Przestrzeń sacrum w krajobrazie wsi Złotogłowice

Wieś Złotogłowice zlokalizowana jest w województwie opolskim, w powiecie nyskim, w północnej części gminy Nysa. Otaczają ją łąki i pola uprawne. Chlubi się kilkusetletnią historią. Wymieniona jest w 1300 roku jako Jacobi villa – „Wieś Jakubowa”. Przypuszcza się, że nazwa wsi wywodzi się od jej lo-katora. Rozwój osady nastąpił w XVIII wieku. Po wojnach śląskich Fryderyk II przeprowadził koloniza-cję niemiecką (tzw. fryderycjańską) [8].

Układ funkcjonalno-przestrzenny Złotogłowic oparty jest na założeniu ulicówki. Cennymi świadkami historii oraz obiektami i miejscami ważnymi w krajobrazie są zabytki:

– gotycki kościół parafialny pw. św. Katarzyny dziewicy i męczennicy z XV–XVI i z początków XX wieku;

– barokowa brama wejściowa wkomponowana w mur otaczający kościół; – cmentarz parafialny z połowy XIX wieku;

– kaplice i krzyże;

– zagroda nr 6 i 7, z połowy XIX wieku.

Kompleks sakralny znajduje się w centrum Złotogłowic. Można w nim wskazać podział na dwie stre-fy. W skład pierwszej wchodzi zlokalizowany wzdłuż ulicy orientowany kościół wraz z placem przyko-ścielnym, oraz działka, w znacznej części zazieleniona, przeznaczona na funkcje mieszkalno-gospo-darcze, kultowo-kontemplacyjne i rekreacyjne. Drugą strefę wyznaczają granice cmentarza, położonego wprawdzie na uboczu, za linią zabudowań i ogrodów przydomowych, ale zarazem sąsiadującego z wy-żej wymienionym terenem wielofunkcyjnym (Ilustracja 1).

Interesujący jest sposób zagospodarowania przestrzennego kompleksu sakralnego.

Murowana bryła kościoła zwieńczona wieżą przylegającą do korpusu nawowego stanowi mocny ak-cent – dominantę w krajobrazie. Wyróżnia się na tle niskiej zabudowy.

Funkcję wprowadzającą na plac przykościelny pełni barokowa brama wejściowa i wjazdowa, roz-wiązana w formie trójprzelotowego łuku tryumfalnego (Ilustracja 1). Wieńczy ją postać Chrystusa Zmar-twychwstałego, wkomponowana w niszę trójkątnego szczytu, oraz krzyż. Jest ona swoistą zapowiedzią akcentów i sedna kreacji całego kompleksu sakralnego, a także poszczególnych makro-wnętrz (Ilustra-cja 2; Ilustra(Ilustra-cja 3). Zbytkowy kamienny krzyż oraz drewniany krzyż misyjny stojące w obrębie działki ko-ścielnej, obok bramy, budynku i głównego ciągu pieszego, dopełniają ich wymowny charakter. Są zna-kiem, symbolem chrześcijańskim, świadectwem celu i sensu ludzkiego życia (Ilustracja 4; Ilustracja 5).

Ilustracja 1. Schemat zagospodarowania terenu kompleksu sakralnego w Złotogłowicach. Rys. G. Lasek Figure 1. Diagram of land development of sacral zone in Zlotoglowice. Drawing by G. Lasek

2. 3.

Ilustracja 2. Widok kościoła pw. św. Katarzyny dziewicy i męczennicy w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 2. The church under the invocation of Saint Catherine, virgin and martyr, in Zlotoglowice. Photo by G. Lasek

Ilustracja 3. Widok bramy wejściowej i wjazdowej prowadzącej na dziedziniec kościoła pw. św. Katarzyny dziewicy i męczennicy w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 3. The view of an entry gate to the courtyard of the church under the invocation

of Saint Catherine, virgin and martyr, in Zlotoglowice. Photo by G. Lasek

Jeszcze mocniejszy akcent na te wartości i prawdy został położony w sposobie rozwiązania cmen-tarza. Przez środek parceli przebiega ceglany, częściowo otynkowany mur z centralnie usytuowaną otwartą bramą wejściową. Zarazem, ogradza on jedną z części przedmiotowej działki. Kompozycję funkcjonalno-przestrzenną oparto na układzie sprzężonym z dwóch alej i kamiennych krzyży – po jed-nym w każdej z części (Ilustracja 6).

4. 5.

Ilustracja 4. Widok zabytkowego krzyża zlokalizowanego obok bramy prowadzącej na teren kościoła pw. św. Katarzyny dziewicy i męczennicy w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek

Figure 4. The view of the monumental cross located next to the gate leading to the area of the church under the invocation of Saint Catherine, virgin and martyr, in Zlotoglowice. Photo by G. Lasek

Ilustracja 5. Widok krzyża misyjnego zlokalizowanego obok kościoła pw. św. Katarzyny dziewicy i męczennicy w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek

Figure 5. The view of the mission cross located next to the church under the invocation of Saint Catherine, virgin and martyr, in Zlotoglowice. Photo by G. Lasek

Obok głównej bramy wejściowej i wjazdowej zaprojektowano tablicę informacyjną oraz studnię prze-kazującą symbolikę wody, odczytywaną m.in. jako „…wszechjedność potencjalności, fons et origo, po-przedzających wszelką formę bądź stworzenie. Zanurzenie w wody oznacza powrót do stanu sprzed ukształtowania w jego podwójnym sensie śmierci i rozkładu, ale również odrodzenia i ponownego krą-żenia, gdyż zanurzenie pomnaża potencjał życia” [2, s. 457] (Ilustracja 7). Po przekroczeniu strefy wej-ściowej znajdujemy się na alei obsadzonej młodymi drzewami, posiadającej posadzkę z kostki betono-wej oraz punkt węzłowy w postaci kamiennego, nowoczesnego krzyża. Za nim, aleję, tym razem już o nawierzchni trawiastej, kontynuuje starodrzewie (Ilustracja 8). Symbolika krzyża przypomina, że „… ustanawia prymarną łączność między dwoma światami (ziemskim i niebiańskim)…, ale również – z ra-cji wyrazistego poziomego przecięcia linii pionowej odpowiadającej wzmiankowanym sensom (oś świa-ta, symbol poziomu) – jest zjednoczeniem przeciwieństw, w którym łączą się intymnie zasada ducho-wa, pionoducho-wa, z porządkiem przejawieniowym, ziemskim.” [2, s. 208] W kształt krzyża układają się także główne ciągi piesze. Najdłuższe ramię prowadzi do bramy wejściowo-wjazdowej. Prostopadłe do nie-go, o nawierzchni z kostki betonowej – do makro–wnętrza ogrodzonego ceglanym murem (Ilustracja 9).

6. 7.

Ilustracja 6. Widok cmentarza w Złotogłowicach. Jedna z głównych alej widoczna w całości. Druga aleja, zlokalizowana za murem rozdzielającym działkę, zaakcentowana jest układem drzew. Fot. G. Lasek

Figure 6. Cemetery in Zlotoglowice. One of the main lanes visible completely. The second lane with trees arrangement located behind the wall that separates lot. Photo by G. Lasek

Ilustracja 7. Widok bramy wejściowej i wjazdowej prowadzącej na teren cmentarza w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 7. The view of an entry gate leading to the cemetery in Zlotoglowice. Photo by G. Lasek

Dla tej części cmentarza węzłem kulminującym kompozycję funkcjonalną – przestrzenną jest zabytkowy krzyż kamienny. Posadowiono go na przecięciu alej, również rozplanowanych w kształcie krzyża, po-siadających nawierzchnię trawiastą i obsadzonych starodrzewem (Ilustracja 10). W efekcie końcowym, w całym założeniu odczytujemy dwa krzyże kamienne, dwa krzyże, w które układa się kształt posadzki alejek oraz dwa krzyże utworzone przez pojedyncze rzędy drzew rosnących wzdłuż głównych ciągów pieszych. Całość dopełniają nagrobki, spośród których część jest już bardzo stara (Ilustracja 1). Wyjąt-kowy klimat miejsca ukształtowany przez specyfikę przeznaczenia terenu, symbolikę, kompozycję funk-cjonalno-przestrzenną oraz roślinność posiada w sobie pierwiastki, które mogą być kojarzone z zało-żeniami parkowymi. W tym zakresie wzbogacają one jakość krajobrazu Złotogłowic. Są korzystne dla kontemplacji, wspomnień, spacerów. Niestety, podobnie jak w przypadku aranżacji terenu przykościel-nego, nie uwzględniono ławek oraz podstawowego oświetlenia, które np. mogłoby podkreślać ważne strefy funkcjonalne i elementy kompozycyjne w krajobrazie. Na uwagę zasługuje także brak parkingu. Dojazd i dojście do głównej bramy cmentarza posiada nawierzchnię gruntową. Do ogólnie bardzo do-brego odbioru cmentarza przyczyniają się zadbane nagrobki, czystość i porządek.

W skład kompleksu sakralnego wchodzi także działka, w znacznej części zazieleniona, przeznaczo-na przeznaczo-na funkcje mieszkalno-gospodarcze, kultowo-kontemplacyjne i rekreacyjne. Część mieszkalno-go-spodarcza zlokalizowana jest od strony głównej ulicy, pozostałe – w głębi parceli, dostępne od strony

8. 9.

Ilustracja 8. Widok jednej z głównych alej cmentarza w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 8. The view of one of the main paths of the cemetery in Zlotoglowice. Photo by G. Lasek

Ilustracja 9. Widok alei łączącej dwa krzyże –

punkty kulminacyjne kompozycji cmentarza w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 9. The view of the path between two crosses –

principal points of cemetery in Zlotoglowice arrangement. Photo by G. Lasek

Ilustracja 10. Widok zabytkowego krzyża na cmentarzu w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 10. The view of monumental cross in the cemetery in Złotogłowice. Photo by G. Lasek

Ilustracja 11. Widok terenu o funkcji kultowo-kontemplacyjnej i rekreacyjnej w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 11. The view of religious, contemplative, and recreational area in Zlotoglowice. Photo by G. Lasek

Ilustracja 12. Scena i plac zlokalizowane w części rekreacyjnej kompleksu sakralnego w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek Figure 12. The scene and square located in the recreational area of the sacral complex in Złotogłowice. Photo by G. Lasek gruntowej drogi oddzielającej ją od cmentarza (Ilustracja 1; Ilustracja 11). W centrum założenia zrealizo-wano oświetloną scenę oraz plac o nawierzchni z kostki betonowej (Ilustracja 12). Miejscem kulminują-cym kompozycję części kultowo-kontemplacyjnej jest grota Matki Bożej Fatimskiej. Wpisano ją w sztucz-nie uformowane sztucz-niewielkie wzsztucz-niesiesztucz-nie porośnięte niską, ozdobną zielenią. Szczyt wieńczy kamienna kolumna z krzyżem. Na niewielkim placyku przed grotą, o nawierzchni żwirowej, umieszczono modli-tewnik i ławki (Ilustracja 13). Po obydwu stronach groty, wzdłuż ogrodzenia utworzonego przez ceglany mur, zaprojektowano drogę krzyżową. Dostępna jest z dojścia w kształcie litery U (Ilustracja 14).

Wyod-13. 14.

Ilustracja 13. Grota Matki Bożej Fatimskiej zlokalizowana w części kultowo-kontemplacyjnej kompleksu sakralnego w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek

Figure 13. The Our Lady of Fatima cave located in the religious and contem plative area of the sacral complex in Złotogłowice. Photo by G. Lasek

Ilustracja 14. Widok jednej ze stacji drogi krzyżowej zlokalizowanej w części kultowo-kontemplacyjnej kompleksu sakralnego w Złotogłowicach. Fot. G. Lasek

Figure 14. The view of one Station of the Way of the Cross located in the religious and contemplative area of the sacral complex in Złotogłowice. Photo by G. Lasek

rębnienie w granicach działki trzech ww. stref funkcjonalno–przestrzennych umożliwiło szerokie, wielo-płaszczyznowe jej wykorzystanie. Zarazem dwie z nich służą przede wszystkim tym celom, dla których zostały zrealizowane. Jest to część mieszkalno-gospodarcza oraz kultowo-kontemplacyjna. Zróżnico-wanie programu użytkowego, realizacja uroczystości o charakterze kościelnym lub świeckim, odbywa się przede wszystkim w obrębie strefy rekreacyjnej. Spośród imprez można wymienić odpusty, dożyn-ki, festyny, procesje, korowody i występy. Sąsiadująca z zabytkowym budynkiem kościoła, wydzielona dla rekreacji część działki, staje się na tym podłożu przestrzenią o charakterze kulturotwórczym. W jej obrębie możliwa jest integracja społeczności wiejskiej. Dokonuje się w różnych sytuacjach, ale za każ-dym razem w kontekście sacrum i pod jego wpływem.

W krajobrazie Złotogłowic występują także krzyże i kaplice przydrożne. (Ilustracja 15; Ilustracja 16)