Liczba mieszkańców w okresie prehistorycznym na obszarze zaliczanym później do Górnego Śląska nie jest bliżej znana. Najwcześniejsze dane na ten temat doty-czą okresu halsztackiego i są szacunkowe72. Wiadomo na pewno, że gęstość za-ludnienia stopniowo się zwiększała, szczególnie w okresie wczesnohistorycznym, po przywędrowaniu na te obszary Słowian. Znaczne zmiany demograficzne, spo-wodowane intensywną akcją osadniczą, obserwuje się w XII i XIII wieku73. Pod koniec średniowiecza gęstość zaludnienia na terenie Śląska sięgała 20 osób na 1 km2; niekiedy nawet 3074. Historycy podkreślają, że od połowy XIV do schyłku XVI wieku Śląsk wyróżniał się większą – niż w Wielkopolsce, Małopolsce czy na Mazowszu – gęstością zaludnienia oraz najlepiej rozwiniętymi i największymi
69 J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek: Wstęp. W: Historia Górnego Śląska. Poli-tyka, gospodarka…, s. 11.
70 J. Bahlcke: Górny Śląsk – studium…, s. 33, 35.
71 Zob. np. Górnośląski Oddział Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” (Katowice), Zwią-zek Górnośląski (Katowice), Górnośląskie Stowarzyszenie Akwarystów (Zabrze), Górnoślą-ska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego (Katowice), GórnośląGórnoślą-ska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda (Mysłowice), Górnośląski Uniwersytet Trzeciego Wieku (Chorzów).
72 R. Kaczmarek: Ludzie – stosunki demograficzne, struktura społeczna, podziały wy zna-niowe, etniczne i narodowościowe. W: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka…, s. 39.
73 Dane na temat sytuacji demograficznej na Śląsku od końca IX do początku XII wieku są ograniczone. Przypuszczalnie zaludnienie w stosunku do 1000 roku wzrosło o około 35%, wynosząc mniej więcej 8 osób na 1 km2. We wsiach (dane z okolic Wrocławia) stwierdzo-no przeciętnie od 130 do 350 mieszkańców na jedną osadę (K. Maleczyński: Śląsk w okresie od schyłku IX do połowy XII w. W: Historia Śląska. T. 1: Do roku 1763. Cz. 1: Do połowy XIV w. Red. K. Maleczyński. Wrocław 1960, s. 159). Dokładniejsze informacje na temat liczby mieszkańców można odnaleźć dopiero dla czasu od połowy XII wieku. Przypuszcza się, że na Śląsku mogło wtedy mieszkać blisko 300 tys. osób (zob. W. Korta: Historia Ślą-ska do 1763 roku. Warszawa 2003, s. 121). W połowie XIV wieku zdecydowanie przeważała ludność wiejska, stanowiąc blisko 77% ogółu mieszkańców Śląska (K. Maleczyński: Śląsk w okresie od połowy XII do połowy XIV w. W: Historia Śląska. T. 1: Do roku 1763. Cz. 1…, s. 250–251).
74 Świadczy o tym między innymi mapa dotycząca gęstości zaludnienia Górnego Śląska w drugiej ćwierci XIV wieku; wynika z niej, że najludniejsze były tereny północno-zachodnie rejonu, mniej ludne – południowe i północno-wschodnie. Zdaniem Tadeusza Ładogórskie-go ówczesne rozmieszczenie ludności było uwarunkowane przede wszystkim jakością gleb (T. Ładogórski: Demograficzny obraz Górnego Śląska w epoce feudalnej. W: Górny Śląsk.
Prace i materiały geograficzne. Red. A. Wrzosek. Kraków 1955, s. 225).
miastami na ziemiach polskich (głównie Dolny Śląsk)75. Wskutek wojen i strat w ludności doszło jednak do regresu demograficznego, który został przezwycię-żony dopiero w dobie nowożytnej; trudno ocenić skalę tego zjawiska na Górnym Śląsku76.
Ogólnie rzecz biorąc, od czasów prehistorycznych do wybuchu wojny trzydzie-stoletniej gęstość zaludnienia na Śląsku wykazywała tendencję zwyżkową, z nie-wielkimi wahaniami widocznymi przed 1000 rokiem. W analizowanym okresie zwiększyła się blisko trzynastokrotnie (zob. wykres 2.1). Wzrost liczby mieszkań-ców został zahamowany wskutek wybuchu wojny trzydziestoletniej i towarzyszą-cej jej zarazy, doprowadzając do zmniejszenia się zaludnienia o około 500 tys.77.
Straty na Górnym Śląsku objęły głównie jego część leżącą na lewym brzegu Odry i Księstwo Cieszyńskie78.
Wykres 2.1. Gęstość zaludnienia na Śląsku od okresu prehistorycznego do 1618 roku
* Zaznaczono maksymalną szacunkową gęstość zaludnienia (w osobach na 1 km2).
Opracowanie własne na podstawie: R. Kaczmarek: Ludzie – stosunki demograficzne, struktura społeczna, podziały wyznaniowe, etniczne i narodowościowe. W: Historia Górnego Śląska…, s. 39.
75 E. Maleczyńska, R. Heck: Historia Śląska. T. 1: Do roku 1763. Cz. 2: Od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w. Red. K. Maleczyński. Wrocław–Warszawa–Kraków 1961, s. 17.
76 W 1577 roku oszacowano ludność Śląska łącznie z Opawskiem (bez hrabstwa kłodz-kiego, księstw zatorskiego i oświęcimskłodz-kiego, bez ziemi siewierskiej) na nieco ponad 1,25 mln mieszkańców, z czego blisko 80% stanowiła ludność wiejska (ibidem, s. 16–17). Liczba lud-ności wzrosła niemal trzykrotnie w stosunku do stanu z połowy XIV wieku (W. Korta:
Historia Śląska…, s. 196).
77 Z około 1,60 mln mieszkańców Śląska w okresie przed wojną trzydziestoletnią po 30 latach jej trwania pozostało około 1,00 mln, do czego przyczyniły się głównie epidemie,
zwłaszcza dżuma z 1631 roku (zob. G. Wąs: Dzieje Śląska od 1526 do 1806 roku. W: Historia Śląska. Red. M. Czapliński. Wrocław 2002, s. 173). Poza działaniami wojennymi znaczny wpływ na ubytek ludności śląskiej miały prześladowania religijne, powodujące masową mi-grację do sąsiednich krajów: Łużyc, Brandenburgii i Rzeczypospolitej. Mimo okresów regre-su demograficznego przybywało ludności rolniczej, głównie wskutek przyrostu naturalnego w dawnych osadach, kształtowało się to jednak różnie w poszczególnych częściach Śląska (W. Korta: Historia Śląska…, s. 345).
78 R. Kaczmarek: Ludzie – stosunki demograficzne…, s. 39.
W odniesieniu do połowy XVIII wieku i późniejszych czasów dysponujemy dokładniejszymi danymi demograficznymi administracji pruskiej i austriackiej.
Wynika z nich, że współczynnik gęstości zaludnienia stale wzrastał – Śląsk nale-żał wtedy do obszarów najgęściej zaludnionych w Europie79. Ryszard Kaczmarek zwracał uwagę, że na Górnym Śląsku wskaźnik ten wynosił blisko 39 osób80 na 1 km2. W późniejszym okresie sytuacja się jednak zmieniła. Podstawę wzrostu ludności śląskiej w XIX wieku stanowił przyrost naturalny, który na Górnym Ślą-sku, po pewnym osłabieniu w połowie stulecia, powrócił na przełomie XIX i XX wieku do wysokości zbliżonej do tej z około 1820 roku; nadto Górny Śląsk prze-ważał wówczas pod względem demograficznym nad innymi częściami Śląska81.
Na przykład w pruskiej części Śląska od 1763 roku do początku XX wieku gęstość zaludnienia zwiększyła się blisko czterokrotnie (wykres 2.2).
Trzeba dodać, że na Śląsku u schyłku XIX wieku na większą skalę dokonywały się zmiany ludnościowe spowodowane migracjami zarobkowymi. Część Górno-ślązaków emigrowała za granicę (np. do Stanów Zjednoczonych). Ruchy te miały charakter stały i sezonowy; te drugie dotyczyły bardziej ludności wiejskiej. W la-tach 70. i 80. XIX wieku większość mieszkańców wsi szukała pracy i utrzyma-nia w pobliskich miastach bądź poszukiwała pracy w innych częściach Niemiec82.
Wpływało to na dynamiczny rozwój górnictwa, hutnictwa czy też innych gałę-zi przemysłu83. Po zakończeniu I wojny światowej i podgałę-ziale Górnego Śląska na 79 W pierwszej połowie XIX wieku liczba ludności śląska wzrosła z 2,2 mln do 3,0 mln mieszkańców, w tym największy przyrost wykazała rejencja opolska (zob. W. Korzeniow-ska: Codzienność społeczności wsi rejencji opolskiej w aspekcie zachodzących przemian (1815–
1914). Opole 1993, s. 31). W okresie późniejszym (lata 1858–1875) natężenie urodzeń na Ślą-sku ustabilizowało się na poziomie około 42‰, zgonów – około 30‰ (rodność zasadniczo była większa w okręgu górniczo-przemysłowym wśród ludności polskiej). Około 1890 roku umieralność w populacji górnośląskiej zmniejszyła się wskutek różnorodnych zmian cywili-zacyjnych, w tym postępu rolnictwa, medycyny, ogólnego rozwoju komunikacyjnego (T. Ła-dogórski: Ludność Śląska na przełomie dwóch epok. W: Historia Śląska. T. 3: 1850–1918.
Cz. 1: 1850–1890. Red. S. Michalkiewicz. Wrocław 1976, s. 34–39), jednak na wsiach na przełomie XIX i XX wieku wciąż odnotowywano znaczną umieralność wśród niemowląt (L. Wiatrowski: Stosunki demograficzne na wsi i w miastach górnośląskich. W: Studia nad społeczeństwem Górnego Śląska w XIX i na początku XX wieku. T. 2. Red. L. Wiatrowski.
W: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Nr 925. Wrocław 1988, s. 57).
80 Znaczna dysproporcja była widoczna w liczbie osób zamieszkujących region -bytomski (gęstość zaludnienia wynosiła tu tylko 25,1 osoby na 1 km2) i nysko-raciborski (aż 52,5 osoby na 1 km2), co wynikało z ówczesnego podziału gospodarczego (R. Kaczma-rek: Ludzie – stosunki demograficzne…, s. 40). Również Tadeusz Ładogórski ponad pół wieku wcześniej zauważał, że Górny Śląsk drugiej połowy XVIII stulecia dzielił się na dwie różne części – wschodnią, słabiej zaludnioną, i zachodnią, gdzie znajdowały się aglomeracje za-mieszkane głównie przez ludność z pochodzenia wiejską i uprzemysłowione wsie (zob. Idem:
Demograficzny obraz…, s. 234).
81 P. Rybicki: Rozwój ludności Górnego Śląska od początku XIX wieku do pierwszej wojny światowej. W: Górny Śląsk. Prace i materiały geograficzne. Red. A. Wrzosek. Kraków 1955, s. 262–263.
82 W 1890 roku poza granicami prowincji śląskiej przebywało około 600 tys. osób uro-dzonych na Śląsku, z czego około 400 tys. zamieszkiwało kraje niemieckie położone na za-chód od Nysy Łużyckiej i Odry, nieco ponad 58 tys. – Wielkopolskę, Prusy Wschodnie i Za-chodnie (T. Ładogórski: Ludność Śląska…, s. 41–42).
83 L. Wiatrowski: Stosunki demograficzne…, s. 61.
obszarze plebiscytowym przyznanym Niemcom mieszkało 1,1 mln osób, a w całej rejencji opolskiej w 1922 roku – 1,2 mln osób. Po II wojnie światowej stosunki demograficzne uległy radykalnej przemianie. W nowym województwie śląskim, obejmującym większość historycznego Górnego Śląska (a także Zagłębie Dąbrow-skie), liczba ludności dzięki migracjom stale się zwiększała84.
Wykres 2.2. Gęstość zaludnienia na Śląsku pruskim w latach 1763–1910
* Zaznaczono maksymalną szacunkową gęstość zaludnienia (w osobach na 1 km2).
Opracowanie własne na podstawie: R. Kaczmarek: Ludzie – stosunki demograficzne…, s. 40.
Obszar Górnego Śląska podzielono później na kilka jednostek administracyj-nych, nie odpowiadających z reguły historycznym granicom: wpierw obejmował województwa: katowickie i opolskie (lata 1950–1975), później bielskie, katowickie, opolskie, część częstochowskiego (lata 70. XX wieku). Obecnie Górny Śląsk mieści się w obrębie województwa śląskiego i opolskiego, z łączną liczbą mieszkańców wynoszącą blisko 5,6 mln osób85.