Socjaldemokracja duńska stopniowo powiększała swój parlamentarny stan posiadania, coraz częściej mówiło się także o objęciu przez lewicę samodzielnych rządów. Mając to wyraźnie na względzie, a także raczej umiarkowane poglądy duńskiego elektoratu, we wrześniu 1923 r. uczestnicy kongresu partii socjaldemokratycznej uchwalili nowy program, w którym pojawiły się zupełnie nowe akcenty. Przede wszystkim zrezygnowano z punktów mówiących o zniesieniu kapitalizmu i dążeniu do socjalistycznej utopii na rzecz pragmatycznego planu regulowania systemu poprzez zwiększony udział państwa w gospodarce. Państwo powinno, zdaniem twórców programu, być aktywnym uczestnikiem gry rynkowej i wpływać na popyt zarówno w czasie dobrej koniunktury (obniżać go), jak i w czasie kryzysu (stymulować np. poprzez rozwój inwestycji publicznych).
Wybory 11 kwietnia 1924 r. były zgodne z coraz wyraźniejszą w wielu krajach Europy (Wielka Brytania, Szwecja, Norwegia) tendencją spadku zaufania wyborców w stosunku do liberałów na rzecz lewicy. Okazały się przełomowe także w dwudziestowiecznej historii Danii. Socjaldemokracja zdobyła 55 mandatów, czyli 7 więcej w stosunku do wyborów w 1920 r., natomiast RV odzyskała 2 mandaty (z
131
18 na 20). Wobec strat prawej strony parlamentu – Venstre utraciła 7 mandatów i dysponowała obecnie 48, konserwatyści zdobyli tylko jeden mandat więcej i wprowadzili 28 posłów – ustępujący premier Neergaard zarekomendował Chrystianowi X przekazanie funkcji formowania rządu przywódcy socjaldemokratów, Thorvaldowi Stauningowi. Socjaldemokratyczny rząd okazał się ostatecznie rządem mniejszościowym, bowiem radykalni liberałowie, dotąd chętnie jako partia rządząca wspierający się socjaldemokratami, tym razem z trudnością akceptowali sytuację odwrotną i nie byli w stanie zdecydować się, którą z partii poprzeć – socjaldemokratów czy Venstre. Wśród ministrów rządu Stauninga jedną z najciekawszych postaci była minister oświaty, historyk Nina Bang, pierwsza kobieta na ministerialnym stanowisku w historii Danii. Przedkładane przez nią propozycje reformy duńskiego szkolnictwa zostały zrealizowane dopiero w połowie lat trzydziestych.
Pierwszy w historii Danii rząd socjaldemokratyczny był jednak od początku na nie najlepszej pozycji ze względu na brak w obu izbach parlamentarnej większości. Toteż podejmowane przez Stauninga energiczne próby realizacji sztandarowych obietnic wyborczych, jak na przykład wprowadzenia nowego podatku od majątku lub stopniowego rozbrojenia Danii, były niemal natychmiast odrzucane przez Folketing i Landsting. Najambitniejszym zadaniem rządu Stauninga była próba uporządkowania kursu korony, co okazało się jednak ponad siły oraz możliwości socjaldemokratów i zakończyło upadkiem rządu oraz przedterminowymi wyborami.
Po zakończeniu wojny kurs korony był daleki od stabilności. Jesienią 1923 r. większość stronnictw politycznych i grup interesów była zgodna co do konieczności wprowadzenia stałego parytetu złota60. W grudniu 1924 r. rząd Stauninga zawarł porozumienie z Venstre i RV. Kompromis nakładał na Bank Narodowy obowiązek zapewnienia stabilnego kursu korony i w tym celu zaciągnięto za granicą pożyczki oraz osiągnięto znaczne obniżenie długu publicznego poprzez podwyższenie podatków. Pomysł zakładał więc utrzymanie siły nabywczej korony poprzez stabilizację jej kursu przy jednoczesnym ściągnięciu z rynku nadmiaru pieniędzy.
60 Stały parytet złota przyjęły wszystkie (ówczesne) państwa skandynawskie w roku 1875, zawierając Unię Monetarną. Zakładała ona ponadto zastąpienie w tych krajach dawnych walut – koroną (duńską, szwedzką, a od 1905 także norweską). Zasada parytetu obowiązywała do wybuchu I w. św.
132
Był jednak ważny warunek powodzenia całego planu – zarówno ceny, jak i płace powinny pozostać na względnie stałym poziomie.
Tymczasem już na początku 1925 r. inflacja zaczęła rosnąć, i to głównie, z powodu wzrostu cen żywności, co w nieunikniony sposób spowodowało nasilenie się żądań płacowych ze strony robotników i wysuwanie przez związki gróźb strajkowych. Sytuacja na tyle się zaogniła z powodu trudności z zawarciem porozumienia, że 21 kwietnia Związek Pracodawców podjął decyzję o powszechnym lokaucie. Robotnicy odpowiedzieli 15 maja strajkiem pracowników branży transportowej. Nie spotkał się on jednak z poparciem pozostałych związków i już 5 czerwca związki zawodowe zdecydowały się zaakceptować odrzucane poprzednio kompromisowe propozycje mediatora.
Wydarzenia te oraz pogarszająca się sytuacja gospodarcza – w 1925 r. znów upadł jeden z dużych duńskich banków, Bank Spółdzielczy (Andelsbanken) – wyraźnie zaszkodziły socjaldemokratycznemu rządowi. Do prasy przeciekły projekty przygotowywanych przez socjaldemokratów ustaw antystrajkowych, które m.in. ingerowały w gwarantowaną przez prawo swobodę negocjacji między robotnikami i pracodawcami. Wobec wygaszenia strajków zostały one odłożone ad acta, jednak oburzenie środowiska pracowniczego było na tyle duże, że Venstre usiłowała wprowadzić sprawę pod obrady parlamentu. Dzięki poparciu radykalnych liberałów Socjaldemokracji udało się wykreślić ten punkt z porządku dziennego jako bezprzedmiotowy – „nie można dyskutować ustawy, której projekt został anulowany”61
.
Pierwszy gabinet socjaldemokratów ostatecznie pogrążyła korona, której kurs mimo usiłowań rządu rósł zbyt szybko. Celem Stauninga było doprowadzenie do utrzymania korony na rzeczywistym poziomie 500 mg czystego złota. Tymczasem do gry weszli spekulanci i rezultatem były coraz większe kłopoty duńskich eksporterów oraz gwałtownie rosnące bezrobocie, które w 1926 r. osiągnęło poziom blisko 21 proc. Przedstawionych jesienią tego roku rządowych propozycji ratowania gospodarki poprzez inwestycje publiczne i bezpośrednią pomoc finansową dla upadających przedsiębiorstw nie poparła żadna z pozostałych partii politycznych, łącznie z radykalnymi liberałami. Premierowi Thorvaldowi Stauningowi nie
133
pozostało nic innego, jak rozwiązać parlament i rozpisać nowe wybory na 2 grudnia 1926 r.
Zgodnie z oczekiwaniami liberalna Venstre wraz z konserwatystami odzyskali większość w parlamencie, zdobywając odpowiednio 46 i 30 mandatów. Straciły zarówno partia socjaldemokratyczna, jak radykalni liberałowie, wprowadzając do parlamentu 53 i 16 przedstawicieli. W Folketingu pojawiła się z 2 mandatami nowa partia – Związek Prawa (Retsforbundet, Rfb). Został on założony w 1919 r., a jego program opierał się na ultraliberalnych pryncypiach wolnego rynku i silnego ograniczania roli państwa. Ponadto partia ta odwoływała się do popularnych od przełomu wieków XIX i XX, zwłaszcza w uboższych środowiskach wiejskich, teorii amerykańskiego ekonomisty Henry’ego George’a62
.
Funkcję sformowania gabinetu otrzymał były minister rolnictwa w rządzie Neergaarda, Thomas Madsen-Mygdal, który tuż przed wyborami objął stanowisko lidera Venstre. Był znany ze swego ekonomicznego liberalizmu, więc wiejski elektorat Venstre oczekiwał od niego – bądź co bądź ziemianina i prezesa Zrzeszenia Towarzystw Rolniczych (De danske Landboforeninger) – konkretnych posunięć w celu opanowania kryzysu w duńskim rolnictwie. W połowie lat dwudziestych trudności dopadły bowiem także ten dotąd świetnie radzący sobie główny sektor duńskiej gospodarki: szalała pryszczyca, spadały ceny masła, a wysoki kurs korony wpływał na obniżenie dochodów z eksportu kluczowych dla Danii produktów rolnych. Na dodatek w 1925 r. Niemcy znacznie podniosły stawki celne na bydło rzeźne. Farmerzy spodziewali się więc, że rząd Madsena-Mygdala będzie prowadził politykę prorolniczą, co w tej konkretnej sytuacji było równoznaczne z ograniczaniem ingerencji państwa na rynku towarów rolnych.
Na początku lutego 1927 r. rząd Madsena-Mygdala przedstawił szeroko zakrojony program oszczędnościowy, przyjęty przez Folketing dzięki poparciu Konserwatywnej Partii Ludowej. Mocno obcięto wydatki publiczne, co miało zagwarantować zahamowanie wzrostu kursu korony, m.in. obniżając pensje pracowników państwowych. Z wielu instytucji państwowych, na przykład Duńskich Kolei Państwowych,musiały odejść tysiące pracowników. Rezygnowano z ważnych
62 Henry George (1839–1897), amerykański ekonomista i publicysta. W opublikowanej w 1879 r. pracy Postęp i nędza proponował w celu walki z ubóstwem wprowadzenie tylko jednego podatku od przychodów z ziemi (single tax), stąd często Związek Prawa bywa nazywany Partią Jednego Podatku.
134
inwestycji publicznych, choćby budowy mostu kolejowego nad Małym Bełtem. Mimo ogromnego bezrobocia w wysokości 25 proc. rząd zdecydował się na likwidację większości biur pośrednictwa pracy i ograniczeniu dotacji państwowych do A-kasser. Sytuację robotników ratował spadek cen, dzięki wysokiemu kursowi korony sięgający nawet 23 proc.
Dzięki oszczędnościom rząd mógł obniżać w latach 1927–1928 różnego rodzaju podatki, m.in. dochodowy i majątkowy, z czego jednak korzystali głównie najbogatsi, przede wszystkim w rolnictwie. Nic więc dziwnego, że rosła popularność Socjaldemokracji, wytykającej rządowi proceder zabierania biednym i dawania bogatym.
Ale to nie socjaldemokraci mieli się wkrótce przyczynić do upadku liberalnego rządu Madsena-Mygdala, lecz wspierający go konserwatyści, którzy mieli świadomość pełnienia upokarzającej funkcji maszynki do głosowania. Dodajmy, głosowania za liberalnymi ustawami, co do których nie mieli przekonania. Z kolei wysuwane przez konserwatystów propozycje były przez liberałów twardo odrzucane jako sprzeczne z zasadą wolnego rynku. Tak stało się z projektem podwyższenia kryzysowych, ochronnych ceł dla niektórych gałęzi duńskiego przemysłu. Z powodu ceł konserwatyści znaleźli się później w trudnej sytuacji, gdyż odrzucenie tego projektu przez rząd stało się dla Socjaldemokracji okazją do postawienia wniosku o wotum nieufności. Konserwatywna Partia Ludowa okazała się jeszcze raz lojalna wobec rządu, zwłaszcza że jej najważniejszy elektorat – przedstawiciele wielkiego kapitału duńskiego – preferował politykę obniżania płac, a nie podwyższania ceł. Kontrowersje doprowadziły jednak do zmiany na stanowisku lidera partii – Victora Pürschela zastąpił John Christmas Møller, jeden z najwybitniejszych duńskich polityków XX w., syn finansisty i prawnik z wykształcenia, zwolennik konserwatyzmu demokratycznego. Przejawiał także dużą elastyczność i latem 1927 r. doszło do pewnego zbliżenia politycznego między konserwatystami i socjaldemokratami, którzy rozpoczęli prace nad projektem nowego prawa celnego, choć z powodu dużych różnic programowych bez widocznego rezultatu.
W roku 1928 r. w kłopoty finansowe wpadł kolejny duński duży bank, Bank Prywatny. Rząd liberałów nie był jednak skłonny udzielić mu takiej pomocy, z jakiej
135
skorzystał kilka lat wcześniej Bank Wiejski w czasie rządów tej samej partii, co wywołało zarzuty faworyzowania instytucji związanej z jej elektoratem. W rezultacie rząd Mygdala-Madsena został zmuszony do drastycznej reorganizacji Banku Wiejskiego, będącej de facto jego nacjonalizacją. Kierownictwo banku składało się odtąd z mianowanej przez ministra handlu rady oraz z pięcioosobowego zarządu, w skład którego wchodzili przedstawiciele 4 największych partii politycznych.
W latach 1928–1929 zaczęła się wreszcie poprawiać sytuacja gospodarcza w Danii i poza jej granicami, co znacznie ułatwiało działalność rządu. W sposób widoczny zaczęło rosnąć zatrudnienie, choć jeszcze pod koniec 1927 r. bezrobocie wynosiło 22 proc. Po konflikcie w 1925 r. okres ten był także spokojny pod względem sytuacji na rynku pracy.
Jesienią 1928 r. rząd Mygdala-Madsena uderzył wreszcie w czuły punkt konserwatystów – duńską armię, drastycznie zmniejszając w projekcie budżetu na 1929 r. nakłady na obronność. Wszelkie wysuwane przez konserwatystów projekty kompromisowego rozwiązania rząd uparcie odrzucał. W rezultacie parlamentarny klub Konserwatywnej Partii Ludowej zdecydował, że 21 marca wstrzyma się od głosu podczas głosowania nad budżetem63. Podobnie uczyniła RV, Socjaldemokracja zagłosowała przeciw, i jej 52 głosy wobec 45 głosów Venstre doprowadziły do upadku nie tylko planu budżetowego, ale także rządu.
Przyczynienie się do upadku rządu liberałów kosztowało konserwatystów utratę głosów mieszczańskiego elektoratu. Podczas wyborów 24 kwietnia 1929 r. zdobyli 24 mandaty wobec 30 w poprzedniej kadencji. Nieco stracili także liberałowie, płacąc za przeprowadzenie programu oszczędnościowego kosztem pracowników najemnych i faworyzowanie swego wiejskiego elektoratu (43 mandaty wobec 46 w poprzedniej kadencji). Humory poprawił im zapewne zdobywca mandatu z regionu Wysp Owczych, sympatyk liberałów. Prawdziwym zwycięzcą okazała się za to Socjaldemokracja, rozszerzając swój stan posiadania z 53 do 61 mandatów. Razem z radykalnymi liberałami, którzy utrzymali 16 mandatów, parlamentarna lewica uzyskiwała większość, nawet po uwzględnieniu mandatów politycznej drobnicy w rodzaju Związku Prawa (2 mandaty) czy Partii Szlezwickiej
136
(1 mandat). Kierownictwa obu stronnictw szybko się porozumiały i wkrótce powstał koalicyjny rząd socjaldemokratyczno-radykalny z Thorvaldem Stauningiem na stanowisku premiera i Peter Munchiem jako ministrem spraw zagranicznych. Dawny lider RV i ekspremier Carl Theodor Zahle objął tekę ministra sprawiedliwości. Koalicja rządowa pod przywództwem Stauninga i Muncha przetrwała aż do 1943 r. jako najbardziej stabilny i trwały rząd w całym stuleciu. We wspólnej deklaracji programowej pojawiły się takie punkty jak walka z bezrobociem, likwidacja izby wyższej parlamentu oraz dążenie do rozbrojenia Danii. Dominowały dwie podstawowe linie programowe Socjaldemokracji – „Przedsięwzięcia w celu popierania modernizacji przemysłu i wdrażania nowych metod do wszystkich branż duńskiej gospodarki” oraz realizacji idei sprawiedliwego podziału i rozbudowy opieki socjalnej64.
Osobą najważniejszą w rządzie pozostawał bez wątpienia Thorvald Stauning, trzymający partię żelazną ręką i nietolerujący najmniejszego sprzeciwu. Najdrobniejszy błąd kończył się dymisją urzędnika, a delikwent często dowiadywał się o niej ostatni. Jako polityk wykazywał się niesłychaną przenikliwością i zmysłem praktycznym, a jego działania antykryzysowe zyskały mu najprawdziwsze uwielbienie ze strony świata pracy. Jak pisze duński historyk: „pojawił się na otwieraczach do piwa, a jego brodata twarz wisiała w ramkach w każdym przyzwoitym domu robotniczym. Za niewielkie pieniądze można było zakupić sobie nieduże popiersie premiera”65. Nikomu nie przeszkadzał – a może nawet czynił jego osobę bardziej „demokratyczną” – legendarny alkoholizm premiera, który od czasu do czasu wyruszał „w Danię” i partyjni przyjaciele musieli dosłownie zanosić go do domu. Również jego stosunki rodzinne, zwłaszcza gwałtowne relacje z dwiema żonami, z którymi rozstawał się w sposób daleki od przyjaznego, raczej przysparzały mu sympatii. Historycy duńscy nie mają wątpliwości – Thorvald Stauning był najwybitniejszym duńskim premierem XX w. i największą osobowością duńskiej sceny politycznej.
Do jednych z najważniejszych reform rządu Stauninga należała nowelizacja kodeksu karnego z 1866 r., z czym od połowy lat dwudziestych zmagali się kolejni ministrowie sprawiedliwości. Dążono – wbrew opinii publicznej, domagającej się
64 N.F. Christiansen, K.C. Lammers, H.S. Nissen, Tiden 1914–1945, s. 243. 65 P. Christoffersen, Danmark i det 20. århundrede, s. 218–219.
137
niezmiennie zaostrzenia sankcji – do zniesienia niewykonywanej w Danii od 1892 r. kary śmierci oraz generalnego złagodzenia kar. Wiele paragrafów stało się wobec zmiany obyczajów bezużytecznych (np. karanie za zdrady małżeńskie lub homoseksualizm). Pojawiły się za to nowe przestępstwa, które należało uwzględnić w nowym kodeksie, na przykład dokonane pod wpływem alkoholu. Uchwalony w 1930 r. nowy kodeks karny był pierwszym krokiem duńskiego wymiaru sprawiedliwości w stronę zupełnie nowej filozofii karania – nie zemsty, lecz ochrony społeczeństwa przed przestępcami oraz ich resocjalizacji. Wbrew opinii publicznej, zwłaszcza lewicowo-radykalnej, kodeks utrzymał zakaz dobrowolnego przerywania ciąży, dopuszczając aborcję w absolutnie wyjątkowych przypadkach o charakterze medycznym.
Najtrudniejsze zadanie stanęło jednak przed koalicją, gdy do Danii dotarły skutki wielkiego krachu na giełdzie nowojorskiej.
138