zakazy związane z ogniem: rozpalanie ognia; chodzenie do ognia; patrzenie do wnętrza rozgrzanego pieca piekarskiego

7 W  legendzie mapy odnotowano, że nie uwzględniono popularnych odpowiedzi typu:

„położnica nie może wychodzić z domu”, „nie może wychodzić na ulicę”.

Zgodnie z  klasyfikacją zaproponowaną w  kwestionariuszu badawczym PAE pod uwagę wzięłam zakazy izolacyjne obejmujące przestrzeń w  obrębie domu i  zagrody: 1) wychodzenia poza próg izby; 2) wychodzenia poza próg chałupy;

3) wychodzenia poza zagrodę; 4) schodzenia do piwnicy; 5) wchodzenia na strych.

Pojawiły się również zakazy izolacyjne obejmujące przestrzeń w obrębie zagrody i  poza nią nie ujęte w  kwestionariuszu, stosunkowo często podawane przez in-formatorów (tzw. odpowiedzi spontaniczne). Należą do nich: 1) czerpanie wody ze studni; 2) odwiedzanie sąsiadów; 3) udawanie się na zabawy wiejskie. Warto dodać, że powstała w ten sposób klasyfikacja różni się od zaproponowanej w le-gendzie pierworysu mapy atlasowej Bohdanowicza Zakazy obowiązujące położnicę w okresie izolacji (mapa 477)8.

Innowacją jest sposób prezentacji na mapach analizowanych danych etnogra-ficznych. Zawsze, kiedy było to uzasadnione, mapy opracowywałam dwojako:

z jednej strony zjawiska przedstawiałam w szerszym kontekście środkowoeuropej-skim (uwzględniającym terytoria wchodzące w skład dawnej Rzeszy Niemieckiej), z  drugiej – ogólnopolskim (obejmującym obszar eksploracyjny PAE). W  obu przypadkach na kartogramach widnieje wyodrębniony szarym kolorem obszar Śląska (zob. rozdział 4, Specyfika badań…). Na mapach ukazałam zróżnicowanie przestrzenne wybranych zakazów izolacyjnych obowiązujących kobietę w połogu – dotyczą one zarówno samej zagrody, jak i przestrzeni poza nią.

W  celu przedstawienia zróżnicowania kulturowego w  zakresie form izolacji matki przed wywodem opracowałam 15 map, z  czego 14 na podstawie materia-łów atlasowych wyekscerpowanych z  PAE i  ADV. Obrazują one występowanie różnych zakazów izolacyjnych znanych respondentom jeszcze na początku lat 30.

XX wieku oraz w latach 70. XX wieku, rzadziej na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI stulecia. Na powstałych mapach celowo pominęłam dane z literatury przedmiotu (różnice chronologiczne i  tematyczne) oraz informacje pochodzące z innych atlasów etnograficznych i dialektologicznych, gdyż – jak pisałam wcześ-niej – analizowane zakazy izolacyjne nie zostały do tej pory w nich opracowane (zob. tabela 1.1).

Omówienie rozpoczynam od specyfiki map, które powstały na podstawie da-nych uzyskada-nych w badaniach prowadzoda-nych na potrzeby PAE, za pomocą pytań kwestionariuszowych, i które dają pełne możliwości porównawcze, a więc z zało-żenia – zapewniają najlepsze wyniki kartograficzne (zob. mapy VI–IX). Pierwsza z  map ukazuje łączne występowanie na terenie środkowej Europy trzech zaka-zów izolacyjnych związanych z przekraczaniem progu izby, opuszczaniem domu oraz gospodarstwa przez położnicę – w szerokiej perspektywie czasowej9. Kolejne trzy mapy ukazują to zagadnienie w  mniejszej skali (ogólnopolskiej), lecz bar-dziej szczegółowo. Na poszczególnych mapach uwzględniłam jedną z  trzech za-kazanych przestrzeni, zaznaczając dodatkowo odpowiedzi negatywne. Również 8 Różnica wynika z odmiennej interpretacji materiału źródłowego przez Bohdanowicza.

Na pierworysie mapy znajdują się nieścisłości, między innymi błędnie umieszczone znaki (przesunięcia w poszczególnych polach bądź ich brak w określonych miejscach); dane z lite-ratury i kwerend muzealnych nie zostały wyodrębnione graficznie. Z tego względu zdecydo-wałam się na opracowanie tej tematyki od nowa.

9 Mapa VI: Zakaz przekraczania progu izby i domu oraz wychodzenia poza zagrodę przez położnicę przed wywodem (na tle środkowoeuropejskim).

w tym przypadku dane z ADV stały się cenną bazą materiałową, celowo jednak ograniczyłam ich zasięg do obszaru Polski10. Ze względu na charakter omawia-nych zjawisk przedstawiłam w formie graficznej natężenie występowania trzech omawianych form izolacji poporodowej, stosując różne warianty znaku w kształ-cie trójkąta. Poziom jego zaw kształ-ciemnienia wskazuje na stopień ograniczenia kobiety w  połogu w  funkcjonowaniu w  przestrzeni wiejskiej: pusty trójkąt oznacza bez-względny zakaz opuszczania przez nią izby (szczególnie silnie zagrożenie położ-nicy), trójkąt częściowo zaciemniony wskazuje na istnienie zakazu opuszczania przez nią domu, pełny trójkąt – na jeszcze większą swobodę kobiety w  połogu, wyrażającą się w możliwości opuszczania przez nią domu, lecz nie granic gospo-darstwa.

Nieco inaczej sytuacja wyglądała przy konstruowaniu map ukazujących inne ograniczenia terytorialne obowiązujące położnicę w  domu (pytania o  te kwe-stie również znalazły się w  kwestionariuszu badawczym). Dotyczą one zakazu schodzenia przez nią do piwnicy bądź wchodzenia na strych (zob. mapy X–XIII).

W  tym przypadku wnioskowanie o  stopniu nasilenia omawianych zjawisk nie było możliwe. Zachowałam jednak zasadę, aby na mapach przedstawić stan ana-lizowanych przekonań na ogólnym tle środkowoeuropejskim11 oraz precyzyjnie ukazanym ogólnopolskim12.

Pozostałe mapy opracowałam na podstawie tzw. odpowiedzi spontanicznych, czyli pozyskanych w  trakcie badań informacji, które wykraczają poza pytania kwestionariuszowe (zob. mapy XIV–XIX). Dane te były na tyle liczne, że umoż-liwiły stworzenie sześciu odrębnych map, odnoszących się zarówno do skali środkowoeuropejskiej, jak i  ogólnopolskiej. Dotyczą one trzech zakazów zwią-zanych z  opuszczeniem przez położnicę domostwa: nabierania przez nią wody ze studni13, odwiedzania sąsiadów14 oraz udawania się na zabawy wiejskie15.

Powstały na nich obraz etnograficzny jest częściowo niekompletny, pozwala jednak na wnioskowanie z  pomocą metody etnogeograficznej, tym bardziej że tematykę tę objęły również karty ADV.

10 Mapa VII: Zakaz przekraczania progu izby przez położnicę przed wywodem; mapa VIII:

Zakaz przekraczania progu domu przez położnicę przed wywodem; mapa IX: Zakaz wycho-dzenia poza zagrodę przez położnicę przed wywodem.

11 Mapa X: Zakaz schodzenia do piwnicy przez położnicę przed wywodem (na tle środko-woeuropejskim); mapa XII: Zakaz wchodzenia na strych przez położnicę przed wywodem (na tle środkowoeuropejskim).

12 Mapa XI: Zakaz schodzenia do piwnicy przez położnicę przed wywodem; mapa XIII:

Zakaz wchodzenia na strych przez położnicę przed wywodem.

13 Mapa XIV: Zakaz czerpania wody ze studni przez położnicę przed wywodem (na tle środkowoeuropejskim); mapa XV: Zakaz czerpania wody ze studni przez położnicę przed wy-wodem.

14 Mapa XVI: Zakaz odwiedzania sąsiadów przez położnicę przed wywodem (na tle środ-kowoeuropejskim); mapa XVII: Zakaz odwiedzania sąsiadów przez położnicę przed wywodem.

15 Mapa XVIII: Zakaz udawania się na zabawy wiejskie przez położnicę przed wywodem (na tle środkowoeuropejskim); mapa XIX: Zakaz udawania się na zabawy wiejskie przez po-łożnicę przed wywodem.