Informacje na temat obrzędowości narodzinowej znajdują się w licznych mo-nografiach terytorialnych powstałych w okresie powojennym. Już w 1947 roku dokonano próby syntezy polskiej kultury ludowej, w tym wybranych zwyczajów i obrzędów związanych z narodzeniem dziecka47.
W kilku ostatnich dekadach XX wieku opublikowano sporo prac monogra-ficznych dotyczących różnych stron Polski, stanowiących najczęściej pokłosie etnograficznych badań terenowych; przedstawiam te istotniejsze. W różnym stopniu szczegółowości ukazano w nich specyfikę wybranych obszarów: Wiel-kopolski48, Kujaw49, Kaszub50, Warmii i Mazur51, Krajny Złotowskiej52, ziemi 46 K. Kaiser: Atlas der Pommerschen Volkskunde. W: „Pommernforschung 2. Reihe.
Veröffentlichungen des Volkskundlichen Archivs für Pommern”. T. 4, 6. Greifswald 1936.
47 Dotyczą one izolacji ciężarnej, położnicy i dziecka oraz form recepcji noworodka do nowej rodziny (J.S. Bystroń: Etnografia Polski. Poznań 1947, s. 160–164).
48 W obszernym artykule Medarda Tarko znajdują się precyzyjne dane na temat obrzę-dowości narodzinowej (ze szczególnym uwzględnieniem kobiety miesiączkującej i ciężarnej, porodu oraz przyjęcia dziecka do rodziny, nadawania mu imienia, pielęgnacji niemowlęcia czy roli i znaczenia rodziców chrzestnych); ukazano w nim również zmiany obyczajowe w postrzeganiu położnicy w społeczności wiejskiej (M. Tarko: Zwyczaje i obrzędy narodzi-nowe. W: Kultura ludowa Wielkopolski. T. 3. Red. J. Burszta. Poznań 1967, s. 111).
49 W artykule Ireny Wronkowskiej pojawiły się ogólne dane o kobiecie ciężarnej, pro-gnozach o przyszłej płci dziecka, porodzie, chrzcie oraz niektórych praktykach magicznych;
widnieje tu wzmianka o zakazach obejmujących położnicę przed wywodem (I. Wronkow-ska: Zwyczaje urodzinowe. „Literatura ludowa” 1963, R. 7, nr 4, s. 30).
50 Ryszard Kukier zestawił dane z terenu zamieszkanego przez Kaszubów Bytowskich.
Podając informacje o babkach wiejskich, zakazach stosowanych wobec kobiety ciężarnej, po-rodzie, doborze rodziców chrzestnych i organizacji chrzcin, ukazał też przemiany związane z sytuacją położnicy, rodzącej coraz częściej w izbie porodowej (R. Kukier: Kaszubi bytowscy.
Zarys monografii etnograficznej. Gdynia 1968, s. 257).
51 Anna Szyfer przedstawiła różne zwyczaje, obrzędy i wierzenia, w tym skrótowo do-tyczące narodzin dziecka (np. rolę akuszerki wiejskiej, chrzest i niektóre praktyki ochronne stosowane wobec małego dziecka); o obrzędowej izolacji położnicy autorka nie wspomnia-ła (A. Szyfer: Ludowe zwyczaje, obrzędy, wierzenia i wiedza. W: Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków. Red. J. Burszta. Wrocław 1976, s. 418–419).
52 W krótkim raporcie badawczym Ryszarda Kukiera pojawiły się ogólne informacje na temat kobiety ciężarnej, porodu, odwiedzania położnicy, wyboru rodziców chrzestnych, sytuacji dzieci nieślubnych czy niektórych praktyk magicznych; danych o izolacji kobiety
chełmińskiej i dobrzyńskiej53, powiatu myślenickiego54, okolic Rozwadowa55 i in-nych. We wspomnianym okresie ukazały się również artykuły dotyczące kon-kretnych miejscowości, jak: Klonowa (Sieradzkie)56, Pisarzowa (Limanowskie)57, Piekielnik, Podszkle czy Harkabuz (Orawa)58. Cenne są szczególnie opracowania, w których zwrócono uwagę na specyfikę kulturową ludności przybyłej na nowe miejsca osiedlenia; dotyczy to na przykład wsi Jamno (Koszalińskie)59 i Brąswałd (Warmia)60. Oprócz monografii terytorialnych od lat 80. XX wieku publikowano rozmaite prace syntetyczne, między innymi takie jak: Etnografia Polski. Przemia-ny kultury ludowej61, Powtarzać czas początku (część druga to interesujące
stu-w połogu jednak brak (R. Kukier: Zwyczaje urodzinowe z terenu Krajny Złotowskiej. „Lud”
1965, t. 49, s. 400–402).
53 Władysław Łęga przybliżył dane etnograficzne z ziemi chełmińskiej dotyczące izolacji popołogowej i innych zagadnień z zakresu obrzędowości narodzinowej (W. Łęga: Ziemia chełmińska. W: „Prace i Mteriały Etnograficzne”. T. 17. Wrocław 1961, s. 158); nieco później Teresa Karwicka pisała o roli współczesnej obrzędowości rodzinnej na tym terenie i ziemi dobrzyńskiej – danych o położnicy brak (T. Karwicka: Rola współczesnej obrzędowości do-rocznej i rodzinnej w życiu mieszkańców wsi Polski północnej. „Lud” 1980, t. 64, s. 205–213).
54 Izabela Skowronek omówiła między innymi formy izolacji popołogowej (I. Skowro-nek: Zwyczaje i obrzędy rodzinne. W: Monografia powiatu myślenickiego. T. 2: Kultura ludo-wa. Kraków 1970, s. 235–236).
55 W. Gaj-Piotrowski: Kultura społeczna ludu z okolic Rozwadowa. W: „Prace i Materia-ły Etnograficzne” T. 26. Wrocław 1967, s. 142–143.
56 Wanda Drozdowska pisała o wierzeniach, praktykach i zabiegach magicznych związa-nych z urodzinami, wskazując między innymi na różne zakazy izolacyjne obowiązujące nie-gdyś położnicę (W. Drozdowska: Wierzenia w Klonowej w powiecie sieradzkim. Wierzenia, praktyki i zwyczaje związane z urodzinami. W: „Łódzkie Studia Etnograficzne” T. 21. Łódź 1960, s. 161).
57 W artykule znajdziemy wyłącznie dane o wybranych zwyczajach wierzeniowych (A. Górszczyk: Pisarzowa. W: Materiały etnograficzne z powiatu limanowskiego. W: „Archi-wum Etnograficzne”. Nr 30, z. 2. Red. P. Kaleciak. Wrocław 1971, s. 57–58, 61); brak danych na temat form izolowania położnicy.
58 W krótkim artykule Wanda Jostowa zestawiła wyniki badań terenowych z lat 60.
XX wieku, dotyczące między innymi dawniej obowiązujących zakazów stosowanych wobec młodej matki (W. Jostowa: Działalność magiczna związana z narodzeniem dziecka na pol-skiej Orawie. „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” 1983, t. 8, s. 101).
59 W artykule przedstawiono niektóre zwyczaje i praktyki magiczne związane z okresem ciąży, porodem, wyborem rodziców chrzestnych czy przebiegiem chrzcin z Jamna (Kosza-lińskie); oprócz tego zamieszczono dane o izolacji obrzędowej położnicy zebrane wśród lud-ności przybyłej z różnych stron Polski (A. Wojciechowska: Obrzędowość rodzinna. W: Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej. Red. J. Burszta. Poznań 1964, s. 175).
60 Jadwiga Pawłowska zwróciła uwagę na przemiany obrzędowości narodzinowej wśród grup osadniczych i przesiedleńczych; porusza również wątek izolacji poporodowej położnicy (J. Pawłowska: Wieś warmińska Brąswałd w województwie olsztyńskim w latach 1945–1967.
W: „Archiwum Etnograficzne”. T. 32. Red. H. Burhard. Wrocław 1987, s. 90–91).
61 W pracy został zamieszczony przeglądowy artykuł Krystyny Kwaśniewicz dotyczą-cy zwyczajów i obrzędów rodzinnych. Badaczka opisała w nim kulturowe wzory i normy związane z okresem ciąży, pierwszą kąpielą, chrztem, kumostwem, wyborem imienia i ob-chodzeniem roczku; zwróciła także uwagę na izolację położnicy w aspekcie terytorialnym i czasowym (K. Kwaśniewicz: Zwyczaje i obrzędy rodzinne. W: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej. Red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka. T. 2. Wrocław 1981, s. 105–106).
dium specyfiki i znaczenia obrzędów towarzyszących etapom ludzkiego życia)62, Dziecko wiejskie63. Należy dodać, że w jednej z prac poświęconej Wielkopolsce celowo nie uwzględniono omawianej tematyki; o powodach Andrzej Brencz pisał:
Materiały dotyczące zwyczajów rodzinnych posiadają różną wartość z punktu widzenia ich przydatności dla interpretacji etnograficznej. Większość z nich, a do-tyczy to przede wszystkim zwyczajów związanych z chrztem i weselem, poświęcona jest zagadnieniom stricte lingwistycznym, dotyczącym kwestii wymowy i proble-mom leksykalnym. Z etnograficznego punktu widzenia materiały prezentowane na poszczególnych mapach i w komentarzach nie wykazują w stosunku do pozostałych obszarów Polski zasadniczych różnic, o których można byłoby powiedzieć, że są specyficzne dla Wielkopolski64.
Na początku XXI wieku wydano kolejne prace poświęcone w różnej mierze obrzędowości narodzinowej. Tematyka ta pojawiła się przykładowo w publikacji dotyczącej kultury Podhala65 czy wsi Brzozowa66. W tym okresie opracowano nadto interesujące leksykony, w których zostały syntetycznie omówione wybrane pojęcia z tego zakresu: wywód, izolacja obrzędowa67, ciąża, dziecko, poród68 oraz wiele innych.
Dokładniejsza analiza wielu z wymienionych opracowań wskazuje na to, że są one na ogół trudno porównywalne. Dane do nich zbierano w różnym czasie, na różnych obszarach, często według odmiennych założeń metodycznych. Utrudnia to w zasadzie szerzej zakrojone prace porównawcze. Zastrzeżenia te nie dotyczą materiałów źródłowych Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk (obecnie: Instytut Archeologii i Etnologii PAN), zdeponowanych w cieszyń-skiej Pracowni Polskiego Atlasu Etnograficznego. Wśród wielu zgromadzonych kwestionariuszy znajdują się również te poświęcone obrzędowości narodzinowej.
62 Można tu znaleźć między innymi informacje dotyczące położnicy i jej izolacji zakoń-czonej wywodem (A. Zadrożyńska: Powtarzać czas początku. Cz. 2: O polskiej tradycji ob-rzędów ludzkiego życia. Warszawa 1988, s. 66–70).
63 Halina Bittner-Szewczykowa obszernie ukazała sytuację dziecka wiejskiego od czasów pańszczyźnianych do lat 80. ubiegłego stulecia; o połogu dowiadujemy się jedynie, że „nie-ochrzczonemu noworodkowi i położnicy zagrażają złe moce” (H. Bittner-Szewczykowa:
Dziecko wiejskie. „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” 1984, t. 9, s. 14).
64 Zob. A. Brencz: Wielkopolska jako region etnograficzny. W: „Etnologia i Antropologia Kulturowa”. Nr 18. Poznań 1996, s. 171.
65 Urszula Lehr przedstawiła obrzędowość rodzinną na Podhalu, w tym sytuację społecz-ną położnicy. Wskazała nadto, że interpretacje izolacji zatarły się w świadomości mieszkań-ców tego terenu (U. Lehr: Obrzędowość rodzinna. W: Podhale. Tradycja we współczesnej kul-turze wsi. Red. D. Tylkowa. W: „Biblioteka Etnografii Polskiej”. Nr 55. Kraków 2000, s. 310).
66 Natalia Gancarz poświęciła sporo miejsca zmianie kulturowej wsi w zakresie rozmai-tych wierzeń i praktyk urodzinowych, w tym izolacji poporodowej (N. Gancarz: Brzozowa – wiek później. Zmiana kulturowa w obrzędowości narodzin i śmierci. W: „Archiwum
Etno-graficzne”. T. 45. Red. J. Kamocki. Wrocław 2007, s. 39).
67 B. Ogrodowska: Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik. Warszawa 2001, s. 65–67, 254–255.
68 P. Kowalski: Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa 2007, s. 58–61, 109–118, 471–476.
Stanowią one istotną część prac badawczych prowadzonych na potrzeby Polskiego atlasu etnograficznego.
Na podstawie materiałów atlasowych z zakresu obrzędowości narodzinowej opublikowałam w ostatnich latach kilka artykułów, w których ukazałam stan wie-rzeń, praktyk i zachowań zarejestrowanych podczas badań na potrzeby PAE, sto-sując najczęściej metodę etnogeograficzną. Poruszoną w nich problematykę roz-patrywałam z reguły w kontekście ogólnopolskim (metoda etnogeograficzna daje najlepsze wyniki w badaniach obszarów rozległych). Artykuły te dotyczą obszer-nych zagadnień, w tym: roli i znaczenia pożywienia w życiu kobiety ciężarnej69, czynności magicznych ułatwiających poród70, zwyczajów związanych z karmie-niem dziecka piersią71, roli i znaczenia rodziców chrzestnych w społeczności wiej-skiej72 czy żywotności praktyk magicznych związanych z ochroną dzieci przed urokiem73. Każdy opatrzyłam mapami obrazującymi zróżnicowanie kulturowe badanych zjawisk w ujęciu synchronicznym. Sporządzone kartogramy umożli-wiły prześledzenie nierównomiernego procesu zanikania badanych elementów kulturowych, związanego najczęściej z odmienną specyfiką kulturową terenów wschodniej i północno-wschodniej Polski74, czy też skali powszechności zjawisk nowszych na tle reliktowości dawniejszych75. Wspomniane dane atlasowe stały się 69 A. Pieńczak: Rola i znaczenie pożywienia w życiu kobiety ciężarnej. W: Historie ku-chenne. Rola i znaczenie pożywienia w kulturze. W: „Bibliotheca Ethnologiae Europae Cen-tralis”. T. 2. Red. R. Stoličná, A. Drożdż. Cieszyn–Katowice–Brno 2010, s. 215–235; Eadem:
Food in the life of a pregnant woman – an analysis of the studies for the Polish Ethnographic Atlas. W: Dilemnas of old and contemporary culture in ethnographical and anthropological discourse. W: „Bibliotheca Ethnologiae Europae Centralis”. T. 3. Red. H. Rusek. Cieszyn–Ka-towice 2011, s. 146–154.
70 A. Pieńczak, E. Diakowska: Magia Alkmeny w polskiej obrzędowości narodzinowej i pogrzebowej (w świetle badań Polskiego atlasu etnograficznego). „Ethnologia Europae Cen-tralis” 2011, t. 10, s. 43–54; A. Pieńczak: Czynności magiczne ułatwiające poród. W: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia urodzinowe. T. 9. Cz. 2: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia związane z mat-ką i dzieckiem. W: „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”. Red. Z. Kłodnicki, A. Pieńczak. Cieszyn–Wrocław 2013, s. 67–77.
71 A. Pieńczak: Zwyczaje związane z karmieniem dziecka piersią. W: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia urodzinowe. T. 9. Cz. 2…, s. 78–99.
72 P. Kopp, A. Pieńczak: Rodzice chrzestni. W: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia narodzino-we. T. 9. Cz. 1: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia związane z narodzinami i wychowaniem dziecka.
Red. Z. Kłodnicki, A. Pieńczak. W: „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”.
Wrocław–Cieszyn 2010, s. 263–321.
73 A. Pieńczak: Żywotność praktyk magicznych na przykładzie sposobów ochrony dzieci przed urokiem (przygotowano z materiałów „Polskiego Atlasu Etnograficznego”). W: Etnologia na granicy. Dorobek ośrodka etnologicznego UŚ. W: „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”
2011, t. 11, s. 231–243.
74 Zob. np.: mapa 1: Zakazy związane z czerpaniem wody ze studni przez kobietę ciężar-ną (A. Pieńczak: Rola i znaczenie pożywienia…, s. 223; Eadem: Food in the life…, s. 149);
mapa 3: Niektóre zakazy związane ze zbyt długim karmieniem dziecka (Eadem: Zwyczaje związane…, s. 95). Niektóre ze zjawisk badanych w latach 70. XX wieku znane były wyłącznie w tradycji mieszkańców północno-wschodniej Polski, dotyczy to między innymi ochrony dziecka przed urokiem za pomocą soli i węgla drzewnego (zob. Eadem: Żywotność praktyk…, s. 240).
75 Zob. np.: mapa 16: Zaprasza się jedną parę chrzestnych; mapa 17: Zaprasza się dwie lub więcej par rodziców chrzestnych (P. Kopp, A. Pieńczak: Rodzice chrzestni…, s. 295–296).
dla mnie również bazą badań porównawczych w zakresie dynamiki zmian ob-rzędowości narodzinowej w niewielkiej skali (Istebna)76. W jednym z niedawno opublikowanych artykułów ukazałam także wstępny zakres i tematykę niniejszej publikacji środowisku etnologicznemu środkowej Europy77.