Badania nad obrzędowością narodzinową na potrzeby PAE17 prowadzono w dwóch fazach, pierwsze w latach 1969–1976 (I faza), kolejne w latach 2008–2011 (II faza).
Do ich realizacji wykorzystano każdorazowo obszerny kwestionariusz, zatytuło-wany Zwyczaje, obrzędy i wierzenia urodzinowe. Wybrane zagadnienia z zakresu kultury społecznej i duchowej. Kwestionariusz-notatnik terenowy nr VII18, wzbo-gacony przeze mnie w 2008 roku o dodatkowe informacje. Uwzględniono w nim liczne zagadnienia, które zestawiono w 16 rozbudowanych grupach tematycznych (ogółem 86 pytań). Dotyczyły one różnych elementów składających się na obrzę-dowość narodzinową – chronologicznie: okres ciąży (np. zakazy i nakazy izola-cyjne, prognozy i wróżby o płci dziecka), poród (np. czynności ułatwiające roz-wiązanie, rola i znaczenie wiejskiej akuszerki), połóg (np. ochrona matki i dziecka przed siłami szkodzącymi, odwiedzanie położnicy), wybrane obrzędy recepcyjne (np. chrzest, pierwsza kąpiel, pierwsze karmienie noworodka, odstawienie od pier-si, przyjmowanie do rodziny), różne wątki demonologiczne (np. interpretacje po-chodzenia dziecka, wiara w możliwość porywania go i odmienienia przez demony, demony i straszydła, którymi straszono dzieci), wychowanie dziecka (np. zacho-wania związane z kołyską i ogniem, zabezpieczanie dziecka przed urokami i spo-soby ich zdejmowania, praca dzieci przy wypasie zwierząt gospodarskich).
W analizowanym kwestionariuszu kwestie te ujęto w następujące grupy: Za-kazy i naZa-kazy izolacyjne obowiązujące matkę w czasie ciąży (I), ZaZa-kazy i naZa-kazy obowiązujące inne osoby stykające się z ciężarną (II), Zakazy i nakazy izolacyjne w okresie rozwiązania i po rozwiązaniu (III), Czynności magiczne w czasie roz-wiązania (IV), Prognozy i wróżby w okresie ciąży co do płci mającego się narodzić dziecka (V), Położna, akuszerka, „babka”, „babiąca” (VI), Urodzinowe zwyczaje przejściowe. Ochrona dziecka przed siłami szkodzącymi (VII), Odwiedzanie i ob-darowywanie położnicy po połogu (VIII), Zwyczaje związane z chrztem (IX), Kum, kuma, kumostwo, kumowie w ludowych zwyczajach urodzinowych (X), Przeżytki dawnych obrzędów recepcyjnych do rodu (XI), Przeżytkowe wierzenia i motywy folklorystyczne o pochodzeniu dziecka (XII), Wątek (opowiadań) porywania dzie-cka przez demony (XIII), Demony i straszydła, którymi straszono dzieci (XIV), Zwyczaje i wierzenia związane z obcinaniem dzieciom włosów (przeżytki postrzy-żyn) (XV), Niektóre zwyczaje i wierzenia związane z wychowaniem (XVI)19.
17 O specyfice narzędzi badawczych stosowanych w badaniach na potrzeby PAE nad obrzędowością narodzinową pisałam ogólnie kilka lat temu; tutaj ten wątek rozwijam (zob.
A. Pieńczak: Stan prac Polskiego Atlasu Etnograficznego nad obrzędowością narodzino-wą. W: Między kulturą ludową a masową: historia, teraźniejszość i perspektywy badań. Red.
T. Smolińska. Kraków–Opole 2010, s. 125–127).
18 Oprac. J. Gajek. Wrocław 1969.
19 Według części wstępnej kwestionariusza PAE poświęconego obrzędowości narodzino-wej – Spis treści kwestionariusza nr VII (zob. J. Gajek: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia urodzi-nowe. Wybrane zagadnienia z kultury społecznej i duchowej. Kwestionariusz do badań Pol-skiego Atlasu Etnograficznego. Kwestionariusz-notatnik terenowy Nr VII. Wrocław 1969 [tekst powielony], s. XI–XII).
Problematyka badawcza dotycząca izolacji położnicy pojawiała się w sześciu z 86 pytań związanych z obrzędowością narodzinową; poświęcono jej III rozdział kwestionariusza, zatytułowany Zakazy i nakazy izolacyjne w okresie rozwiązania i po rozwiązaniu. Zawarto w nim następujące zagadnienia: 1) izolowanie kobiety przez babkę lub położną po porodzie; 2) zakazy przekraczania przez młodą matkę określonych granic (np. wychodzenie poza próg izby, domu lub zagrody, schodze-nie do piwnicy lub wchodzeschodze-nie na strych); 3) długość trwania izolacji; 4) uzasad-nienie okresu izolacji (pyt. 4–9). Oto pytania, które są szczególnie analizowane w niniejszej pracy (numeracja według kwestionariusza Gajka20):
6. Jakie są lub były formy izolacji po połogu?
a) wychodzenie za próg izby? przez jaki okres?
b) wychodzenie za próg chałupy? przez jaki okres?
c) schodzenie do piwnicy?
d) wychodzenie na strych – przez jaki okres?
f) inne nakazy – nie objęte pytaniami kwestionariusza, a podane przez informatorów?
7. Jak długo trwa okres izolacji?
a) do wywodu?
b) do chrztu dziecka?
d) przez określoną liczbę dni? tygodni?
e) przez okres inaczej określony przez informatora.
8. Różne inne formy uzasadniania izolacji, nie wymienione w punkcie 6:
a) kobieta jest w tym okresie „nieczysta” – wpływ szkodliwy?
b) szkodzi przez zetknięcie – ludziom? komu konkretnie?
c) gospodarce, urodzajowi, płodności zwierząt itp.?
d) inne szkody podane przez informatorów?
9. Kobieta przed wywodem, przed zakończeniem izolacji jest bezbronna, słaba, zagrożona zewsząd przez szkodliwe siły? Wymienić, jakie siły jej grożą?
Zgodnie z uwagami dotyczącymi prowadzenia prac atlasowych nad omawianą tematyką w każdej eksplorowanej wsi zadawano identyczne pytania. Zalecano ba-daczom przeprowadzenie co najmniej dwóch wywiadów z osobami w wieku 35–50 lat oraz powyżej 50 lat. Nie były one w założeniu kierowane do przedstawicieli konkretnej grupy funkcjonującej w danej społeczności. Zwracano natomiast uwa-gę na pozyskiwanie informacji od ludności przybyłej z innych stron (szczególnie we wsiach, w których żyją osiedleńcy); wskazano jako pożądane wytypowanie w każdym przypadku dwóch takich respondentów21. Na początku kwestiona-riusza przewidziano miejsce na podstawowe dane personalne respondenta: imię i nazwisko, rok i miejsce urodzenia, miejsce przesiedlenia, znajomość czytania i pisania, zawód oraz ogólną charakterystykę respondenta. Niestety, autor kwe-stionariusza nie uwzględnił w metryczce danych dotyczących czasu przesiedlenia
20 Ibidem, s. 10–14.
21 Według części wstępnej kwestionariusza PAE poświęconego obrzędowości narodzino-wej, pt. Wykaz informatorów (ibidem, s. VII).
respondentów22 ani nawet ich wyznania i narodowości23, co obniża wartość po-zyskanych informacji.
Większość wspomnianych założeń metodycznych była realizowana podczas prac badawczych w większości wykonywanych przez zespół z Wrocławia przy-gotowujący Polski atlas etnograficzny24, niekiedy też przez korespondentów tere-nowych. Należy zaznaczyć, że podczas badań częściej rozmawiano z kobietami aniżeli z mężczyznami, chociaż nie sugerowano tego wcześniej w kwestionariuszu.
Było to całkowicie zasadne ze względu na specyfikę poruszanej problematyki.
Wiele ze zgromadzonych kwestionariuszy wypełniono właściwie. Znajdują się w nich jednak pewne niedociągnięcia, związane najczęściej z mało precyzyjnym zapisem wywiadów czy brakiem dokładniejszych informacji w metryczce (szcze-gólnie ważne w przypadku osiedleńców)25. Niekiedy też nie rozróżniano danych uzyskanych od ludności pochodzącej z różnych stron kraju i informacji zebranych wśród autochtonów. Zastrzeżenia te dotyczą jednak niewielu z prawie 350 kwestio-nariuszy i nie wpływają na ich ogólną przydatność naukową. Dodatkowo same uzyskane odpowiedzi były zróżnicowane, czasem ogólnikowe lub niezbyt jasne.
Może to wskazywać między innymi na istotne zmiany zachodzące w poziomie wiedzy społeczności wiejskiej o obrzędowości narodzinowej w badanym okresie.
W przypadku ADV badania prowadzono na podstawie kwestionariusza ankiety, często przy pomocy urzędników wiejskich, nauczycieli czy lokalnych miłośników folkloru. Nie zawsze przekładało się to na jakość pozyskanych badań; ponadto niektórzy spośród ankietowanych okazali się mitomanami etnograficznymi. Istot-ne jest jednak, że na kartach tzw. nowej serii ADV znajdują się informacje pocho-dzące nie tylko od ludności niemieckiej, ale też polskojęzycznej26.
Należy pamiętać, że badania niemieckie prowadzone w latach 30. XX wieku, w porównaniu do polskich, charakteryzują się częściowo odmiennym doborem tematów badawczych, utrudniając badania porównawcze. Pisał już o tym w po-łowie lat 60. ubiegłego wieku Tadeusz Wróblewski: „jak dotąd – żaden z opub-likowanych tematów wydanego w okresie przedwojennym niemieckiego atlasu nie ma tematycznego odpowiednika w kartogramach Atlasu polskiego”27. Trzeba jednak dodać, że od czasu opublikowania tych słów zwiększyła się liczba zarówno wydanych map niemieckich (ogółem siedem zeszytów Atlas der deutschen Volks-kunde. Neue Folge), jak i skartowań Polskiego atlasu etnograficznego, szczególnie
22 Dane na ten temat pojawiają się przypadkowo, zależnie od dociekliwości badacza.
23 Zakładano zapewne, że badaniami zostanie objęta głównie ludność polska wyznania rzymskokatolickiego.
24 Byli to: Janusz Bohdanowicz, Jerzy Grocholski, Barbara Jankowska, Zygmunt Kłodni-cki, Kazimierz Jagieła, Maciej Kurek, Wiesława Sokołówna i Krzysztof Zielnica. Na Śląsku prace badawcze nad powyższą tematyką prowadzili najczęściej czterej pierwsi badacze (zob.
aneks 1).
25 Dotyczy to niezbyt precyzyjnej lokalizacji miejsc pochodzenia osób przybyłych, ogra-niczonej się w skrajnych przypadkach do podania województwa (np. Krakowskie). Niekiedy popełniano błąd w zapisie nazwy miejscowości.
26 Z. Kłodnicki: Folklor śląski…, s. 112–113. Niektóre nazwy odnotowane na mapach ADV, na przykład na obszarze Górnego Śląska, brzmią polsko, co zapewne świadczy o zapo-życzeniach, polonizacji rodzin niemieckich lub na odwrót – niepełnej jeszcze germanizacji językowej informatorów dawniej pochodzenia śląskiego.
27 T. Wróblewski: Pogranicze polsko-niemieckie…, s. 434.
w zakresie obrzędowości narodzinowej. Otwiera to pole do dalszych badań po-równawczych.
Kwestionariusz opracowany na potrzeby ADV był stosunkowo obszerny – liczył 243 pytania, obejmujące różnorodne zagadnienia, zgrupowane w pięciu oddziel-nych ankietach28. Kwestie związane z narodzinami i wychowaniem dziecka znaj-dują się w rozproszeniu w czterech z tychże ankiet. W większości pytań otwartych przytoczono w nawiasach potencjalne warianty odpowiedzi. Przykładowo pytania dotyczące wątków folklorystycznych związanych z pojawieniem się w rodzinie no-wego dziecka, umieszczone w ankiecie o numerze 1 (zob. tabela 4.1), brzmią:
16. Was erzählt man den Kindern über die Herkunft der kleinen Kinder (z. B. sie kommen aus Brunnen, Teichen, Flüssen, von den Bäumen, von den Krautköpfen, aus Felsen, Höhlen, vom Himmel, vom lieben Gott, vom Christkindl, von der Mut-tergottes. Wird dabei ein Unterschied zwischen Knaben und Mädchen gemacht?).
17. Wer holt oder bringt die Kinder von dort? (z. B. Hebamme, Storch, Engel, Ni-kolaus).
Tabela 4.1. Analiza zawartości kwestionariuszy ankiet ADV – pytania dotyczące obrzędowości narodzinowej
Numer ankiety
(rok dystrybucji) Liczba
pytań Tematyka badawcza
1 (1930)
4 kołyska
2 motywy folklorystyczne o pochodzeniu dzieci 1 straszenie dzieci oddalających się od domu
2 (1931) 1 straszenie dzieci, aby nie wychodziły po zmroku z domu
3 (1932)
5 zagadnienia związane z chrztem i rodzicami chrzestnymi 1 obdarowywanie dzieci z okazji pierwszego pójścia do szkoły 1 obdarowywanie dzieci z okazji świąt Bożego Narodzenia 1 pierwsza komunia / konfirmacja
1 obdarowywanie dzieci w okresie wielkanocnym
1 instrumenty muzyczne tworzone przez dzieci / dla dzieci (wypas zwierząt)
2 straszenie dzieci udających się nad wodę czy do lasu
4 (1932) 2 izolacja położnicy i wywód 1 pierwsze zęby u dziecka
Razem: 23
Opracowanie własne na podstawie: Atlas der deutschen Volkskunde. Neue Folge. Erläuterungen zur 1. Lieferung NF 1–12. Red. M. Zender. Marburg 1959, s. 22–32.
28 Zob. Atlas der deutschen Volkskunde. Neue Folge. Erläuterungen zur 1. Lieferung NF 1–12…, s. 22–32.
Z zestawienia przedstawionego w tabeli 4.1 wynika, że tematyka związana z położnicą pojawia się marginalnie (jedynie w dwóch z 23 pytań związanych z obrzędowością narodzinową). Dotyczą one następujących zagadnień: 1) miejsc, do których matka przed wywodem nie powinna się udawać (np. piwnica, stud-nia, sąsiedzi); 2) zakazu przekraczania przez nią określonych granic (np. ulicy czy skrzyżowania); 3) zachowania określonych środków ostrożności przed pierwszym wyjściem do kościoła; 4) nazw gwarowych kobiety przyjmującej poród lub poma-gającej przy tej czynności (pytanie 155); 5) długości trwania okresu izolacji; 6) ter-minu wywodu; 7) nazw gwarowych wywodu; 8) przebiegu ceremonii kościelnej (z ewentualnym podkreśleniem różnic wyznaniowych; pytanie 156). Oto zapis py-tań w oryginale:
155. a) Wohin darf die Wöchnerin vor dem ersten Kirchgang (Aussegnung) nicht gehen? (z. B. Keller, Boden, Stall, Brunnen, Nachbar) b) Welche Grenze darf sie nicht überschreiten? (z. B. Dachtraufe, Gosse, Straße, Kreuzweg, Dorfgrenze) c) Wel-che besonderen altherkömmliWel-chen Vorsichtmaßnahmen beachtet die Wöchnerin sonst vor dem ersten Kirchgang? Wie nennt man (echt) mundartlich die Frau, die Entbindung der Wöchnerin vornimmt oder dabei hilft (Wenn das über die Wöch-nerin Gefragte heute nicht mehr zutrifft, bitten wir, jeweils anzugeben, bis zu wel-chem Jahre ungefähr es Geltung hatte).
155. b) Wie viele Tage oder Wochen nach der Geburt des Kindes findet der er-ste Kirchgang (Aussegnung) der Wöchnerin statt? Welchen der sieben Wochentage wählt gewöhnlich dazu? c) Wie lautet der ortsübliche (mundartliche) Ausdruck für den ersten Kirchgang der Wöchnerin? d) Wie wollzieht sich der kirchliche Brauch beim ersten Kirchgang? (z. B. Eigentliche Aussegnung, Verbindung mit Taufe, nur Gebet in der Predigt; kein besonderer Kirchgang, weil Haustaufe?) (Wir bitten es besonderes zu vermerken, wenn konfessionelle Unterschiede vorkommen).