Kwas foliowy

Kwas foliowy inaczej znany, jako: kwas pteroiloglutaminowy, folan, foliacyna, witamina B₉, witamina B₁₁ lub witamina M, to rozpuszczalna w wodzie witamina z grupy B, która współuczestniczy w syntezie zasad purynowych i pirymidowych, co ma wpływ na podział komórek i reprodukcję, w tym na układ krwiotwórczy [270]. Kwas foliowy zbudowany jest z zasady pterydynowej (6-metylopteryny), kwasu p-aminobenzoesowego (PABA) oraz kwasu glutaminowego. Zarówno sam kwas foliowy jak i jego pochodne należą do grupy folianów różniących się pomiędzy sobą stopniem utlenienia pierścienia pterytyny oraz liczbą reszt kwasu glutaminowego [198]. Wszystkie związki zaliczane do folianów charakteryzują się podobną aktywnością biologiczną. Niemniej jednak kwas foliowy stanowi związek charakteryzujący się spośród nich największą stabilnością oraz najlepszym przyswajaniem [199].

Preparaty witaminy B₉, czyli kwasu foliowego mają zastosowanie w leczeniu oraz w profilaktyce patologii, takich jak np. niedokrwistość makrocytarna, nieswoiste

57

zapalenie jelit, aktywna celiakia, depresja, zaburzenia organogenezy, nawracające poronienia, rzucawka porodowa, a także miażdżyca [248]. Kwas paraaminosalicylowy, sulfasalazyna, a także niektóre leki przeciwpadaczkowe, izoniazyd oraz środki antykoncepcyjne wpływają na wzrost zapotrzebowania na tę witaminę. Ludzki organizm nie może jej sam wytwarzać, dlatego musi być dostarczana wraz z pożywieniem albo w formie farmakologicznych preparatów. Od 1996 roku polski Zespół Ekspertów [249] zaleca, tak jak w wielu innych krajach [250], przyjmowanie witaminy B₉ w dawce 0,4 mg na dobę przez kobiety w wieku rozrodczym. W profilaktyce wad wrodzonych bardzo ważne jest rozpoczęcie przyjmowania witaminy przynajmniej na trzy miesiące przed poczęciem. Wady cewy nerwowej i rozszczepy twarzoczaszki pojawiają się w pierwszych tygodniach ciąży a dodatkowa podaż kwasu foliowego po stwierdzeniu ciąży ma ograniczony wpływ na zmniejszanie częstości ich wystąpienia. Dla kobiet pochodzących z grupy ryzyka urodzenia dziecka z wadą wrodzoną, która jest potencjalnie folianozależna, rekomendowane jest zastosowanie tej witaminy w większych dawkach (do 4 do 15 mg/dobę). Udowodniono, że suplementacja tego kwasu przez miesiąc przed ciążą oraz przez pierwszy trymestr ciąży obniża o 50–70% ryzyko wystąpienia wad wrodzonych, zwłaszcza wad cewy nerwowej, takich jak np. bezmózgowie oraz rozszczep kręgosłupa [267].

Kwas foliowy występuje w pożywieniu. Najwięcej zawierają go warzywa zielonolistne takie jak: szpinak, kapusta, sałata i brokuły, ponadto zawarty jest w drożdżach piwnych, soku z pomarańczy, fasoli, cykorii, groszku, szparagach, rzepie, soczewicy, ryżu, soi oraz kiełkach pszenicy. Według Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, witaminę B₉ należy przyjmować do drugiego trymestru ciąży, choć po upływie pierwszego trymestru nie zapobiegnie on już wadom cewy nerwowej. Na początku 90-tych lat XX wieku wykazano, że w czasie okołokoncepcyjnym uzupełnianie diety kobiet w ciąży kwas foliowy zmniejsza o ok. 50% ryzyko urodzenia dziecka z wrodzoną wadą cewy nerwowej [250,251]. W następnych latach wykazano bardzo korzystny wpływ folianów na ryzyko wystąpienia innych wad wrodzonych: wady serca, twarzoczaszki, kończyn (np. syndaktylii) a także układu moczowego. Przypuszczalnie jednym z ważniejszych mechanizmów, przez które ten kwas zmniejsza zaburzenia w embriogenezie, jest wpływ na metabolizm homocysteiny. Hiperhomocysteinemia związana jest z

58

upośledzeniem funkcjonowania śródbłonka naczyniowego, z przestrojeniem układu krzepnięcia i ze stresem oksydacyjnym, co może spowodować zaburzenia w zagnieżdżaniu się zarodka oraz czynności jednostki płodowo-łożyskowej. Wyniki doświadczalnych badań sugerują, że kwas foliowy może ochronić przed powstawaniem wad u potomstwa matek, które są chore na cukrzycę [252]. Kwas foliowy jest niezbędnym koenzymem metabolizmu kwasów nukleinowych, katalizuje procesy krwiotwórcze, dobrze wchłania się z jelit i wiąże z białkami osocza. Zaburzenia cyklu folianów mogą powodować u ciężarnych: poronienia nawracające, stan przedrzucawkowy, hipotrofię płodu, zgon wewnątrzmaciczny, przedwczesne oddzielenie łożyska, poród przedwczesny oraz wady płodu tj. zespół Downa, rozszczep kręgosłupa czy przepukliny mózgowo-rdzeniowe. Niedobór kwasu foliowego na skutek niedostatecznej podaży lub nieprawidłowego metabolizmu może powodować nie tylko wzrost ryzyka wad otwartych Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN), lecz również wad serca i wad zaporowych układu moczowego oraz wzrost ryzyka wystąpienia poronień i zakrzepicy, spowolnienie syntezy DNA i replikacji komórek, upośledzenie funkcji układu nerwowego, zahamowanie wzrostu i odbudowy komórek w organizmie, uczucie przemęczenia i kłopoty z koncentracją a także stany niepokoju i lęku, depresję, bezsenność, problemy z pamięcią oraz zaburzenia w trawieniu [201,204,205, 267]

Wciąż aktualnym pozostaje problem właściwej suplementacji folianami kobiet planujących ciążę oraz kobiet ciężarnych. Obecnie szeroko rozpowszechniona jest suplementacja kwasem foliowym. W świetle najnowszej wiedzy natomiast zwrócono uwagę na znaczenie suplementacji metafoliną (sól wapniowa kwasu L-5-metylotetrahydrafoliowego). Metafolina omijając szlaki przemian, jakim musi podlegać kwas foliowy przed ostateczną absorpcją do krwiobiegu i włączeniem do cyklu folianów w komórkach, jest z pewnością cennym uzupełnieniem suplementacji kobiet ciężarnych w tym zakresie [268].

Biorąc pod uwagę liczne interakcje folianów z innymi składnikami żywności wiąż trudna do ustalenia jest dokładna ich biodostępność z diety. Specjaliści szacują, że może się wahać w granicach 30-80% [200,201], przy czym w niektórych produktach spożywczych (kapusta, pomarańcze, pomidory, fasola) zawarte są naturalne inhibitory swoistych enzymów jelitowych zmniejszających wchłanianie kwasu

59

foliowego z żywności. Przyjmuje się również, że bioprzyswajalność kwasu foliowego dostarczonego do organizmu z pożywieniem jest niemal o połowę mniejsza niż przyswajalność syntetycznego kwasu foliowego, który wchłania się niemal w całej zażytej dawce [202]. Zgodnie z zaleceniami wielkość pobranych folianów dla osób dorosłych powinna wynosić 400 μg na dobę. W przypadku kobiet w ciąży wielkość ta wzrasta do 600 μg na dobę [203].

Zabezpieczenie właściwej podaży kwasu foliowego w diecie osób dorosłych zapobiega również rozwojowi miażdżycy [204] oraz wspomaga prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego zapobiegając tym samym ujawnianiu się depresji, psychoz, demencji, padaczki [198; 206]. Stan odżywienia kwasem foliowym może również wpływać na modulację ryzyka powstawania raka określonych rodzajów tkanek [207]. Pomimo tak istotnego i niezwykle szerokiego znaczenia kwasu foliowego w diecie prowadzone dotychczas badania wskazują, że w Polsce niedobór kwasu foliowego stanowi jedną z najczęstszych awitaminoz [208,209,210,211]. Badania obejmujące ciężarne [212] wykazały, że oszacowane dla nich spożycie kwasu foliowego zabezpiecza jedynie 53% zapotrzebowania na ten składnik. Jeszcze niższe było procentowe zabezpieczenie dziennego zapotrzebowania na kwas foliowy oszacowane w grupie kobiet po przebytym samoistnym poronieniu – 35% normy zalecanej dla kobiet w ciąży [213].