Konstytucja czerwcowa była jedną z najnowocześniejszych ustaw zasadniczych ówczesnej Europy. Jednak wskutek wyraźnych niedociągnięć (np. braku określenia stosunku władzy ustawodawczej do wykonawczej), a także niezadowolenia środowisk konserwatywnych ze zbyt szeroko zakreślonego – ich zdaniem – prawa wyborczego, data 5 czerwca jest zarazem początkiem ostrej walki politycznej o kształt nowego państwa, trwającej do 1901 r.
Już w czasie obrad Konstytuanty w latach 1848–1849 było widać, że dawny sojusz chłopsko-liberalny zaczął się rwać. Dotyczyło to zwłaszcza sporów o szczegóły ordynacji wyborczej i kwestii kształtu parlamentu (np. stronnictwo chłopskie domagało się parlamentu jednoizbowego). W następnych latach rosły przeciwieństwa na tle ekonomicznym i społecznym, związane z chłopskimi żądaniami dokończenia reform agrarnych. Z kolei narodowi liberałowie wyrażali obawy o utratę pozycji politycznej. Coraz większą niechęć budziły zwłaszcza powszechne wybory, wprowadzające tylu „przyjaciół chłopów” do Folketingu.
Po zmianie konstytucji w roku 1866 do końca XIX w. toczyła się walka polityczna, której przedmiotem był uprzywilejowany Landsting, broniony przez konserwatywną Højre i atakowany przez liberałów oraz Towarzystwo Przyjaciół Chłopów. Konflikt ten wpłynął na ukształtowanie się nowoczesnej sceny politycznej w Danii, przede wszystkim zaś na chłopski charakter duńskiej partii liberalnej. Tendencją pierwszą był zanik po katastrofie 1864 r. stronnictwa narodowych liberałów, z których wielu zasiliło konserwatywno-ziemiańską Højre. Pozostali
41
liberałowie tworzyli liczne, słabe i rozproszone ugrupowania, które łączyła tylko walka z konserwatystami. Wydarzeniem najważniejszym było ich wchłonięcie przez Towarzystwo Przyjaciół Chłopów i utworzenie w 1870 r. partii liberalnej, tzw. Zjednoczonej Lewicy (Det forenede Venstre), żądającej równego prawa wyborczego do obu izb pod hasłem „powrotu do konstytucji czerwcowej”. Drugie zjawisko, dzięki któremu zaczęły formować się nowoczesne partie polityczne, to zakładanie lokalnych komitetów wyborczych.
Komitety wyborcze zaczęły powstawać już w 1848 r., ale miały one charakter doraźny i aktywizowały wyborców jedynie w dniu wyborów. Rolę taką pełniły na przykład lokalne filie Towarzystwa Przyjaciół Chłopów. Otrzymały one permanentny status dopiero po 1866 r., to jest po zmianie konstytucji i ograniczeniu praw wyborczych do izby wyższej. Zdominowana przez chłopstwo partia Venstre zaczęła w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zakładać stałe komitety wyborcze na terenie, gdzie jej wpływy dominowały, tj. na wsi. Interesującym aspektem tego ruchu był udział w nim wielu działaczy spółdzielczych oraz uniwersytetów ludowych. Reakcją na konsolidację sił liberalnych było połączenie w 1875 r. wszystkich środowisk konserwatywnych w jedną partię Højre, której komitety wyborcze zaczęły powstawać przede wszystkim w miastach. Społeczne różnice między izbami wyraziły się wkrótce w ich politycznym składzie – Venstre osiągnęła większość w Folketingu, Højre w Landstingu. Uwidoczniła się jednocześnie słabość systemu: obie izby były wobec siebie równe i miały prawo weta. Tymczasem konstytucja nie przewidywała niezgody między izbami i nie przedstawiała w tym zakresie żadnego rozwiązania. Venstre stawiała żądania uznania priorytetu Folketingu jako izby pochodzącej z wyborów powszechnych. Taktyka, jaką obrali liberałowie w celu wprowadzenia tej zasady, opierała się na obstrukcji: negacja ustaw, a zwłaszcza blokowanie ustawy budżetowej, miała sparaliżować cały system i zmusić rząd do uległości (tzw. polityka więdnięcia – visnepolitik). Rząd konserwatystów doskonale obchodził tę taktykę, wydając zgodnie z konstytucją ustawy prowizoryczne, nie przedkładając ich nawet Folketingowi, co prowadziło w rezultacie do wyeliminowania tej izby z udziału we władzy. Politykiem, który bezsprzecznie wpłynął na kształt, treść i przebieg tej walki politycznej był konserwatywny, wieloletni premier i minister finansów Jacob Brønnum Estrup, autor
42
m.in. taktyki ustaw prowizorycznych. Estrupa odsunięto od władzy dopiero w 1894 r. po blisko 40 latach rządów, gdy część liberałów zdecydowała się na zawarcie z konserwatystami ugody w kwestii zakończenia systemu ustaw prowizorycznych. Efektem ubocznym porozumienia było utworzenie w 1895 r. secesyjnej Liberalnej Partii Reform (Venstrereformpartiet), protestującej przeciwko ugodzie. W 1899 r. podobny rozłam przeżyła także partia Højre, a zwolennicy porozumienia w 1902 r. przyjęli nazwę Wolnych Konserwatystów (De Frikonservative).
Do walki konstytucyjnej należał również problem wprowadzenia zasady parlamentaryzmu. Konstytucja czerwcowa zakładała w imię zasady trójpodziału władz niezależność rządu od Rigsdagu, utrzymała to także konstytucja z roku 1866. W przeciwieństwie do Højre, usiłującej zachować status quo, Venstre domagała się wprowadzenia zależności rządu od parlamentu na wzór brytyjski.
W latach osiemdziesiątych na duńskiej scenie politycznej pojawiła się założona w 1871 r. duńska partia socjaldemokratyczna, początkowo jako sekcja Międzynarodówki, od 1878 roku pod nazwą Związek Socjaldemokratyczny (Socialdemokratisk Forbund), nieoficjalnie zwana Socjaldemokracją -
Socialdemokratiet. W pierwszym okresie była prześladowana przez władze, które
skazywały jej przywódców na kary kilkuletniego więzienia za zwoływanie spotkań robotniczych i demonstracji 1-majowych, pod zarzutem nawoływania do buntu. Do najbardziej znanych i aktywnych polityków należeli Louis Pio, Paul Geleff oraz Harald Brix. Louis Pio już w 1870 r. był współzałożycielem organu socjaldemokratów, tygodnika (od 1872 r. dziennika) „Socialisten”, który w 1874 r. przyjął nazwę „Social-Demokraten”. Pio został resztowany w tym samym roku i w 1873 r. skazany na sześć lat więzienia. Po ułaskawieniu został w roku 1875 przewodniczącym Socjaldemokracji. Naciskany przez władze, w roku 1877 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych (wyjazd sfinansowała duńska policja), gdzie bez powodzenia usiłował w Kansas założyć socjalistyczne falanstery.
Brix pochodził z rodziny chłopskiej i po przybyciu do Kopenhagi pracował jako pomocnik w księgarni. W roku 1873 został skazany na trzy lata więzienia pod zarzutem nawoływania do obalenia ustroju, i ponownie w roku 1877 za atakujące system publikacje prasowe. Paul Geleff był dziennikarzem i synem zagrodnika. W 1873 r. został skazany na trzy lata więzienia za „próbę obalenia porządku
43
społecznego” i w roku 1877 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, skąd powrócił dopiero w 1920 r.
Duńska socjaldemokracja opierała się na szybko rosnącej grupie robotników przemysłowych, formalnie zaś była ściśle związana z jeszcze energiczniej rozwijającym się ruchem związków zawodowych. Podczas pierwszego kongresu partii w 1876 r. przyjęto oparty na socjalizmie reformistycznym program, domagający się ponadto równego i powszechnego prawa wyborczego, reform społecznych i skrócenia czasu pracy. W parlamencie socjaldemokracja pojawiła się w 1884 r., gdy zdobyła 2 mandaty; w wyniku wyborów w 1895 r. w Folketingu zasiadło już 8 posłów socjaldemokratycznych.