Przedstawione wybrane prace dialektologiczne i etnograficzne mogą być w więk-szości wykorzystywane do celów porównawczych, choć z pewnymi ograniczenia-mi105. Dotyczy to również tematyki obrzędowości narodzinowej, która została
101 Z. Stieber: Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny. Z. 1. Łódź 1956, s. 7–8.
102 J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne…, s. 72.
103 J. Rieger: Indeks wyrazów do „Atlasu językowego dawnej Łemkowszczyzny” Z. Stie
bera. Łódź 1966.
104 Z. Stieber: Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny. Z. 6. Łódź 1962, mapy 251 i 252.
105 O tym problemie wspominał Kłodnicki w kontekście atlasów środkowoeuropejskich, nie zawsze zbieżnych z sobą pod względem tematycznym. Autor postulował: „Aby uniknąć białych plam, należy posłużyć się odpowiednią literaturą, zwracając przy tym baczną uwa-gę na kwestie chronologiczne” (zob. Z. Kłodnicki: Etnograficzne atlasy krajów środkowej
15o 16o 17o 18o 19o 20o 21o 22o 23o 24o
kum kuma, (według PAE) kumoter kumotra
1. Na mapie ujęto wyłącznie tzw. informacje pozytywne z Polskiego atlasu etnograficznego pochodzące od ludności rodzimej.
(Zob. P. Kopp, A. Pieńczak: Rodzice chrzestni.
W: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia narodzinowe.
T. 9. Cz. 1: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia związane z narodzinami i wychowaniem dziecka. W: „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”. Red. Z. Kłodnicki, A. Pieńczak. Wrocław–Cieszyn 2010, s. 266, mapa 1).
2. Mapa dotyczy okresu od lat 50. do lat 70.
XX wieku.
3. Kreskowaniem (znaki 3 i 4) oznaczono dane pochodzące z Atlasu gwarowego województwa kieleckiego. (Zob. K. Dejna: Atlas gwarowy województwa kieleckiego. Z. 3. Łódź 1964, mapa 404).
4. Zastosowane skróty: PAE – Polski atlas etnograficzny; AGWK – Atlas gwarowy województwa kieleckiego.
5. Mapę podkładową w wersji elektronicznej sporządziła Kamilla Księżnik.
uwzględniona na kartach wspomnianych opracowań w różnym stopniu i zakre-sie. Większość atlasów dialektologicznych zawiera mapy, których punktem wyj-ścia jest desygnat, na przykład mapa Strych w domu dotyczy nazw gwarowych konkretnego desygnatu; mniejszość stanowią mapy, w których tytule zawarto pytanie o znaczenia konkretnego wyrazu, na przykład: co znaczy „strzecha”106?
W przypadku atlasów etnograficznych mapy dotyczą z reguły określonych zjawisk kulturowych, w mniejszym zakresie nazewnictwa. Spróbowałam jednak zestawić tematykę map opublikowanych w wybranych atlasach etnograficznych i dialekto-logicznych, chcąc określić potencjalne trudności dotyczące opracowania tematów z zakresu obrzędowości narodzinowej, a także zwrócić uwagę na kwestie wyma-gające w przyszłości, być może, podejścia badawczego.
W analizie posłużyłam się indeksem tematycznym, składającym się z 24 pod-stawowych działów, zaczerpniętych z publikacji Polskie atlasy dialektologiczne i et
nograficzne107. Autorzy tej książki opracowali obszerną tabelę108, w której zesta-wili zagadnienia i desygnaty oraz zbliżone tematycznie tytuły map pomieszczone w 17 wybranych atlasach etnograficznych i dialektologicznych (z pominięciem na przykład atlasów gwar niepolskich). W tabeli uwzględnili wyłącznie dane pocho-dzące z wielkoformatowych zeszytów PAE (1–6); celowo pominęli mapy znajdują-ce się w opublikowanych do 2004 roku tomach „Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego”109. Należy tu podkreślić, że od czasu opracowania tabeli prace atlasowe uległy przyśpieszeniu, wzbogacając znacząco polski dorobek kartogra-ficzny (szczególnie w zakresie obrzędowości weselnej i narodzinowej). Wydaje się zatem zasadne wypełnienie tej luki badawczej poprzez uzupełnienie wykazu o te-matykę map zamieszczonych w „Komentarzach do Polskiego Atlasu Etnograficz-nego”. Opracowana w tym celu tabela 1.1 dotyczy wyłącznie wybranych atlasów (ośmiu), co sygnalizowałam na początku rozdziału.
W tabeli 1.1 zostały uwzględnione wybrane działy tematyczne (9), w ramach których na kartach omawianych prac kartograficznych można odnaleźć poszcze-gólne desygnaty i zagadnienia (ogółem 35). Do analizy wybrałam wyłącznie te działy, które wiążą się w jakimś stopniu z obrzędowością narodzinową (np. bu-downictwo [meble] – dane na temat kołyski). W rubrykach podałam liczbę map poświęconych danej tematyce w wybranych opracowaniach. Z zestawienia wy-nika, że w większości desygnaty lub zagadnienia nie mają swoich odpowiedni-ków w innych atlasach (nieco ponad 71% analizowanych przypadodpowiedni-ków). Wiele z nich jest specyficznych wyłącznie dla danego opracowania (np. badania PAE Europy (Możliwości studiów porównawczych). W: Etnológia a kultúrne dedičstvo. Zborník ve
novaný S. Kovačevičovej. Red. O. Danglová, R. Stoličná. Bratislava 2001, s. 57).
106 J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne…, s. 96.
107 Ibidem, s. 96–97.
108 Ibidem, s. 117–483.
109 Padła następująca argumentacja: „Przypominamy, że niektóre działy tematyczne słownictwa gwarowego doczekały się bardzo gruntownego, w tym też kartograficznego opracowania w obszernych monografiach […], gdzie też podano ich dokładne opisy biblio-graficzne, oraz w »Komentarzach do Polskiego atlasu etnograficznego« […]. Opracowania te, zwłaszcza ogólnopolskie, w danych zakresach przynoszą znacznie więcej informacji niż wszystkie atlasy razem wzięte” (ibidem, s. 97). Autorzy odsyłają do wydanych tomów „Ko-mentarzy…”; zaznaczając na przykład, że dział „Kościół, wierzenia, obrzędy, zwyczaje” został znacząco uzupełniony począwszy od piątego tomu serii.
i dialektologiczne
AKLP PAE AJK AJŚ AGM AJKLW AGWK AJDŁ 0gółem
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Kościół… (cd.)
Zastosowane skróty: AKLP – Atlas kultury ludowej w Polsce, PAE – Polski atlas etnograficzny, AJK – Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, AJŚ – Atlas językowy Śląska, AGM – Atlas gwar mazowieckich, AJKLW – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, AGWK – Atlas gwarowy województwa kieleckiego, AJDŁ – Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny.
Opracowanie własne na podstawie: AKLP, PAE, AJK, AJŚ, AGM, AJKLW, AGWK, AJDŁ (klasyfikacja zagadnień według indeksu, zob. J. Reichan, K. Woźniak: Polskie atlasy dialektologiczne. Kraków 2004, s. 96–115 oraz tabela).
nad kwestiami wierzeniowymi dotyczące: wróżb z głosu sowy, prognozowania o płci dziecka, zakazów izolacyjnych stosowanych wobec kobiety ciężarnej czy czynności magicznych ułatwiających poród). Zbliżona problematyka badawcza na kartach dwóch i więcej atlasów to przypadki marginalne (niecałe 15%). W żadnym z przypadków dane zagadnienie nie zostało przedstawione jednocześnie na kar-tach sześciu, siedmiu czy ośmiu prac ujętych w tabeli (zob. wykres 1.2).
Wykres 1.2. Częstotliwość występowania desygnatów lub zagadnień na kartach analizowanych atlasów etnograficznych i dialektologicznych
Opracowanie własne na podstawie tabeli 1.1.
Z tabeli wynika również, że potencjalnie najwięcej zróżnicowanych danych kar-tograficznych można zebrać, analizując tematykę „kołyski, kolebki”, gdyż zosta-ła ona uwzględniona na 13 różnych mapach dialektologicznych i etnograficznych (nieco ponad 7% ogółu), w pięciu z ośmiu analizowanych atlasów. Pod względem liczby opracowanych skartowań poświęconych obrzędowości narodzinowej zde-cydowanie wyróżniają się dotychczasowe zeszyty Polskiego atlasu etnograficzne
go (ponad 75% wszystkich map w tabeli), najrzadziej tematyka ta była poruszana w Atlasie językowym dawnej Łemkowszczyzny (nieco ponad 1%). Nie można jed-nak zapominać o tym, że mapy o zbliżonych tytułach charakteryzują się często odmienną typologią, co świadczy o istniejących różnicach jakościowych.
Zebrane dane pozwalają stwierdzić, że poszczególne tematy z zakresu obrzędo-wości narodzinowej badano nierównomiernie, co może znacznie utrudniać po-tencjalne prace porównawcze, a tym samym wysuwanie wniosków na podstawie metody etnogeograficznej. Chciałabym również podkreślić, że dotychczas opubli-kowane atlasy, przybliżone w książce Polskie atlasy dialektologiczne i etnograficzne, wskazują wyraźnie na brak zainteresowania badaczy tematyką położnicy w spo-łeczności wiejskiej (w tym również obowiązujących ją zakazów izolacyjnych). Pod-jęcie tego tematu w kontekście kartografii etnograficznej również z tego względu wydaje się w pełni uzasadnione.
Śląsk ze względu na swoje charakterystyczne położenie często bywa określany jako pogranicze etniczne i kulturowe, odwieczne miejsce styku kulturowego, pod-legające różnorodnym oddziaływaniom nie tylko innych rejonów kraju, ale też kultury niemieckiej, czeskiej, słowackiej czy morawskiej. Wciąż zachowują aktu-alność słowa:
Śląsk był zawsze na granicy, stanowił dzielnicę stykającą się i to nie z jednym, a z dwoma zachodnimi sąsiadami. Był więc z natury swego położenia bardziej od innych dzielnic eksponowany na wpływy ziem i społeczeństw obcych. Tok dziejów politycznych sprawił, że położenie graniczne zmieniło się stopniowo w sytuację po-granicza. […] Pogranicze jest terenem, na którym występują zjawiska społeczne, wyznaczające życiu kulturalnemu i społecznemu szereg odrębności: krzyżowanie się wpływów kulturowych, pochodzących z różnych środowisk narodowych czy państwo-wych, i równoczesne ścieranie się niejednorodnych zespołów ludnościowych ze sobą1.
Na gruncie socjologii, a także etnologii (w szczególności w ramach karto grafii etnograficznej) badacze podejmowali próby zidentyfikowania i przedstawiania czynników wpływających na zróżnicowanie kulturowe Śląska, uwzględniając w pewnym stopniu również dorobek etnologii niemieckiej okresu międzywojen-nego. W tym rozdziale przybliżam dotychczasowe sposoby prezentowania Śląska jako pogranicza etnicznego i kulturowego w podstawowych pracach atlasowych, a następnie wybrane aspekty specyfiki kulturowej jego części szczególnie ważnej w przyjętej perspektywie badawczej – Górnego Śląska.