Maciej Stojak, dr inż. arch.
Zakład Kształtowania Środowiska, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska maciej.stojak@pwr.wroc.pl
Streszczenie
W trakcie warsztatów projektowych (tytuł: Polska Polityka Krajobrazowa, organizacja PAN O. Wrocław i Politechnika Wrocławska, 2011), architekci polscy i brytyjscy wskazali na podział funkcjonalny i krajo-brazowy wiejskich okolic miasta. Odra i jej dolina stanowią granicę dwóch krajobrazów Obszaru Funkcjo-nalnego Wrocławia (OWF). Południe to głównie tereny rolnicze z aktywnymi obszarami przemysłowymi i handlowymi, północ – zalesiona, ekstensywnie zabudowana – pełni funkcję rekreacyjną. Charakterystyka jest sprzeczna z powszechnym przekonaniem wrocławian o wyższości południowych dzielnic miasta. Funkcja terenu decyduje o jego przyszłym i obecnym krajobrazie. Także usługi – jako przestrzenie pu-bliczne – odciskają na krajobrazie OFW swoje piętno. Nie należy zapominać o degradacji krajobrazu, ale ciekawszym zagadnieniem jest zdefiniowanie usług krajobrazotwórczych, pozytywnie wpływających na krajobraz. Rozpatrując usługi w takich kategoriach, należy skoncentrować się na rekreacji i sporcie. Wydaje się, że pola golfowe to niedocenione w Polsce wielkoobszarowe przestrzenie publiczne, nada-jące się do kształtowania strefy podmiejskiej. Przytoczone w referacie przykłady dowodzą, że mogą one stać się charakterystycznym elementem strefy metropolitalnej, a w przyszłości – stać się jej prze-wodnim wątkiem krajobrazowym.
Słowa kluczowe: usługi krajobrazotwórcze, pole golfowe, krajobraz podmiejski, reintegracja krajobrazu
1 . Wprowadzenie
W trakcie międzynarodowych warsztatów pt. Polska Polityka Krajobrazowa zorganizowanej w 2011 roku we Wrocławiu, grupa zajmująca się Obszarem Funkcjonalnym Wrocławia wskazała na charakte-rystyczny podział funkcjonalny i krajobrazowy okolic miasta. Odra i jej dolina stanowią granicę dwóch (uogólniając) krajobrazów strefy metropolitalnej miasta. Część południowa strefy to głównie tereny rol-nicze z aktywnymi obszarami przemysłowymi i handlowymi (Węzeł Bielański, zespół fabryk LG), część północna – mocniej zalesiona, mniej intensywnie zabudowana – rekreacyjna (ilustracja 1). Być może taki charakter zdeterminowany został przez przebieg autostrady A4, będącej „inkubatorem” nowych in-westycji przemysłowych i logistycznych.
Niewątpliwie funkcja terenu decyduje o jego przyszłym i obecnym krajobrazie. Jeżeli tak, to wśród wielu innych, także kategoria usług powinna na krajobrazie Obszaru Funkcjonalnego Wrocławia odci-snąć swoje piętno. Nie chciałbym się jednak skupiać na zjawisku niestety najczęstszym – degradacji krajobrazu (na skutek realizowania np. usług handlowych lub przemysłowych).
Dużo ciekawszym zagadnieniem jest zdefiniowanie współczesnych usług krajobrazotwórczych pozytywnie wpływających na krajobraz, uatrakcyjniających go, a być może tworzących go od nowa.
2. Tereny rekreacyjne wiejskich okolic Wrocławia
Wiejskie obszary podmiejskie w ciągu ostatniego dwudziestolecia zyskały nowe treści funkcjonalne i krajobrazowe. Zjawisko niekontrolowanej i chaotycznej zabudowy terenów rolniczych (ang. city sprawl) spowodowało dezintegrację tradycyjnego krajobrazu wiejskiego, rozbiło historyczne struktury urbani-styczne i doprowadziło do degradacji funkcjonalnej i krajobrazowej. Należy zatem w trakcie rozważań o obiektach krajobrazotwórczych uwzględnić możliwość scalania zdefragmentowanego krajobrazu po-przez te obiekty.
Współczesny – zrównoważony – model funkcjonalny łączy w jedno sport (amatorski – nie wyczyno-wy) i rekreację. Zazwyczaj dąży się do stworzenia z projektowanych obiektów i terenów zieleni spójne-go systemu. Tak kształtowane obszary mogą służyć nie tylko ludziom, ale tworzą zdrowe ekosystemy i są wartościowe przyrodniczo; mogą funkcjonować jako element systemu zieleni miejskiej. Odpowiedni sposób i intensywność wykorzystania projektowanych obszarów pozwala na włączanie w nie elemen-tów chronionych przyrodniczo lub ich otulin. Powstałe w taki sposób tereny są zróżnicowane
funkcjo-Ilustracja 1. Dwa typowe krajobrazy Wrocławskiego Obszaru Metropolitalnego. Oprac. graf. M. Stojak/źródło www.google.maps.pl (15/09/2013). Oznaczenia: linia zielona – zespoły leśne, linia niebieska – rzeka Odra
nalnie i spójne krajobrazowo, zaś ich oferta jest różnorodna i skierowana do możliwie szerokiego gro-na użytkowników [1].
Rozpatrując usługi w takich kategoriach, należy skoncentrować się na rekreacji i sporcie – ich współ-czesnych aspektach i relacji miasta do terenów około-miejskich (służebności tych drugich). To właśnie obiekty rekreacyjne są największe obszarowo i w związku z tym mogą mieć największy wpływ na kra-jobraz.
Jeżeli prawdą jest stwierdzenie holenderskiego architekta Hana van den Borna (KCAP Architect-s&Planners), że styl życia współczesnego mieszczucha splata ze sobę trzy zasadnicze elementy: pra-cę, mieszkanie i rekreację, obiekty rekreacyjne i sportowe – w znaczeniu sportu masowego, staną się jednymi z ważniejszych funkcji miejskich [2].
W odniesieniu do Wrocławskiego Obszaru Metropolitalnego, już w tej chwili mamy do czynienia z koncentracją usług rekreacyjnych w strefie północnej – wynika to częściowo z tradycji miejsca (i tu kolejne zjawisko uzupełniania krajobrazu naturalnego przez kulturowy) – Oborniki Śląskie i Trzebnica to dawne uzdrowiska, a częściowo z warunków lokalnych – duża ilość zalesień, ciekawa rzeźba tere-nu, znaczna ilość cieków wodnych i otwartych zbiorników. Między wieloma innymi inwestycjami (akwa-park w Trzebnicy, stadniny koni – Raków, Brzeźno) warto wspomnieć o polach golfowych, które powsta-ły w Rakowie i Brzeźnie.
Ilustracja 2. Pole golfowe Toya. Fot. Grzegorz Kilian, 2013
3. Fenomen krajobrazu pól golfowych
W okolicy Wrocławia zlokalizowane są cztery pola golfowe (Raków, Brzeźno, Krobielowice, Jędrze-jowice – ilustracja 3).
Wśród wspomnianych pól dwa zasługują na szczególną uwagę ze względu na położenie, stopień przekształceń krajobrazu, zainwestowanie i jakość rozwiązań. Są to pola golfowe Toya Golf and Coun-try Club w Rakowie i Gradi Golf Club w Brzeźnie. Oba zlokalizowane w północnej części obszaru me-tropolitalnego Wrocławia.
Pole golfowe jest jednym z nielicznych, o ile nie jedynym, obiektem integrującym w sobie jednocze-śnie cztery funkcje: rekreacyjną, sportową, centrotwórczą I mieszkaniową.
Pole golfowe to jedyne w swoim rodzaju wielkoobszarowe pole gry tak silnie związane z krajobra-zem. Tylko ten obiekt potrafi swoją funkcją wiązać krajobraz w sposób wielopłaszczyznowy – na jed-nym terenie splata się ze sobą krajobraz naturalny, kulturowy i quasi-naturalny [3]. To pole gry – jak ża-den inny obiekt – spaja otoczenie z filozofią i zasadami golfa.
Dodatkowo może być lokalizowane na terenach przyrodniczo chronionych i doskonale potrafi peł-nić funkcję zielonej struktury uzupełniającej okoliczne ekosystemy. Ze względu na znaczną elastycz-ność formalną i funkcjonalną pole golfowe wydaje się być obiektem, który mógłby pełnić znaczną rolę krajobrazotwórczą w strefie funkcjonalnej miast i strefie przejścia terenów zurbanizowanych w obsza-ry o krajobrazie wiejskim.
Powodem, dla którego można mówić o fenomenie krajobrazu pól golfowych jest to, że jest on jedy-nym quasi-naturaljedy-nym krajobrazem obiektu sportowego kreowajedy-nym w zupełnie sztuczny sposób. Idyl-liczny krajobraz pola golfowego, wykorzystujący cały repertuar rozwiązań formalnych (otwarte wody, kształtowana i naturalna zieleń, zieleń wysoka i średnia, tereny piaszczyste, pofałdowany teren, itd.) jest jednak podporządkowany jednemu celowi – grze. Charakterystyczny dla golfa jest także brak, klasycz-nie rozumianego, pola gry. To powoduje, że trudno zastosować w stosunku do klasycz-niego klasyczną definicję ośrodka sportowego jako „zespołu obiektów powierzchniowych, wyrażonych w przeważnie prostokątnych
Ilustracja 3. Lokalizacja pól golfowych w okolicy Wrocławia. Oprac. graf. M. Stojak. Źródło: www.google.maps.pl (15/09/2013)
powierzchniach boisk, placów i prostolinijnych drogach. Między tymi urządzeniami, (...) do dyspozycji projektanta zieleni pozostają przeważnie niewielkie powierzchnie w kształcie wydłużonych pasów” [4].
Oprócz aspektów formalnych na atrakcyjność pola golfowego wpływa jego tzw. „gralność” (ang. playability). Jest to cecha określana przez graczy, z trudem poddająca się jakiejkolwiek definicji [5].
Pole golfowe wymaga określonej – znacznej – powierzchni, jednak włącza w nią nie tylko tereny, na których się gra. Znaczną część stanowią strefy buforowe (najczęściej zespoły zieleni wysokiej) zapew-niające bezpieczeństwo graczy i otoczenia, a także tworzące, niezbędną w golfie, atmosferę intymno-ści i prywatnointymno-ści. Być może krajobraz pól golfowych jest postrzegamy jako idylliczny ze względu na jego podobieństwo do krajobrazu sawanny, tzn. krajobrazu „domowego” (Afryka, miejsce powstania Homo Sapiens [6]), być może zapamiętanego genetycznie (jak twierdzą niektórzy antropolodzy), wciąż wpły-wającego na ludzką subiektywną ocenę piękna otoczenia (ilustracja 4).
Jeśli prawdą jest to, co mówią genetycy, że wszyscy wywodzimy się z Afryki, że praojciec ludzkości – nazwijmy go Adamem – żył jakieś 60 tys. lat temu gdzieś na sawannie porastającej Dolinę Ryftową, (...) – jeśli to wszystko prawda, wracałem do domu. [Ryszard Kapuściński, Heban]
Ilustracja 4. Po lewej afrykańska sawanna, po prawej pole Toya Golf. Źródło: www.bez-granic.pl, www.toyagolf.pl
4. Pole golfowe – recepta na problemy krajobrazu podmiejskiego
Pole golfowe wymyka się standardowej klasyfikacji terenów sportowych. Zazwyczaj z jego powsta-niem wiąże się jednocześnie powstanie budynku zaplecza. W większości takich budynków lokalizowa-na jest funkcja gastronomiczlokalizowa-na i handlowa (sklep ze sprzętem – ang. pro-shop). Częstym zabiegiem jest wprowadzanie zabudowy mieszkaniowej na tereny sąsiadujące z polem golfowym. Ważne jest że istnienie klubu golfowego rozumianego jako zespół ludzi. Daje się zatem oceniać pole golfowe tak-że w kategoriach obiektów służących tworzeniu tożsamości miejsca i wiązania z nim określonych grup użytkowników. Niewątpliwie pole golfowe, dzięki swojej znacznej elastyczności funkcjonalnej, jawi się jako doskonały obiekt kreujący strefę podmiejską w kategoriach:
– relacji funkcjonalnej w stosunku do miasta – jest klasycznym obiektem służebnym, – krajobrazu – uzupełnia strefy zespołów zieleni,
– fizjograficznych – jest elementem systemu zieleni miasta, może być fragmentem klinów napo-wietrzających,
– ekologicznych – doskonale wpisuje się w system korytarzy i płatów ekologicznych (corridors and
patches system),
– centrotwórczych w małej skali – usługi towarzyszące – hotel, restauracja, fitness, SPA,
– urbanistycznych/definiowania granicy miasta – inkorporuje zespoły zabudowy mieszkaniowej i dzięki zdefiniowanym granicom zieleni zapobiega zjawisku niekontrolowanego „rozlewania się” przedmieść,
– kulturowych – nie zakłóca krajobrazu kulturowego, wykorzystuje go do tworzenia tożsamości miej-sca, podnosi jego rangę (odnowa zabytków architektury),
– rozwoju zrównoważonego – pomaga w zrównoważonym rozwoju terenów wiejskich obszaru me-tropolitalnego – między innymi tworzy nowe miejsca pracy dla okolicznych mieszkańców [7], – zdrowia społecznego – propaguje najdemokratyczniejszy sport na świecie – grać mogą osoby
w każdym wieku, a także te z niesprawnością ruchową kończyn dolnych [8].