Kobierzyce (Ilustracja 13 i 20). Jest ona centrum aktywności społeczności lokalnej, a różnorodne wyposażenie sprawia, że jest to miejsce niezwykle atrakcyjne. Przestrzeń ta cechuje się wysokim stopniem dostępności, także dla osób niepełnosprawnych. Dzięki odpowiedniemu
żeniu umożliwia podjęcie aktywności osobom w różnym wieku i z różnymi predyspozycjami. Wyróżnia się ona ciekawą, czytelną kompozycją. U przebywających tam osób nie wywołuje poczucia zagroże-nia, czy niepewności. Opisywana przestrzeń podnosi w wysokim stopniu atrakcyjność miejsca zamiesz-kania i przyczynia się do kształtowania poczucia tożsamości, przywiązania do danego miejsca i jego otoczenia. Miejsce to sprzyja wytworzeniu więzi społecznych pomiędzy ludnością nowo zamieszkałą a wcześniejszymi mieszkańcami wsi.
Nieco niższą ocenę (13 punktów) uzyskała, odmiennie kształtowana od powyżej opisanej, prze-strzeń publiczna nowo powstałego osiedla mieszkaniowego w Komorowicach (gmina Żórawina) (Ilu-stracja 21), tzw. Osada Gencz (Ilu(Ilu-stracja 12). Osiedle to powstało niezależnie od już ukształtowanej struktury osadniczej, w znacznym od niej oddaleniu, na terenach będących wcześniej w użytkowa-niu rolniczym. Jest to przestrzeń wnętrza osiedlowego oraz wewnętrznego układu komunikacyjne-go. Ma ona bardziej charakter społeczny – domena grupy, niż publiczny. Łatwy dostęp mają do niej jedynie mieszkańcy osiedla. Składa się ona z kilku miejsc, ulokowanych pomiędzy budynkami miesz-kalnymi. Stanowią ją najczęściej niewielkie place zabaw oraz ciągi spacerowe wyposażone w ław-ki. Ze względu na małe urozmaicenie wyposażenia nie zaspokaja ona w pełni potrzeb mieszkańców w różnym wieku. Jest to jednak przestrzeń bezpieczna, ulokowanie między domami zapewnia kontro-lę społeczną. Największe zastrzeżenia budzi kompozycja przestrzenna, w której nie ukształtowano spójnej geometrii, brakuje dominant i wyróżnienia miejsc hierarchicznie ważnych. Ocenia się, że prze-strzeń ta w średnim stopniu kształtuje poczucie tożsamości, jej charakter bardziej nawiązuje do tra-dycyjnych miejskich przestrzeni „międzyblokowych” niż osiedla wiejskiego. Ze względu na swoje po-łożenie nie spełnia ona roli miejsca integrującego mieszkańców nowo przybyłych i mieszkających we wsi od dawna.
20. 21.
Ilustracja 20. Bielany Wrocławskie, gmina Kobierzyce Ilustracja 21. Osada Gencz, gmina Żórawina
Odmienny charakter od wcześniej opisanych pełni przestrzeń publiczna we wsi Karwiany –gmina Żó-rawina (ocena 10 punktów). Analizowana przestrzeń zlokalizowana jest pomiędzy „starą” zabudową wsi a nowym osiedlem mieszkaniowym – zamkniętym (Ilustracja 12). Miejsce to spełnia kilka funkcji, znajdu-je się tam trawiaste boisko do gry w piłkę nożną, niewielki plac do gry w koszykówkę, plac ze świetlicą wiejską oraz miejscem do grillowania. Dostępność opisywanego miejsca jest ograniczona ze względu na brak chodnika po tej stronie ulicy, po której jest ono zlokalizowane (Ilustracja 22). Odległość dojścia od najdalej położonych budynków mieszkalnych, zarówno części „starej”, jak i nowej zabudowy wynosi około 500 m, dla osób starszych, niepełnosprawnych oraz małych dzieci jest to odległość znaczna. Wy-posażenie można określić jako „minimalistyczne”, jednak aktywności są możliwe ze względu na rozle-głość miejsca, wymagają tylko inwencji własnej użytkowników. Poziom bezpieczeństwa oceniono jako średni ze względu na oddalenie od zabudowań oraz wielkość obszaru. Układ jest czytelny, jednak nie charakteryzuje się on przemyślaną kompozycją. Cecha ta została oceniona najniżej. Przestrzeń nawią-zuje do tradycji wiejskich przestrzeni publicznych, umożliwia integrację mieszkańców, umożliwia okazje do spotkań, wytwarza poczucie tożsamości [3].
Podobnie oceniono (10 punktów) wybraną przestrzeń we wsi Dobrzykowice, gmina Czernica. Ana-lizowaną przestrzeń stanowią tutaj drogi wewnątrzosiedlowe oraz otoczenie budynków mieszkalnych. Jest ona w pełni dostępna dla mieszkańców osiedla, w tym osób niepełnosprawnych. Niestety możli-wości aktywności w tej przestrzeni zostały ograniczone do funkcji komunikacyjnej. Przestrzeń tą należy uznać za bezpieczną i przyjazną dla użytkowników z uwagi na jej charakter oraz sposób ukształtowa-nia – brak barier. Kompozycję oceniono jako dobrze wykształconą, pozwalającą na łatwą identyfikację elementów hierarchicznych oraz układu kompozycyjnego. Niestety przestrzeń ta jest mało zróżnicowa-na i tym samym nieco monotonzróżnicowa-na. Cechy te powodują, że w niskim stopniu może zostać wytworzozróżnicowa-na jej tożsamość, podkreślająca odmienny, lokalny charakter tego miejsca.
Średnia ocen dla wszystkich lokalizacji wyniosła 8 punktów. Najbliżej tej punktacji jest osiem analizo-wanych przestrzeni. Na tę niezbyt wysoką ocenę składają się braki w odpowiednim wykształceniu róż-nych cech. Najczęściej miejsca te nie posiadają atrybutu wyznacznika tożsamości, w niewielkim stop-niu (lub wcale) przyczyniają się do kształtowania więzi społecznej. Są to przestrzenie mało atrakcyjne a ich wyposażenie nie pobudza różnorodnych aktywności.
22. 23.
Ilustracja 22. Karwiany, gmina Żórawina Ilustracja 23. Dobrzykowice, gmina Czernica
W niedostatecznym stopniu jest wykształcony czytelny układ kompozycyjny (Ilustracja 24 i 25). Naj-lepiej oceniono ich atrybuty dostępności oraz bezpieczeństwa.
Najniższą ocenę (3 punkty) otrzymała przestrzeń publiczna stanowiąca otoczenie budynków miesz-kalnych w Mędłowie, na terenie gminy Żórawina. Oznacza to, że jej funkcjonalność kształtuje się na bar-dzo niskim poziomie. Żadna z analizowanych cech nie została tu wykształcona nawet w średnim stop-niu. Jest to miejsce konfliktogenne, nie spełniające swojej roli.
24. 25.
Ilustracja 24. Mędłów, gmina Żórawina Ilustracja 25. Ozorzyce, gmina Siechnice
Analizowane przestrzenie publiczne realizują wyznaczone, podstawowe funkcje w zaledwie 53,3%. Najsłabiej realizowana (niewiele ponad 1/4) jest cecha tożsamości, dla której średnia wyniosła 0,86 punktu, przy maksimum 3 punkty. Niestety niezbyt wysoką ocenę otrzymały także cechy kompozycji oraz pobudzania aktywności. Analizowane przestrzenie zostały najlepiej ocenione pod względem do-stępności dla użytkowników (średnia 2,57 na maksimum 3 punkty – 85,7%).
Można zatem stwierdzić, że jakość badanych przestrzeni jest wysoce niezadawalająca, a atrybuty im przypisane realizowane są w niewystarczającym stopniu.
6. Podsumowanie
Dzisiaj znaczenie przestrzeni publicznych nie jest wciąż doceniane. Przestrzeń publiczna odgrywa kluczową rolę w systemie powiązań strukturalnych. Odpowiednie umiejscowienie oraz organizacja prze-strzeni publicznej na obszarach wiejskich, zwłaszcza w miejscowościach dynamicznie rozwijających się, może przyczynić się do rozwiązania konfliktów przestrzennych i budowania integracji społecznej. Przestrzeń publiczna może stać się miejscem łączącym tradycyjne układy zabudowy z nowo powstają-cymi, integrującym rdzennych osadników z nowymi mieszkańcami.
Pozostawione samym sobie, pozbawione wsparcia zewnętrznego, tereny te przekształcać się będą w substandardowe obszary mieszkaniowe. W konsekwencji będzie do prowadzić to szybkiego, niepro-porcjonalnego spadku ich wartość. Należy to wiązać z trzema zasadniczymi kwestiami. Po pierwsze brakiem odpowiednich regulacji prawnych w zakresie standardów dotyczących przestrzeni publicznych oraz wskaźników z nimi związanych, odnoszących się do terenów mieszkaniowych. Po drugie z niewła-ściwą polityką planistyczną władz gminnych, wynikającą z ograniczonego zasobu funduszy, jakimi dys-ponują, a także z niskiego poziomu świadomości władz oraz społeczności lokalnych działających na danym terenie. Jest to spowodowane również chęcią osiągnięcia maksymalnego zysku przez właści-cieli nieruchomości oraz deweloperów z każdego metra kwadratowego gruntu, na którym można zre-alizować zabudowę.
7 . Wnioski
Przestrzenie publiczne osiedli wiejskich powinny być kształtowane z należytą troską władz i spo-łeczności lokalnej. Obecne przestrzenie wymagają podjęcia wielu działań naprawczych, w celu elimi-nacji licznie występujących wad.
Zastrzeżenia budzi sposób zagospodarowania analizowanych przestrzeni publicznych, zwłaszcza niedostateczne wyposażenie, a także estetyka – brak dbałości o czytelny układ kompozycyjny oraz nie-rzadko dewastacja. Polska przestrzeń publiczna jest niedostatecznie chroniona przed dewastacją oraz zawłaszczaniem.
Konieczne jest umożliwienie dobrej dostępności do przestrzeni publicznej wszystkim mieszkańcom wsi. Problemem może okazać się zapewnienie bezpiecznego i samodzielnego dojścia, zwłaszcza dzie-ciom oraz osobom starszym. Bezpieczne ścieżki dojścia mogą być wyznaczane niezależnie od ukła-du dróg samochodowych [9], w powiązaniu z terenami zieleni, wzdłuż naturalnych cieków wodnych lub tradycyjnie pomiędzy płotami (tzw. opłotki). Powinny one być odpowiednio oznakowane i prowadzone w sposób czytelny.
Na podstawie przeprowadzonych analiz można wskazać następujące wady przestrzeni publicznych osiedli wiejskich:
– w planowaniu rozwoju terenów mieszkaniowych w stopniu niedostatecznym uwzględnia się kształ-towanie nowej przestrzeni publicznej;
– nie dostosowuje się wyposażenia przestrzeni publicznej do potrzeb społeczności lokalnej; – nie uwzględnia się (nie umożliwia) udziału społeczności lokalnej w planowaniu tej przestrzeni;
– występują liczne bariery architektoniczne, niewystarczające przystosowanie do potrzeb osób nie-pełnosprawnych;
– wyposażenie nie zachęca do aktywności oraz integracji, nie sprzyja różnorodności potrzeb użyt-kowników;
– brak przemyślanej całościowej kompozycji przestrzennej, brak harmonii i porządku.
Najskuteczniejszym narzędziem pozwalającym na poprawę tej niekorzystnej sytuacji jest wprowa-dzenie odpowiednich regulacji prawnych, wymuszających tworzenie przestrzeni publicznych proporcjo-nalnie do istniejących i planowanych terenów mieszkaniowych wraz z określeniem zakresu i poziomu ich wyposażenia. Istotne jest także rozwijanie edukacji dotyczącej roli przestrzeni publicznej, jaką pełni ona w realizacji niezbędnych, podstawowych potrzeb związanych z zamieszkiwaniem na danym obsza-rze. Kształtowanie świadomości wśród władz lokalnych oraz mieszkańców, a także uświadamianie przy-szłych potencjalnych użytkowników (nabywców) osiedli mieszkaniowych, w których spędzą oni znaczną część swojego życia, z pewnością pozytywnie wpłynie na jakość przestrzeni publicznych. Brak odpo-wiedniej reakcji na obecny stan przestrzeni publicznych doprowadzić może w przyszłości do znacznej degradacji osiedli mieszkaniowych nieodpowiednio w nią wyposażonych. Powodować to może konflik-ty, a nawet prowadzić do pojawienia się zjawisk patologicznych.
Bibliografia
1. Chmielewski J.M., Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2001.
2. Czarnecki B., Siemiński W., Kształtowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej. Difin, Warszawa, 2004.
3. Górka A., Przestrzeń publiczna osiedla wiejskiego, [w:] Problemy kształtowania przestrzeni
pu-blicznych, pod red. P. Lorensa i J. Martyniuk–Pęczek. Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk, 2010.
4. Jak przetworzyć Miejsce. Podręcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych. Project for Public Spaces, Inc., wydanie polskie – Fundacja Partnerstwo dla Środowiska. dostęp: www.epce.org.pl. 5. Kajdanek K., Suburbanizacja po polsku. Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków, 2012.
6. Karta Przestrzeni Publicznej, III Kongres Urbanistyki Polskiej, Poznań, 2009. www.tup.org.pl. 7. Każde miejsce opowiada swoją historię czyli Rzecz o dziedzictwie wiejskim. Fundacja Fundusz
Współpracy, Poznań, 2001.
8. Kochanowski M., Niepokoje i pytania, [w:] Przestrzeń publiczna miasta postindustrialnego, pod red. M. Kochanowskiego. Biblioteka Urbanisty 5, Warszawa, 2005.
9. Kowicki M., Współczesna agora. Wybrane problemy kształtowania ośrodków usługowych dla
ma-łych społeczności lokalnych. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków, 2004.
10. Szmytkowska M., Masik G., Społeczne aspekty suburbanizacji w obszarze metropolitalnym
Trój-miasta, [w:] Problem suburbanizacji pod red. P. Lorensa. Biblioteka Urbanisty 7, Warszawa, 2005.
11. Warczewska B., Przybyła K., Implikacje wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w strefie
podmiejskiej Wrocławia, [w:] Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2/III PAN Komisja
Tech-nicznej Infrastruktury Wsi, Kraków, 2012.
12. Zuziak Z.K., Nowe przestrzenie podróży, w: Przestrzeń publiczna miasta postindustrialnego, pod red. M. Kochanowskiego. Biblioteka Urbanisty 5, Warszawa, 2005.