Analizę doświadczeń kartograficznych w zakresie przestrzennego ujmowania wy-branych elementów obrzędowości narodzinowej należy rozpocząć od Atlasu kul-tury ludowej w Polsce (dalej: AKLP), autorstwa Kazimierza Moszyńskiego oraz jego dwóch współpracowniczek39, Jadwigi Klimaszewskiej i Marii Bytnarównej.
Przypomnę, że była to pierwsza w Europie próba kartograficznego ukazywania zjawisk kulturowych (wraz z ich interpretacją) na podstawie dostępnych źródeł etnograficznych, historycznych i językowych. W przedmowie Moszyńskiego czy-tamy o doniosłości przedsięwzięcia:
W r. 1929 postanowiłem w podobny sposób pozyskać dla całej Polski materiał z zakresu ludowej kultury duchowej. Ułożyłem kwestionariusz, uwzględniający róż-norodne przykładowe zagadnienia ze wszystkich prawie działów tej kultury, o ile one obiecywały dać szczególnie zajmujące wyniki po rzuceniu ich na obszerne geo-graficzne tło obejmujące szczególnie Polskę; zainteresowałem tą sprawą paru kole-gów oraz kilku uczniów […] i w latach 1930/31 badania zostały zbiorowymi siłami przeprowadzone. W konsekwencji Polska, pierwsza spośród wszystkich państw, zdo-była się na orientacyjne co prawda, bądź co bądź jednak prawdziwie geograficzne i planowe ujęcie zwartego zespołu problemów etnograficznych przez pokrycie całego
38 Szerzej o specyfice polskich atlasów dialektologicznych i językowych (w tym szcze-gółowa klasyfikacja atlasów) w obszernym opracowaniu: J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne i etnograficzne. Kraków 2004, s. 5.
39 Zob. K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej w Polsce. Z. 1. Kraków 1934; K. Moszyński, M. Bytnarówna, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 2;
K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej w Polsce. Z. 3. Kraków 1936.
swego terytorium zupełnie równomierną siecią celowo i jednakowo zbadanych punktów40.
O skali projektu świadczy również obszar badawczy poddany eksploracji – dane źródłowe pozyskano w 134 miejscowościach głównych i dodatkowych, znaj-dujących się w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej41; badaniami objęto nie tyl-ko ludność polską, ale także ukraińską i białoruską. Praca jest ważnym źródłem materiałowym do badań niektórych działów kultury oraz słownictwa gwarowego tych trzech narodów; nadto doświadczenia zdobyte podczas jej opracowywania ułatwiły w okresie powojennym prace nad Polskim atlasem etnograficznym42.
W Atlasie kultury ludowej w Polsce zawarto przeważnie wybrane zagadnienia dotyczące kosmogonii, demonologii ludowej, wróżbiarstwa i obrzędowości do-rocznej. W pierwszym zeszycie widnieją dwie mapy poświęcone ludowej demo-nologii, na których ukazano występowanie wierzenia o zamienianiu się duszy dziecka nieochrzczonego lub poronionego w ptaka oraz o południcy (demonie zajmującym się najczęściej porywaniem dzieci)43. W drugim zeszycie znajdują się dwie mapy dotyczące częściowo obrzędowości narodzinowej44; w trzecim – trzy45.
Obok omówienia zawartości treściowej AKLP warto również odnieść się do kwestii metodycznych. Z punktu widzenia kartografii etnograficznej jest istot-ne to, że na analizowanych mapach obok symboli danych pozytywnych po raz pierwszy zastosowano dwa odrębne symbole na oznaczenie informacji negatyw-nej: „=”, czyli „brak tradycji” (informujący o niewystępowaniu danego zjawiska w przeszłości czy w trakcie badań), oraz „–”, oznaczający „brak odpowiedzi” (tzn.
brak jakiejkolwiek odpowiedzi od respondenta bądź jej niejednoznaczność). Istot-ne są również komentarze pod mapami, stanowiące próbę ostrożIstot-nej, lecz wnikli-wej interpretacji konfiguracji zasięgów wytyczonych na mapach. Można tu jako przykład podać sposób argumentacji Moszyńskiego w kwestii zasięgu dwuskrzyd-łowego – na przykładzie mapy dotyczącej nazw ksieżyca w nowiu:
Ten rodzaj zasięgu z reguły zdradza u nas silną ekspansję danego zjawiska z chodu na wschód, przy czym punkty wyjścia dla niego leżą nieraz daleko na za-chodzie. Jakoż, gdybyśmy i w tym wypadku zechcieli sięgnąć do Europy zachodniej, znaleźlibyśmy tam w powszechnym użyciu termin najdokładniej odpowiadający naszemu nowemu m.[iesiącowi]: cf. nmc. Neumond, ang. new moon, franc. nou-velle, łac. luna nova itd. Oczywiście jednak ta okoliczność nie dowodzi, aby nazwa
40 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 1, s. 2.
41 Ibidem, mapa 1: Wykaz miejscowości, skąd pochodzą dane do kultury duchowej.
42 J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne…, s. 75, 77.
43 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 1, mapa 6: Ptak-dusza, mapa 7: Zasięg tradycji o demonie zwanym południcą lub podobnie.
44 K. Moszyński, M. Bytnarówna, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 2, mapa 3: Przyczyny choroby u dzieci zwanej pleśniawki (soor), mapa 6: Zasięg tradycji o demo-nie zwanym rusałka lub kozytka.
45 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 3, mapa 3: Nazwa pleś-niawek (soor), mapa 5: Demony i demoniczne dusze zabijane przez piorun, mapa 7: Demony (porywające i) odmieniające niemowlęta.
nowy m.[iesiąc] musiała powstać pod wpływem Zachodu; dowodzi tylko, że pod tym wpływem powstać mogła46.
Moszyński zwracał uwagę nie tylko na desygnaty, lecz również na same na-zwy; uwzględniał też niekiedy ich właściwości fonetyczne i morfologiczne, na przykład na mapie nazw instrumentu dudy oprócz polskich podał także okre-ślenia białoruskie i ukraińskie, zwracając uwagę na miejsce akcentu czy właści-wości wymowy47. Wskazuje to na rzetelność naukową Moszyńskiego w zakresie wnioskowania o rozprzestrzenianiu się w czasie i przestrzeni analizowanych przez niego zjawisk językowych oraz kulturowych. Niektóre dane z map AKLP wyko-rzystywano w publikacjach atlasowych48, w tym tych poświęconych obrzędowości narodzinowej. Do interpretowania zmian kulturowych, szczególnie w przypadku datowania wierzeń, jak pisali Edyta Diakowska i Zygmunt Kłodnicki:
[…] wielce pomocna okazała się mapa K. Moszyńskiego z 1936 roku, przedsta
wiająca rozmieszczenie nazwy demona porywającego lub odmieniającego dzieci, umieszczonej w granicach ówczesnej Polski (badaniami nie objęto obecnych ziem zachodnich i północnych). Z kolei na podstawie materiałów kwestionariuszowych, głównie z lat 70. i 80. XX wieku, opracowano mapy przedstawiające to zagadnienie […]. Wszystkie te mapy dają doskonałą możliwość porównania, gdyż można na ich podstawie przeanalizować, w jakim stopniu dawne wierzenia, zobrazowane przez Moszyńskiego, zachowały się do czasów późniejszych, a więc lat 70. i 80. ubiegłego wieku, co daje podstawę do analizy map pod kątem chronologii danego przeko
nania49.
Wspomniani badacze na dwóch mapach zestawili dawniejsze informacje o przestrzennym występowaniu wierzenia dotyczącego demona zwanego boginka, mamuna, sibiela, odmienica, dziwożona, kraśnię (lata 30. XX wieku) z blisko pół wieku młodszymi danymi atlasowymi, uzyskując interesujące wyniki badawcze odnośnie do zmian w konfiguracji zasięgów występowania analizowanych zja-wisk50.
46 K. Moszyński, J. Klimaszewska: Atlas kultury ludowej… Z. 1, mapa 5: Nazwa księ
życa na nowiu.
47 J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne…, s. 77.
48 Analizowano je na przykład w kontekście zmian w zasięgach występowania nazw dotyczących Plejad i Oriona, określeń strzałki piorunowej czy rodzaju roślin zatykanych w strzechy, domy itp. w dniu św. Jana (zob. A. Lebeda [Pieńczak]: Wiedza i wierzenia ludo
we. T. 6. W: „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”. Red. Z. Kłodnicki. Wroc-ław–Cieszyn 2002, s. 63–65, 67, 177–180).
49 E. Diakowska, Z. Kłodnicki: Demony porywające i odmieniające dzieci. W: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia narodzinowe. T. 9. Cz. 1: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia związane z naro
dzinami i wychowaniem dziecka. W: „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”. Red.
Z. Kłodnicki, A Pieńczak. Wrocław–Cieszyn 2010, s. 179.
50 Dotyczy to map: Nazwa demona, którego funkcją główną jest porywanie lub odmienia
nie dzieci, II (mapa 9); Nazwa demona, którego funkcją poboczną jest porywanie lub odmie
nianie dzieci, I (mapa 10) [uwaga: druga mapa winna być opatrzona numerem 11; nadto po jej tytule powinien widnieć numer rzymski II – A.P.] (zob. E. Diakowska, Z. Kłodnicki:
Demony porywające i odmieniające dzieci…, s. 236, 238).