• Nie Znaleziono Wyników

Analizę doświadczeń kartograficznych w zakresie przestrzennego ujmowania wy-branych elementów obrzędowości narodzinowej należy rozpocząć od Atlasu kul-tury ludowej w  Polsce (dalej: AKLP), autorstwa Kazimierza Moszyńskiego oraz jego dwóch współpracowniczek39, Jadwigi Klimaszewskiej i  Marii Bytnarównej.

Przypomnę, że była to pierwsza w  Europie próba kartograficznego ukazywania zjawisk kulturowych (wraz z  ich interpretacją) na podstawie dostępnych źródeł etnograficznych, historycznych i językowych. W przedmowie Moszyńskiego czy-tamy o doniosłości przedsięwzięcia:

W  r. 1929 postanowiłem w  podobny sposób pozyskać dla całej Polski materiał z zakresu ludowej kultury duchowej. Ułożyłem kwestionariusz, uwzględniający róż-norodne przykładowe zagadnienia ze wszystkich prawie działów tej kultury, o ile one obiecywały dać szczególnie zajmujące wyniki po rzuceniu ich na obszerne geo-graficzne tło obejmujące szczególnie Polskę; zainteresowałem tą sprawą paru kole-gów oraz kilku uczniów […] i w latach 1930/31 badania zostały zbiorowymi siłami przeprowadzone. W konsekwencji Polska, pierwsza spośród wszystkich państw, zdo-była się na orientacyjne co prawda, bądź co bądź jednak prawdziwie geograficzne i planowe ujęcie zwartego zespołu problemów etnograficznych przez pokrycie całego

38 Szerzej o  specyfice polskich atlasów dialektologicznych i  językowych (w  tym szcze-gółowa klasyfikacja atlasów) w obszernym opracowaniu: J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne i etnograficzne. Kraków 2004, s. 5.

39 Zob. K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej w Polsce. Z. 1. Kraków 1934; K. Moszyński, M. Bytnarówna, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 2;

K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej w Polsce. Z. 3. Kraków 1936.

swego terytorium zupełnie równomierną siecią celowo i  jednakowo zbadanych punktów40.

O  skali projektu świadczy również obszar badawczy poddany eksploracji – dane źródłowe pozyskano w 134 miejscowościach głównych i dodatkowych, znaj-dujących się w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej41; badaniami objęto nie tyl-ko ludność polską, ale także ukraińską i białoruską. Praca jest ważnym źródłem materiałowym do badań niektórych działów kultury oraz słownictwa gwarowego tych trzech narodów; nadto doświadczenia zdobyte podczas jej opracowywania ułatwiły w okresie powojennym prace nad Polskim atlasem etnograficznym42.

W Atlasie kultury ludowej w Polsce zawarto przeważnie wybrane zagadnienia dotyczące kosmogonii, demonologii ludowej, wróżbiarstwa i  obrzędowości do-rocznej. W  pierwszym zeszycie widnieją dwie mapy poświęcone ludowej demo-nologii, na których ukazano występowanie wierzenia o  zamienianiu się duszy dziecka nieochrzczonego lub poronionego w  ptaka oraz o  południcy (demonie zajmującym się najczęściej porywaniem dzieci)43. W drugim zeszycie znajdują się dwie mapy dotyczące częściowo obrzędowości narodzinowej44; w trzecim – trzy45.

Obok omówienia zawartości treściowej AKLP warto również odnieść się do kwestii metodycznych. Z  punktu widzenia kartografii etnograficznej jest istot-ne to, że na analizowanych mapach obok symboli danych pozytywnych po raz pierwszy zastosowano dwa odrębne symbole na oznaczenie informacji negatyw-nej: „=”, czyli „brak tradycji” (informujący o  niewystępowaniu danego zjawiska w przeszłości czy w trakcie badań), oraz „–”, oznaczający „brak odpowiedzi” (tzn.

brak jakiejkolwiek odpowiedzi od respondenta bądź jej niejednoznaczność). Istot-ne są również komentarze pod mapami, stanowiące próbę ostrożIstot-nej, lecz wnikli-wej interpretacji konfiguracji zasięgów wytyczonych na mapach. Można tu jako przykład podać sposób argumentacji Moszyńskiego w kwestii zasięgu dwuskrzyd-łowego – na przykładzie mapy dotyczącej nazw ksieżyca w nowiu:

Ten rodzaj zasięgu z reguły zdradza u nas silną ekspansję danego zjawiska z chodu na wschód, przy czym punkty wyjścia dla niego leżą nieraz daleko na za-chodzie. Jakoż, gdybyśmy i w tym wypadku zechcieli sięgnąć do Europy zachodniej, znaleźlibyśmy tam w  powszechnym użyciu termin najdokładniej odpowiadający naszemu nowemu m.[iesiącowi]: cf. nmc. Neumond, ang. new moon, franc. nou-velle, łac. luna nova itd. Oczywiście jednak ta okoliczność nie dowodzi, aby nazwa

40 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 1, s. 2.

41 Ibidem, mapa 1: Wykaz miejscowości, skąd pochodzą dane do kultury duchowej.

42 J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne…, s. 75, 77.

43 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 1, mapa 6: Ptak-dusza, mapa 7: Zasięg tradycji o demonie zwanym południcą lub podobnie.

44 K. Moszyński, M. Bytnarówna, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 2, mapa 3: Przyczyny choroby u dzieci zwanej pleśniawki (soor), mapa 6: Zasięg tradycji o demo-nie zwanym rusałka lub kozytka.

45 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 3, mapa 3: Nazwa pleś-niawek (soor), mapa 5: Demony i demoniczne dusze zabijane przez piorun, mapa 7: Demony (porywające i) odmieniające niemowlęta.

nowy m.[iesiąc] musiała powstać pod wpływem Zachodu; dowodzi tylko, że pod tym wpływem powstać mogła46.

Moszyński zwracał uwagę nie tylko na desygnaty, lecz również na same na-zwy; uwzględniał też niekiedy ich właściwości fonetyczne i  morfologiczne, na przykład na mapie nazw instrumentu dudy oprócz polskich podał także okre-ślenia białoruskie i  ukraińskie, zwracając uwagę na miejsce akcentu czy właści-wości wymowy47. Wskazuje to na rzetelność naukową Moszyńskiego w zakresie wnioskowania o rozprzestrzenianiu się w czasie i przestrzeni analizowanych przez niego zjawisk językowych oraz kulturowych. Niektóre dane z map AKLP wyko-rzystywano w publikacjach atlasowych48, w tym tych poświęconych obrzędowości narodzinowej. Do interpretowania zmian kulturowych, szczególnie w przypadku datowania wierzeń, jak pisali Edyta Diakowska i Zygmunt Kłodnicki:

[…] wielce pomocna okazała się mapa K. Moszyńskiego z  1936 roku, przedsta­

wiająca rozmieszczenie nazwy demona porywającego lub odmieniającego dzieci, umieszczonej w granicach ówczesnej Polski (badaniami nie objęto obecnych ziem zachodnich i północnych). Z kolei na podstawie materiałów kwestionariuszowych, głównie z lat 70. i 80. XX wieku, opracowano mapy przedstawiające to zagadnienie […]. Wszystkie te mapy dają doskonałą możliwość porównania, gdyż można na ich podstawie przeanalizować, w jakim stopniu dawne wierzenia, zobrazowane przez Moszyńskiego, zachowały się do czasów późniejszych, a więc lat 70. i 80. ubiegłego wieku, co daje podstawę do analizy map pod kątem chronologii danego przeko­

nania49.

Wspomniani badacze na dwóch mapach zestawili dawniejsze informacje o przestrzennym występowaniu wierzenia dotyczącego demona zwanego boginka, mamuna, sibiela, odmienica, dziwożona, kraśnię (lata 30. XX wieku) z blisko pół wieku młodszymi danymi atlasowymi, uzyskując interesujące wyniki badawcze odnośnie do zmian w  konfiguracji zasięgów występowania analizowanych zja-wisk50.

46 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 1, mapa 5: Nazwa księ­

życa na nowiu.

47 J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne…, s. 77.

48 Analizowano je na przykład w  kontekście zmian w  zasięgach występowania nazw dotyczących Plejad i  Oriona, określeń strzałki piorunowej czy rodzaju roślin zatykanych w strzechy, domy itp. w dniu św. Jana (zob. A. Lebeda [Pieńczak]: Wiedza i wierzenia ludo­

we. T. 6. W: „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”. Red. Z. Kłodnicki. Wroc-ław–Cieszyn 2002, s. 63–65, 67, 177–180).

49 E. Diakowska, Z. Kłodnicki: Demony porywające i odmieniające dzieci. W: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia narodzinowe. T. 9. Cz. 1: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia związane z naro­

dzinami i wychowaniem dziecka. W: „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”. Red.

Z. Kłodnicki, A Pieńczak. Wrocław–Cieszyn 2010, s. 179.

50 Dotyczy to map: Nazwa demona, którego funkcją główną jest porywanie lub odmienia­

nie dzieci, II (mapa 9); Nazwa demona, którego funkcją poboczną jest porywanie lub odmie­

nianie dzieci, I (mapa 10) [uwaga: druga mapa winna być opatrzona numerem 11; nadto po jej tytule powinien widnieć numer rzymski II – A.P.] (zob. E. Diakowska, Z. Kłodnicki:

Demony porywające i odmieniające dzieci…, s. 236, 238).