Materiały źródłowe oraz mapy Polskiego atlasu etnograficznego i Atlas der deu-tschen Volkskunde dają podstawę do próby określenia dynamiki zmian kulturo-wych w zakresie funkcjonowania zakazu wchodzenia przez położnicę na strych, również w szerszym kontekście. Dzięki temu opracowałam mapę XII, zaty-tułowaną Zakaz wchodzenia na strych przez położnicę przed wywodem (na tle 91 Zob. Atlas der deutschen Volkskunde. Neue Folge: Erläuterungen zu den Karten NF 37–48…, s. 471.
92 Wiślica, ok. Cieszyna [k 1935 autochtonka].
środkowoeuropejskim), która obejmuje równie szeroką perspektywę czasową, co poprzednia. Spaja ona wyniki prac badawczych prowadzonych na potrzeby ADV na początku lat 30. XX w., później PAE w latach 1969–1976 i 2008–2011 (Górny Śląsk). Na mapie zestawiłam dane pozytywne zebrane w 1933 roku w 468 miej-scowościach sieci badawczej ADV (w tym 156 w granicach obecnej Polski) oraz informacje z PAE potwierdzające ten wątek na terenie kraju w drugiej połowie XX wieku i czasach późniejszych (66 wsi).
Z przedwojennych badań niemieckich wynika, że analizowany zakaz był zna-ny na sporej części terytorium eksplorowanego w ramach prac nad ADV, jednak w różnym nasileniu. Omawiane przekonanie w zwartej formie pojawia się na ma-pie najczęściej w centralnej części Niemiec, w szczególności przechodząc z jed-nej strony łukiem od południowej części Doljed-nej Saksonii, przez wschodnią Hesję, część północnej Turyngii i środkowo-zachodniej Saksonii, z drugiej strony kierując się ze wschodniej części Nadrenii Północnej-Westfalii do południowej i wschod-niej części Dolnej Saksonii. Poza tymi dwiema większymi wyspami zakaz wy-stępuje również, sporadycznie, na północy terytorium (północna część Branden-burgii, południowa Meklemburgia i Przednie Pomorze), w kierunku północnym wyłącznie w rozproszeniu (północna część Dolnej Saksonii i Szlezwik -Holsztyn).
Sytuacja wygląda podobnie w południowej części Niemiec, gdzie zakaz pojawia się w postaci niewielkich wysepek, nie tworzących większych skupisk -Wirtembergia, Bawaria). Z Saksonii natomiast zasięg wkracza dalej -zachodnie terytoria czeskie, dociera również od strony południowej do polskiej części Śląska93 (tworzy zwarte skupisko widoczne szczególnie w centralnej części terytorium, co może wynikać, jak w poprzednim przypadku, z zagęszczenia siatki niemieckiej na tym terenie). Warto podkreślić, że dane świadczące o znajomo-ści omawianego przekonania zebrano na Śląsku w 103 punktach badawczych wi-docznych na mapie ADV, co stanowi znaczną część (66%) wszystkich informacji ADV obejmujących terytorium Polski. Zakaz odnotowano również poza Śląskiem, w zachodniej i północnej części kraju (północne Pomorze Zachodnie, niewielki skrawek Pomorza Gdańskiego, Warmii oraz Mazur). Zakaz wchodzenia na strych przez położnicę znano także na terenach czeskich sąsiadujących z polską częścią Śląska oraz w głębi Austrii.
Późniejsze badania atlasowe na terenie Polski, prowadzone w latach 70. XX wie-ku, pozwalają przypuszczać, że omawiany zakaz zanikał stopniowo w świadomo-ści mieszkańców badanych miejscowow świadomo-ści. Znano go jeszcze w latach 1969–1976 w różnych częściach kraju, choć zjawisko miało zasięg rozproszony (pamiętano o nim w 67 przypadkach, co stanowi 20% uzyskanych odpowiedzi pozytyw-nych); dotyczyło to przeważnie ludności rodzimej (69%). Reliktowość tę obrazu-je mapa XIII: Zakaz wchodzenia na strych przez położnicę przed wywodem oraz tabe la 5.7.
93 Podobnie jak zakaz schodzenia do piwnicy, zakaz wchodzenia kobiety w połogu na strych stwierdzono na początku XX wieku między innymi na Śląsku, w Bawarii, Czechach, Turyngii, Frankonii oraz paśmie górskim Vogtland (zob. A. Wuttke: Der deutsche Volksa-berglaube…, s. 379; dr Kühnau: Die Bedeutung…, s. 36–37), w okresie międzywojennym na Śląsku (zob. W. Menzel: Mutter und Kind…, s. 84). Brak informacji na ten temat w dostęp-nych opracowaniach utrudnia wnioskowanie o stanie XIX–wiecznym (np. W. Nehring: Über Aberglauben…, s. 5–6; W. Patschovski: Beiträge zur Schlesischen…, s. 55).
Omawiany zakaz na Śląsku częściej znała ludność rodzima (62%) niż ta przy-była z różnych stron Polski oraz zza jej wschodnich granic (38%) (zob. tabela 5.7). W pierwszym przypadku występował w rozproszeniu w zachodniej części terytorium w kilku miejscowościach w Zielonogórskiem, Wrocławskiem oraz Opolskiem. Uzyskane dane zebrano wśród ludności przybyłej z Kieleckiego i Lu-belskiego94 oraz Kresów Wschodnich95; w trzech przypadkach pochodzenie osied-leńców nie jest bliżej znane96. W przypadku ludności rodzimej znajomość zakazu ograniczała się do kilku wsi, tworząc na mapie dwie małe enklawy97.
Na Śląsku osoby przybyłe znające omawiany zakaz były urodzone przeważnie w latach 1880–1900, rzadziej później; nieco inaczej było w innych rejonach kraju (zob. wykres 5.14). W kilku przypadkach brakuje na ten temat dokładniejszych danych.
W latach 70. ubiegłego stulecia zakaz wchodzenia na strych przez położnicę występował również w innych częściach Polski, tworząc niewielkie wyspy, prze-ważnie w południowo-wschodniej i centralnej części kraju (głównie Kieleckie oraz Łódzkie), zamieszkanej przez ludność rodzimą (71% wsi); sporadycznie jego zna-jomość stwierdzono w Lubelskiem, Warszawskiem, Białostockiem, Olsztyńskiem i Bydgoskiem. O istnieniu zakazu wspominała również ludność przybyła na obec-ne ziemie zachodnie i północobec-ne (29%), przeważnie z Bydgoskiego i Lubelskiego98, 94 Zawidowice, ok. Oleśnicy [k 1890 Starokrzepice, ok. Kielc: 1945]; Kopce, ok. Gubina [k 1896 Skoków, ok. Puław: 1945].
95 Zawidowice, ok. Oleśnicy [k 1911 Dawidowice Lwowskie: 1946; k 1929 Lwowskie: 1945];
Piersno, ok. Środy Śląskiej [m 1890 Koroszczatyn ?, dawne ZSRR].
96 Dotyczy to wsi: Stare Kotkowice, ok. Prudnika; Podbrzezie Górne, ok. Nowej Soli;
Żaganiec, ok. Żagania.
97 Pierwsza z nich leży w północno-wschodniej części rejonu (Rudziniec, ok. Gliwic; Wie
szowa, ok. Tarnowskich Gór; Kokotek, ok. Lublińca; Goląsza, ok. Będzina), druga, mniejsza, znajduje się bardziej w południowej części obszaru (Istebna, ok. Cieszyna; Żabnica, ok. Żyw-ca; Roczyny, ok. Wadowic).
98 Kaława, ok. Międzyrzecza [k 1901 Grójec Mały, ok. Babimostu: 1912]; Potulin, ok.
Wągrowca [k 1894 Żerniki, ok. Żnina; m 1898 Będlewo, ok. Poznania]; Smolniki, ok. Szubi-na [k 1895 Gołańcz, ok. Wągrowca: 1914; m 1904 Kieleckie: 1937]; Wróblów, ok. Wschowy [Poznańskie, Wschowa]; Strączno, ok. Wałcza [k 1922: Lubelskie]; Lisewo, ok. Człuchowa [k 1885: okolice Kozienic]; Jelonek, ok. Szczecinka [k 1904 Stara Wieś, ok. Krasnegostawu:
1948; k 1903 Moszna, ok. Puław; k 1925 Bilno, ok. Aleksandrowa Kujawskiego: 1949; k 1897 Tabela 5.7. Zakaz wchodzenia przez położnicę na strych – liczba stwierdzeń na Śląsku
i innych obszarach kraju (lata 1969–1976) Znajomość zakazu wśród
respondentów
Śląsk Pozostałe obszary Polski
Razem*
ludność
rodzima ludność
przybyła ludność
rodzima ludność przybyła
Znany 10 6 36 15 67**
Brak tradycji 10 21 148 38 217
Brak odpowiedzi 1 7 43 6 57
Razem: 21 34 227 59 341
* Pominięto kategorię „inne odpowiedzi”.
** Odpowiedzi uzyskane w 66 wsiach.
Opracowanie własne na podstawie kwestionariuszy PAE.
..
Położnica przed wywodem nie mogła wchodzić na strych:
wedługAtlas der deutschen Volkskunde(lata 30. XX wieku)
według (lata 1969–1976)
według (lata 2008–2011)
Polskiego atlasu etnograficznego Polskiego atlasu etnograficznego