Śmierć wybitnych przedstawicieli duńskiego romantyzmu: Adama Oehlenschlägera w 1850 r. i Sørena Kierkegaarda w 1855 r., w sposób formalny wyznaczyła koniec złotego wieku kultury duńskiej. Romantyzm w Danii był jednak nurtem trwałym. Był obecny w kulturze duńskiej jeszcze przez 20 lat po śmierci jego twórców i dopiero odejście Nicolaia Frederika Severina Grundtviga w 1872 r. i Hansa Christiana Andersena w 1875 r. oznaczało jego kres. Trudno jednak powiedzieć, by kultura duńska ostatnich dekad XIX w. była bez znaczenia, wręcz przeciwnie – pojawiły się wówczas postaci, które do dzisiaj wzbudzają dyskusje. Pierwszym z nich był bez wątpienia Georg Brandes, pisarz i krytyk literacki. W cyklu wykładów, rozpoczętych w 1871 r. i publikowanych w latach 1872–1890 w sześciu tomach po tytułem Hovedstrømninger i det nittende århundredes litteratur (Główne prądy literatury XIX stulecia) jako jeden z pierwszych w Danii propagował pozytywizm i naturalizm, skłaniał się ku ateizmowi. Był zwolennikiem twórczości Henrika Ibsena i Bjørnstjerne Bjørnsona i atakował duński romantyzm narodowy i grundtvigianizm, narodowohistoryczne egzaltacje i przesadną, jego zdaniem, religijność Duńczyków. W środowisku Kopenhagi, gdzie w ciągu kilka lat po utracie Szlezwiku i Holsztynu powstawały masowo liczne organizacje narodowe (jak np. Stowarzyszenia Flagi Duńskiej – Foreningen Dannebrog, wspomniane wyżej Stowarzyszenia Konstytucji 5 Czerwca – Juniforeninger), takie poglądy musiały
44
wywołać oburzenie. Także ataki na obowiązujący kanon literacko-kulturowy oraz propagowanie np. śmiałych obyczajowo sztuk Henrika Ibsena, uchodzących w zdominowanej przez ortodoksyjne ruchy religijne Danii za gorszące, przysporzyły mu wielu wrogów. Gdy na dodatek Brandes zaczął głosić żądania rozluźnienia obyczajów, zwłaszcza erotycznych, w roku 1872 odmówiono mu objęcia obiecanej katedry estetyki na Uniwersytecie Kopenhaskim i zamknięto przed nim łamy najważniejszych czasopism literackich. Gdy wreszcie organizacje kaznodziejskie uznały Brandesa za wcielenie diabła, ten opuścił na kilka lat Danię. Podróżował m. in. do Polski, czego efektem była książka Indtryk fra Polen (Wrażenia z Polski, 1888), w której z dużą sympatią odniósł się do Polaków i sprawy polskiej. Powrócił w 1883 r., by odkryć, że w ciągu 6 lat jego wygnania brandezjanizm stał się modny i powstały liczne grupy jego zwolenników oraz wyznawców. W roku 1903 G. Brandes ostatecznie został profesorem estetyki. W okresie późniejszym, zafascynowany filozofią Nietschego, porzucił pozytywizm.
Jednym z wyznawców brandezjanizmu był Jens Peter Jacobsen, z wykształcenia botanik i jeden z popularyzatorów darwinizmu w Danii. Do jego najbardziej znanych powieści należą Fru Marie Grubbe i Jens Lyhne. Pod pewnym wpływem Brandesa pozostawał także Karl Gjellerup, który w okresie późniejszym zainteresował się psychologią; do jego najciekawszych powieści należą Minna (Minna, 1889) oraz posępna historia zbrodni z namiętności – Møllen (Młyn na wzgórzu, 1896).
Najwybitniejszym przedstawicielem duńskiego realizmu krytycznego i naturalizmu był natomiast Henrik Pontoppidan. W takich powieściach, jak Den
forjættede Land (Umiłowany kraj, 1891–1895), Lykke-Per (W czepku urodzony,
1898–1904), czy De dødes rige (Królestwo umarłych, 1912–1916), pokazywał sprzeczność między pięknymi ideami postępu, wolności i oświaty a brutalną rzeczywistością. W roku 1917 wspólnie z Karlem Gjellerupem otrzymał Literacką Nagrodę Nobla.
Po drugiej stronie literackiej sceny duńskiej pozostał Herman Bang, który pod koniec lat osiemdziesiątych zyskał rozgłos jako twórca wysoko ocenianych opowiadań. Zdaniem wielu krytyków to właśnie twórczość Banga stała się wzorem dla takich pisarzy jak William Faulkner czy Ernest Hemingway. Niespełniony aktor i
45
wybitny eseista, początkowo pisał powieści naturalistyczne, by zbliżyć się do literackiego impresjonizmu. W takich dziełach, jak Ved vejen (Przy drodze, 1886),
Stuk (Stiuk, 1887), Tine (1889), Ludvigsbakke (Ludwikowe wzgórze, 1898)
przekazywał Bang przede wszystkim obraz ludzkiej psychiki. Szczególnie przejmujące są stworzone przez niego postacie kobiet, często przegranych i starzejących się, jak i odniesienia autobiograficzne (np. wspomnienie ojca-pastora i jego maniakalno-depresyjnej psychozy). Jego odważne obyczajowo książki często padały ofiarą cenzury policyjnej, np. Håbløse slægter (Beznadziejne pokolenia, 1880), w której opisał historię kobiety uwodzącej mężczyznę. W pruderyjnej i wiktoriańskiej Kopenhadze Bang był od tego czasu nękany przez nienawidzącą go prasę, także z powodu swego homoseksualizmu i swoistego uczuciowego ekshibicjonizmu. Mocno nasycone tak charakterystycznym dla kultury skandynawskiej psychologizmem, pisarstwo Banga kilkadziesiąt lat później stało się inspiracją dla wybitnych twórców duńskiego kina niemego. Zaś jego mniej lub bardziej skrywany homoseksualizm, pod koniec XIX wieku nie tylko wyśmiewany, lecz także karany, stanie się na początku XX wieku ważnym czynnikiem przemian obyczajowych. Warto zwrócić uwagę, że pierwsze polskie tłumaczenia jego opowiadań, często anonimowe, ukazywały się w czasopismach już w latach dziewięćdziesiątych XIX w.; w okresie międzywojennym swoje przekłady tekstów Banga publikował Leopold Staff, natomiast po II w. św. także Jarosław Iwaszkiewicz (powieść Przy drodze, Poznań 196320.
Zjawiskiem do dziś fascynującym jest tzw. malarstwo ze Skagen. Na początku lat siedemdziesiątych artystyczne małżeństwo Anny i Michaela Ancherów stworzyło w rodzinnym domu Anny w Skagen na północnym cyplu Jutlandii miejsce spotkań i twórczości dla wielu duńskich malarzy. Malarska kolonia ze Skagen, składająca się z najwybitniejszych artystów duńskich tego okresu, początkowo hołdowała malarstwu realistycznemu i naturalistycznemu (głównie pejzaże i obrazy życia rybaków), by w latach osiemdziesiątych zainteresować się impresjonizmem i koloryzmem. Efektem było powstanie całego nurtu malarskiego poświęconego tematyce morskiej oraz rybackiej (malarstwo ze Skagen). Oprócz małżeństwa
20 Znakomitym źródłem wiedzy na temat polskich przekładów literatury skandynawskiej jest
Bibliografia polskich przekładów z literatury pięknej krajów skandynawskich, w opracowaniu E.
46
Ancherów do najwybitniejszych przedstawicieli nurtu ze Skagen należał Peder Severin Krøyer. Po studiach w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze i podróżach artystycznych m. in. do Paryża i Rzymu, w 1894 r. osiadł na stałe w Skagen. Jego twórczość – nadmorskie pejzaże, życie codzienne rybaków - wyróżnia się udanym połączeniem realizmu z neoromantycznym koloryzmem.
O ile malarze ze Skagen cieszyli się raczej powszechną sympatią opinii publicznej, to jeden z najwybitniejszych twórców skandynawskich przełomu wieków XIX i XX – Jens Ferdinand Willumsen – wywoływał krańcowo sprzeczne emocje: od uwielbienia do całkowitego potępienia. Dziś jest stawiany obok Edvarda Muncha, Paula Gauguina i Axela Gallèna. Urodzony w 1863 r. Willumsen początkowo uprawiał malarstwo realistyczno-naturalistyczne, by w latach dziewięćdziesiątych zbliżyć się do neoromantyzmu i symbolizmu. Poznał wówczas Paula Gauguina, z którym należał do nurtu tzw. malarstwa z Bretanii, i przejął od niego specyficzne rozumienie formy i koloru. W 1921 r. osiadł na stałe we Francji południowej, gdzie w całkowitej izolacji mieszkał aż do śmierci w 1958 r.; jego malarstwo w sposób charakterystyczny wyróżniało się ekspresjonizmem i ponurą dekadencją (m.in. wyjątkowo przygnębiające wizje tonącej Wenecji).
47