Omawiana sieć badawcza PAE obejmuje między innymi Śląsk (podobnie jak ADV), obszar ten jednak nie był nigdy wyodrębniany na mapach powstających w ramach polskich prac atlasowych. Wymaga to bowiem określenia choćby przybliżonych granic Śląska, a te wielokrotnie się zmieniały (zob. rozdział 2). W celu wstęp-nego wytyczenia omawiawstęp-nego obszaru skorzystałam z dwóch map atlasowych o charakterze pomocniczym, ukazujących dawne granice polityczno-administra-cyjne29; w celu jego uszczegółowienia – z map przygotowanych w ramach projek-tu Encyklopedia Śląska, przyjmując za punkt wyjścia wyniki nowszych ustaleń 29 W tym celu zestawiłam dane z dwóch map: Ziemie Polski w podziałach administra-cyjnych z końca XIX wieku (mapa 244) oraz Granice polityczno-administracyjne Polski przed I rozbiorem (mapa 250). Zob. Polski atlas etnograficzny, z. 4. Red. J. Gajek. Warszawa 1971.
historyków30. Te zabiegi badawcze pozwoliły mi na wyznaczenie przybliżonego zasięgu występowania tzw. wsi śląskich – pod tym określeniem rozumiem miej-scowości dawniej bądź obecnie znajdujące się w granicach Śląska lub podlega-jące jego różnorodnym oddziaływaniom kulturowym31. Miejscowości te zajmują względnie niewielki obszar stałej sieci PAE (zob. mapa V). Niezbędne jest ukaza-nie specyfiki badań atlasowych prowadzonych na tym tereukaza-nie, szczególukaza-nie pod względem zamieszkującej go ludności32.
Śląsk ogółem
Prace badawcze nad obrzędowością narodzinową na obszarze Śląska (wyzna-czonym przeze mnie według wspomnianych zasad) prowadzono w latach 1969–
1976 w 55 punktach atlasowych, co stanowi 16% wszystkich miejscowości PAE (zob. aneks 1). Badaniom poddano wtedy obszar zróżnicowany pod względem pochodzenia terytorialnego ludności. Sporo, aż 62% wsi (34 punkty badawcze) zamieszkiwały osoby przybyłe po II wojnie światowej z różnych stron kraju. Doty-czy to przeważnie zachodniej części Śląska (zob. mapa V)33, gdzie dotarli głównie osadnicy z południowo-wschodniej i środkowo-zachodniej Polski oraz przesied-leńcy z tzw. Kresów Wschodnich (zob. ilustracja 4.2). Przedstawiciele tej drugiej grupy byli obecni w składzie ludnościowym 79% eksplorowanych w tym okresie wsi śląskich34.
30 Głównym założeniem twórców opisywanego projektu było w pełni holistyczne (polsko-niemiecko-czeskie) podejście do delimitacji granic Śląska. Zdaniem badaczy zasięg tego obszaru winien obejmować: współczesne określone regiony administracyjne w Polsce (województwa: dolnośląskie, opolskie, śląskie), Niemczech (kraj związkowy Saksonia, rejen-cja Drezno, powiaty: Görlitz, Bautzen) i Czechach (Moravskoslezský kraj, Olomoucký kraj), określone części regionów administracyjnych, dłużej lub krócej współtworzące obszar histo-rycznego Śląska (województwo lubuskie – rejon Zielonej Góry, Świebodzina, Żar; wielkopol-skie – pogranicze sycowsko-ostrzeszowwielkopol-skie; małopolwielkopol-skie – Zator, Oświęcim, Olkusz) oraz obszar pogranicza polsko-słowackiego i polsko-czeskiego (rejon Jabłonkowa i Mostów oraz Czadcy). Zob. K. Heffner, B. Solga: Granice Śląska – granice na Śląsku. Ewolucja i współ-czesne wymiary. W: Granice Śląska w interdyscyplinarnej perspektywie. Red. R. Gładkiewicz, T. Sołdra-Gwiżdż, M.S. Szczepański. Opole–Wrocław 2012, s. 140.
31 Delimitacja ta ma wyłącznie charakter orientacyjny.
32 Opis dotyczy wyłącznie pochodzenia respondentów, w kwestionariuszach PAE brakuje bowiem danych o ich narodowości czy wyznaniu.
33 Na mapach V–XX oraz ilustracjach 4.2–4.5 czerwoną przerywaną linią zaznaczono przybliżone granice zasięgu występowania tzw. wsi śląskich.
34 Dodam, że pochodzenie terytorialne ludności napływowej dokładnie zbadano na Ślą-sku Opolskim w 12 powiatach: brzeskim, głubczyckim, grodkowskim, kluczborskim, koziel-skim, namysłowkoziel-skim, niemodlińkoziel-skim, nykoziel-skim, olekoziel-skim, opolkoziel-skim, prudnickim -opolskim. W dokumentacji dotyczącej kilkuset miejscowości znajdują się również dane dotyczące składu ludnościowego czterech wsi siatki PAE, badanych w zakresie obrzędowości narodzinowej: Brzezina (ok. Brzegu), Nasiedle (ok. Głubczyc), Głuszyna (ok. Namysłowa) oraz Grabin (ok. Niemodlina). Zob. E. Dworzak, M. Goc: Pochodzenie terytorialne ludności napływowej i geografia powojennych osiedleń na wsi opolskiej. Zestawienie danych źródłowych z zachowanych rejestrów osiedlonych i protokołów przekazania gospodarstw. „Opolski Rocz-nik Muzealny”, t. 18, cz. 2. Opole 2011, s. 91–94, 150–151, 268–270, 309–310. Informacje te poszerzają nieco wiedzę na temat specyfiki powyższych wsi atlasowych (zob. aneks 2).
Ilustracja 4.2. Główne kierunki migracji ludności z różnych stron Polski na Śląsk po II wojnie światowej (na obszarze Śląska uwzględniono wyłącznie wsie, w których prowadzono badania na potrzeby PAE w zakresie obrzędowości narodzinowej, w latach 1969–1976) Opracowanie własne na podstawie kwestionariuszy PAE.
15o 16o 17o 18o 19o 20o 21o 22o 23o 24o
Łękawica Grabniak Gułów Paszki Duże Przewłoka
nad obrzędowością narodzinową w latach 1969 1976–
Opracowała: Agnieszka Pieńczak.
wsie zamieszkane przez ludność rodzimą wsie zamieszkane przez ludność przybyłą
Uwagi
1. Przybliżony zakres terytorialny Śląska (w jego szerokich, historycznych granicach) zaznaczono na szaro, oddzielając go od reszty obszaru czerwoną linią przerywaną; niebieska linia ciągła wyznacza południową i zachodnią granicę polskiej części Śląska. (Zob. K. Heffner, B. Solga: Granice Śląska – granice na Śląsku.
Ewolucja i współczesne wymiary. W: Granice Śląska w interdyscyplinarnej perspektywie.
Red. R. Gładkiewicz, T. Sołdra-Gwiżdż, M.S. Szczepański. Opole–Wrocław 2012, s. 140;
Polski atlas etnograficzny. Z. 4. Red. J. Gajek.
Warszawa 1971, mapa 244 i 250).
2. Zastosowane skróty: PAE – Polski atlas etnograficzny.
3. Mapę podkładową w wersji elektronicznej sporządziła Kamilla Księżnik.
W większości przypadków badania atlasowe we wsiach śląskich z ludnością na-pływową prowadzono wśród kobiet (83%). Sporo przybyszów urodziło się między 1901 a 1918 rokiem, rzadziej – w okresie międzywojennym i późniejszych latach (zob. wykres 4.1).
Wykres 4.1. Respondenci przybyli na Śląsk po II wojnie światowej według okresu urodzenia Opracowanie własne na podstawie aneksu 2.
Analizowana grupa była zróżnicowana również pod względem pochodzenia.
Osadnicy, którzy przybyli z terenów rdzennej Polski (ogółem 85 osób), wywodzili się przeważnie z Poznańskiego (22%), Krakowskiego (18%), Lubelskiego (14%) oraz Kieleckiego (12%); poniżej progu 10% znaleźli się mieszkańcy pochodzący z innych obszarów (zob. wykres 4.2). Niewiele liczniejsza była grupa przesiedleńców, która dotarła na Śląsk po II wojnie światowej z terenów kresowych (ogółem 89 osób), w szczególności z Tarnopolskiego (40%), rzadziej – Wołyńskiego (15%) i Lwow-skiego (14%) czy pozostałych ówczesnych województw (wykres 4.3).
Wykres 4.2. Osadnicy przybyli na Śląsk po II wojnie światowej według pochodzenia Opracowanie własne na podstawie aneksu 2.
Wykres 4.3. Przesiedleńcy przybyli na Śląsk po II wojnie światowej według pochodzenia Opracowanie własne na podstawe aneksu 2.
Pozostałe wsie śląskie (38%), zlokalizowane głównie we wschodniej części analizowanego terytorium, składały się przeważnie z ludności rodzimej (zob.
mapa V).