Natalia Przesmycka, dr inż. arch.
Katedra Architektury, Urbanistyki i Planowania Przestrzennego, Wydział Budownictwa i Architektury, Politechnika Lubelska natalia.przesmycka@gmail.com
Małgorzata Sosnowska, dr inż. arch.
Katedra Roślin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu,
Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie malgorzata.sosnowska@up.lublin.pl
Streszczenie
Na Lubelszczyźnie, regionie typowo rolniczym dominują wsie o rozproszonym układzie zabudowy. Tra-dycyjne przestrzenie publiczne wiążą się przede wszystkim z najbliższą okolicą budynku użyteczności publicznej: takim jak kościół, remiza czy sklep. Przestrzenie zieleni urządzonej ograniczają się najczę-ściej do otoczenia obiektów sakralnych, cmentarzy czy pozostałości założeń podworskich. Do rzad-kości należą wydzielone miejsca i place spotkań wiejskiej społeczności. W przeciągu ostatnich kilku lat, dzięki możliwości finansowania z funduszy Unii Europejskiej, na terenach wiejskich Lubelszczyzny można zauważyć duże zmiany w sposobie zagospodarowania przestrzeni publicznych. Modernizowa-ne są istniejące przestrzenie, powstają też nowe miejsca rekreacyjModernizowa-ne, z różnym skutkiem wpisujące się w krajobraz kulturowy i życie wsi. W artykule przedstawiono wybrane projekty porządkujące zasta-ną przestrzeń i infrastrukturę, oraz projekty tworzenia nowych przestrzeni publicznych na wsiach w po-wiecie łęczyńskim.
Słowa kluczowe: rewitalizacja przestrzeni publicznych, powiat łęczyński, Milejów, Jaszczów, Łysołaje, wsie Lubelszczyzny, problemy wiejskich przestrzeni publicznych
1 . Wprowadzenie
Powiat łęczyński leży w środkowej części województwa lubelskiego, granicząc z powiatami lubelskim, lubartowskim, parczewskim, włodawskim, chełmskim i świdnickim. W skład powiatu wchodzą: gmina miejsko-wiejska Łęczna oraz gminy wiejskie: Cyców, Ludwin, Milejów, Puchaczów i Spiczyn. Charak-ter powiatu jest zróżnicowany, zarówno pod względem przyrodniczym, topograficznym i gospodarczym, co wynika z położenia na obszarze trzech znaczących krain geograficznych Lubelszczyzny: Wyżyny Lubelskiej, Polesia Lubelskiego i Polesia Wołyńskiego. Najatrakcyjniejszy turystycznie obszar powia-tu zajmuje fragment Pojezierza Łęczyńsko–Włodawskiego, objęty ochroną w ramach Parku Krajobra-zowego „Pojezierze Łęczyńskie”.
W miejscowościach na terenie Pojezierza Łęczyńskiego przestrzenie publiczne podporządkowane są przede wszystkim świadczeniu usług turystycznych.
W 1975 roku zapadła decyzja o budowie Lubelskiego Zagłębia Węglowego Łęczna i rozpoczęciu bu-dowy kopalni w Bogdance, co diametralnie zmieniło sposób funkcjonowania i krajobraz środkowej czę-ści powiatu. Jednocześnie KWK „Bogdanka” stała się jednym z największych pracodawców na Lubelsz-czyźnie. Pozostała część powiatu ma charakter rolniczy, a występujące tam wsie są często powiązane z dawnymi majątkami ziemskimi lub gospodarstwami folwarcznymi.
Zabytki w miejscowościach powiatu reprezentują różne epoki historyczne i style architektoniczne. Burzliwa historia tych ziem pozostawiła po sobie liczne ślady w formie pomników i miejsc pamięci oraz cmentarzy wojennych i kopców. Do ciekawych obiektów należą liczne zespoły parkowo-dworskie (Za-wieprzyce, Kijany, Podzamcze, Łańcuchów, Łysołaje) i poprzemysłowe (Milejów, Świerszczów) [1].
Tylko niektóre wsie powiatu posiadają zorganizowane przestrzenie publiczne. Wśród nich wyróżnia się Puchaczów, którego rynek i wirowy układ ulic wykształciły się w XVI w. Obecnie jest to mało uczęsz-czany skwer z fontanną. W wielu miejscowościach rolę przestrzeni publicznych przejmują urządzone tereny przyszkolne będące – oprócz swojej podstawowej funkcji – miejscami wydarzeń kulturalnych, ta-kich jak: festyny, koncerty, wiece, kiermasze, dożynki, pikniki (Ciechanki, Nadrybie, Ostrówek). Tereny przyszkolne są to często jedyne miejsca w obrębie wsi, w których zorganizowane są place zabaw. Opi-sywane wsie nie objęte są zjawiskiem suburbanizacji.
Można postawić tezę, iż Możliwość dofinansowania inwestycji publicznych na terenach wiejskich po wstąpieniu do Unii Europejskiej przyniosła szereg zmian zarówno w zakresie „porządkowania” i rewita-lizowania przestrzeni istniejących, jak i tworzenia nowych. Jednak funkcjonowanie współczesnych prze-strzeni publicznych na wsiach obarczone jest złożonymi problemami związanymi z uwarunkowaniami natury społecznej i socjologicznej. Przestrzenie zaprojektowane z myślą o określonych użytkownikach zajmowane są najczęściej przez osoby dotknięte problemami bezrobocia czy alkoholizmu.
W artykule przedstawiono wybrane przestrzenie publiczne wsi południowej części powiatu łęczyń-skiego, w których zrealizowane przestrzenie skonfrontowano z koncepcjami projektowymi [2, 3, 4].
Ilustracja 1. Schemat powiatu łęczyńskiego z oznaczeniem omawianych miejscowości. Rys. Autorki
Problematyką projektowania i funkcjonowania współczesnych przestrzeni publicznych na wsiach Ma-łopolski zajmował się M. Kowicki [5, 6]. Krajobrazem kulturowym wsi regionu Dolnego Śląska zajmo-wała się Z. Borcz [7, 8, 9]. Natomiast dla regionu Lubelskiego brakuje opracowania tej tematyki o cha-rakterze naukowym.
2. Między wizją a realizacją – modernizacja parku gminnego w Milejowie
Milejów to osada gminna sięgająca historią XV wieku, a jej dynamiczny rozwój nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. Miejscowość stała się wówczas ośrodkiem przemysłu przetwórstwa rolnego – powstała tu cukrownia i gorzelnia z zespołem pracowniczej zabudowy mieszkaniowej, później zakłady przetwór-stwa owocowo-warzywnego funkcjonujące do dnia dzisiejszego. Park gminny pochodzi z początku XX wieku. Jego teren, o kształcie zbliżonym do trójkąta, jest mocno zadrzewiony. Granice parku wyzna-czają: droga krajowa, zabudowa mieszkaniowa powiązana z zakładami przemysłowymi (dawne budyn-ki pofolwarczne) oraz teren należący do lokali usługowych i handlowych.
Ilustracja 2. Schemat sytuacyjny rewitalizowanej przestrzeni parku w Milejowie. Rys. Autorki
Rewitalizacja parku gminnego w Milejowie była pierwszą realizacją, sfinansowaną częściowo z fun-duszy unijnych. Z uwagi na zły stan techniczny urządzeń, ogólne zaniedbanie i niedoinwestowanie, park stopniowo podupadał. Fontanna wykonana w latach 60. XX wieku z powodu zużycia technicznego nie funkcjonowała od lat. Plac zabaw posiadał nieliczne przestarzałe i niebezpieczne urządzenia zabawo-we. Na terenie parku istniała przestrzeń wolna od zadrzewienia wykorzystywana jako prowizoryczne bo-isko. Przez środek tego placu sportowego przebiegał wydeptany kolizyjny ciąg pieszy. Projektanci mieli trudne zadanie pogodzenia interesów wszystkich użytkowników parku, przy ograniczonym budżecie.
Projekt poprzedziły badania terenowe w formie poszerzonych wywiadów z mieszkańcami i decyden-tami. Rozwiązania projektowe były konsultowane podczas spotkań otwartych z mieszkańcami. Charak-terystykę dotychczasowego użytkowania przestrzeni przeprowadzono na podstawie obserwacji, badań terenowych i wywiadów.
Projekt zakładał podkreślenie istniejącego układu zieleni poprzez wyeksponowanie najbardziej cen-nych drzew, zaakcentowanie wejścia do parku, wprowadzenie miejsca rekreacyjno-wypoczynkowego w formie ławek pod pergolami przy fontannie, stworzenie placu zabaw dla młodszych dzieci i miejsca sportowego dla młodzieży, oraz zlokalizowanie toalety publicznej.
Najważniejszym punktem w parku jest przebudowana fontanna. Założenie autorów projektu, by moż-na było spędzać przy niej aktywnie czas, ziściło się w nieprzewidziany sposób. W miesiącach, kiedy fon-tanna nie działa, funkcjonuje ona jako skatespot, bardzo pozytywnie oceniany przez lokalną młodzież [10]. Bezpłatna toaleta publiczna była bardzo potrzebną inwestycją. Zaprojektowany obiekt ma nietypo-wą owalną formę, czym wpisuje się w ogólną koncepcję przestrzennych rozwiązań modernizowanego terenu. Plac zabaw, projektowany jako otwarty, z czasem zyskał ogrodzenie. Park zrealizowano w 2005 roku. W 2009 roku uroczyście nadano parkowi nazwę im. Tadeusza Sobińskiego.
a. b.
c. d.
Ilustracja 3. a – widok na centralną część parku w 2004 roku, b – fontanna z pergolami po rewitalizacji 2014, c – koncepcja projektowa fontanny i pergoli, d – koncepcja projektowa toalety publicznej [2]
Rewitalizacja parku uruchomiła wyobraźnię samorządowcom i mieszkańcom, pokazując, że na te-renie wiejskim można zorganizować przyjazną przestrzeń publiczną, Zmodernizowana, dobrze funk-cjonująca przestrzeń stała się przykładem, jak za pomocą prostych środków stworzyć przestrzeń spo-łeczną na wsi, która nie wiąże się ze sklepem ani z kościołem. Inspirując się tą realizacją kolejne wsie gminy Milejów: Jaszczów i Łysołaje zapragnęły posiadać własne przestrzenie publiczne.
3. Koncepcja a realizacja skweru w miejscowości Łysołaje
Miejscowość Łysołaje liczy około 400 mieszkańców. Znajduje się w niej jeden sklep, szkoła podsta-wowa i zespół pałacowo-parkowy z 1904 roku, w którym do niedawna mieścił się ośrodek dla umysło-wo chorych. Struktura przestrzenna jest powiązana z pałacem – zabudowa rozciąga się wzdłuż kanału odprowadzającego wodę ze stawów do rzeki Wieprz. Przez centrum wsi prowadzi droga wojewódzka Łęczna–Biskupice.
Ilustracja 4. Schemat sytuacyjny rewitalizowanej przestrzeni skweru w miejscowości Łysołaje. Rys. Autorki
Pierwsza koncepcja zorganizowania skweru rekreacyjnego w Łysołajach powstała na podstawie analizy potrzeb lokalnej społeczności oraz przeprowadzonych badań terenowych1. Przestrzeń istniejąca w tym miej-scu była fragmentem ciągu komunikacyjnego pomiędzy szkołą a sklepem, przy drodze z przystankiem auto-busowym. Teren ten w świadomości lokalnej społeczności nie funkcjonował jako przestrzeń publiczna. Przy-kład realizacji parku w Milejowie zachęcił samorządowców do szukania miejsca dla organizacji przestrzeni publicznej w Łysołajach. Na potrzeby uzyskania dofinansowania unijnego powstał projekt, który w rzeczywi-stości był kreacją przestrzeni skweru. W założeniu projektowym z przestrzeni mieliby korzystać mieszkańcy Łysołajów, zarówno dzieci uczęszczające do pobliskiej szkoły podstawowej, młodzież, jak i osoby dorosłe.
Przed podjęciem działań rewitalizacyjnych teren funkcjonował przede wszystkim jako przestrzeń ko-munikacji pieszej i miejsce gromadzenia się podróżnych korzystających z przystanku autobusowego i je-dynej ławki w tej przestrzeni. Koncepcja projektu zakładała poprowadzenie komunikacji pieszej na skwe-rze miękkimi liniami, dodatkowo podkreślonymi nasadzeniami dskwe-rzew i kskwe-rzewów liściastych, typowych dla naszej strefy klimatycznej i tradycyjnie występujących na wsiach. Zabieg ten był celowy i miał podkreślić wiejski charakter miejscowości. Sam skwer podzielony miał być na kilka stref przeznaczonych dla różnych użytkowników i grup wiekowych. W sąsiedztwie szkoły zlokalizowany był niewielki plac zabaw, dalej wiata przystankowa, scena letnia z niewielką widownią, zaprojektowana jako przestrzeń integracyjna dla lokalnej społeczności i stoły do szachów. Wszystko to zaprojektowano głównie z materiałów naturalnych – przede wszystkim drewna i kamienia, jako wykończenia murków oporowych. Charakterystyczne w projekcie było wykorzystanie trejaży i pergoli drewnianych, które miały stanowić podporę dla różnych gatunków pnączy.
Władzom gminnym za pierwszym razem nie udało się pozyskać dofinansowania unijnego na reali-zację skweru. Projekt złożono ponownie w 2007 roku, załączając nową dokumentację projektową, opie-rającą się na zmodyfikowanej koncepcji pierwotnej [11].
W stosunku do pierwszej koncepcji projektowej pozostały miękkie linie zarysu nawierzchni oraz duża ilość trejaży i pergoli, jednak wprowadzonych w innej formie i w większej ilości. Zbyt duża ilość dość ni-skich pergoli, stawianych w dodatku na głównym szlaku komunikacji, niepotrzebnie wymyka przestrzeń, czyniąc ją wręcz klaustrofobiczną. Finalnie zrezygnowano także ze sceny letniej, placu zabaw i stołów szachowych. W miejsce indywidualnie zaprojektowanego przystanku wprowadzono gotową, typową wia-tę. Nasadzono także drzewa i krzewy iglaste, rezygnując z doboru roślin przyjętego w pierwotnej kon-cepcji, bazującego na rodzimych gatunkach. Ostatecznie projekt zrealizowano w ramach Europejskie-go Funduszu RolneEuropejskie-go na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich2.
1 Zastosowano podobną metodę badawczą, jak w przypadku parku w Milejowie.
2 Program Europa inwestująca obszary wiejskie. Operacja mająca na celu: Zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturowych mieszkańców wsi oraz wzrost atrakcyjności turystycznej miejscowości. Współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach działania Odnowa i rozwój wsi Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013.
Ilustracja 5. Koncepcja projektowa skweru w Łysołajach – część centralna [2]
Ilustracja 6. Realizacja skweru w Łysołajach. Widoczna wydeptana ścieżka prowadząca do przystanku – wynik zmian w stosunku do pierwszej koncepcji projektowej. Fot. N. Przesmycka 2014
Przestrzeń publiczna w Łysołajach funkcjonuje głównie jako ciąg komunikacyjny, oraz niestety miej-sce, w którym spożywa się alkohol. Rezygnacja z elementów projektu pierwotnego, takich jak plac za-baw, stoliki szachowe, scena letnia pozbawiły przestrzeń potencjału wykorzystania jej przez innych użyt-kowników. Nasadzenia iglastych krzewów wymagają częstego wymieniania, ponieważ materiał roślinny nie znosi dobrze warunków na tym obszarze.