Analizując dane historyczne oraz wyniki bieżących badań statystyki publicz-nej, można zaobserwować systematyczne zwiększanie się liczby ludności wo-jewództwa mazowieckiego. O ile w 1950 r. liczba ludności wynosiła 3,3 mln osób, to w 2015 r. było ponad 2,0 mln mieszkańców więcej (Rozwój i rozmiesz-czenie…, 2011). Dodatkowo wyniki długookresowej prognozy ludności na lata 2014–2050, opracowanej przez GUS (Prognoza ludności…, 2014), wskazują na utrzymanie się tego trendu do 2028 r., po tym okresie prognozowany jest spadek liczebności populacji. Ostatecznie przewiduje się, że na Mazowszu w 2050 r. liczba mieszkańców wyniesie 5318,7 tys., tj. o 1,9 tys. (o 0,04%) więcej niż w 2013 r. – roku bazowym prognozy.
Rycina 1.2. Zmiana liczby ludności w 2050 r. w porównaniu z 2013 r. (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Analizując zmiany liczby ludności w powiatach, można zaobserwować wy-raźne różnice. Tylko w jedenastu (spośród 42) powiatach prognozowany jest wzrost liczby ludności w stosunku do danych z roku bazowego (ryc. 1.2). Licz-ba ludności zwiększy się w m.st. Warszawie i ośmiu powiatach leżących wokół stolicy oraz w powiecie płockim i radomskim. Znaczące – powyżej 20% – zwiększenie liczebności przewiduje się w powiatach: piaseczyńskim (o 44,0%), wołomińskim (o 40,2%), legionowskim (o 34,6%), grodziskim (o 32,6%) i war-szawskim zachodnim (o 26,4%). W większości powiatów województwa mazo-wieckiego liczba ludności w 2050 r. zmniejszy się w stosunku do 2013 roku.
Największe ubytki będą obserwowane w powiecie lipskim (32,5%) oraz w m. Ostrołęka (30,6%).
Warto zwrócić uwagę, że Monitoring wyników prognozy ludności Polski do 2015 r.1, prowadzony przez GUS, wskazuje na występujące już niedoszacowa-nie liczby ludności województwa mazowieckiego. W 2015 r. bilans ludności wykazał stan wyższy od prognozowanego o 8 tys. osób.
Wykres 1.2. Ludność województwa mazowieckiego według płci i miejsca zamieszkania w latach 2015 i 2050
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
1 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/monitoring-wynikow-prognozy- -ludnosci-polski-dla-2015-r-,7,4.html – data dostępu 09.01.2017.
W województwie mazowieckim występuje liczebna przewaga kobiet. W 2015 r.
kobiety stanowiły 52,2% ogółu ludności, w 2050 r. będą stanowić nieco mniej – 51,7% (wykres 1.2). Przewidywany jest również spadek liczby mieszkańców miast – obecnie ludność miejska stanowi 64,3% ogółu mieszkańców, a w 2050 r.
prognozowany jest udział 63,3%. Zjawisko to będzie wynikiem rosnącego salda migracji w gminach wiejskich położonych wokół dużych miast. Proces ten uwidacznia analiza danych za lata 2011–2015, na podstawie której można stwierdzić, że największy przyrost ludności wystąpił w powiatach wokół War-szawy: piaseczyńskim (o 6,5%), wołomińskim (o 5,6%) i grodziskim (o 4,9%).
Z kolei największy ubytek miał miejsce w powiatach usytuowanych na krań-cach województwa: w lipskim (o 3,2%), sokołowskim (o 2,6%) i łosickim (o 2,5%) oraz w niektórych powiatach grodzkich (ryc. 1.3). Rozpiętość między powiatem o największym przyroście (piaseczyńskim) i powiatem o największym ubytku ludności (lipskim) wyniosła 9,7 pkt. proc. Analiza da-nych za lata 2011–2015 uwidacznia nie tylko depopulację obszarów peryferyj-nych, ale również postępujący proces suburbanizacji, który można obserwować na przykładzie Warszawy oraz Płocka, Radomia i Ostrołęki.
Warto zaznaczyć, że w latach 2011–2015 województwo mazowieckie w obec-nych granicach administracyjobec-nych odnotowało wzrost liczby ludności (o 1,2%).
Różne kierunki zmian demograficznych będą miały swoje odzwierciedlenie w przebiegu granic jednostek statystycznych nowej klasyfikacji NUTS2, obowiązu-jącej od 1 stycznia 2018 roku. Powiaty wchodzące w skład regionu warszawskiego stołecznego, który obejmuje Warszawę wraz z dziewięcioma przyległymi powia-tami, odnotowały w badanym okresie wzrost liczby ludności (o 2,9%). Natomiast powiaty wchodzące w skład regionu mazowieckiego regionalnego notowały spa-dek (o 0,9%). Zastosowanie nowego podziału statystycznego województwa ma-zowieckiego ukaże różnice w zachodzących procesach demograficznych i umożli-wi lepsze monitorowanie i planowanie rozwoju obszarów, a w efekcie bardziej precyzyjne dopasowanie wsparcia publicznego do ich potrzeb.
W celu wyznaczenia obszarów rozwojowych oraz obserwowania kierunków zmian najczęściej stosowana jest metoda Webba (Runge, 2007). Jej podstawą jest wypadkowa przyrostu naturalnego i salda migracji. Wyróżnia ona osiem typów jednostek oznaczonych literami od A do H. Pierwsze cztery typy A–D charakteryzują jednostki aktywne demograficznie czyli rozwojowe. Natomiast typy E–H oznaczają jednostki nieaktywne, w których ubywa ludności. Urząd Statystyczny w Warszawie w swoich publikacjach od kilku lat stosuje tę
2 Rozporządzenie Komisji (UE) 2016/2066 z dnia 21 listopada 2016 r. zmieniające załączniki do rozpo-rządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS).
dę analizy zmian demograficznych jako najbardziej syntetyczną (Ludność, ruch naturalny…, 2016).
Rycina 1.3. Zmiana liczby ludności w 2015 r. w porównaniu z 2011 r. (w%)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
W województwie mazowieckim w okresie 2011–2015 wśród 42 powiatów 18 było aktywnych demograficznie (tj. zaludniało się), z czego w 13 nastąpił wzrost zaludnienia w wyniku zarówno dodatniego przyrostu naturalnego, jak i dodatniego salda migracji. W pozostałych 24 powiatach zmiany miały charakter regresywny, a w 19 z nich jednocześnie przyrost naturalny i saldo migracji były ujemne (ryc. 1.4).
Rycina 1.4. Typy rozwoju ludnościowego powiatów według metody Webba w latach 2011–2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Wyniki analizy wskazują, że na zwiększanie się liczby ludności wojewódz-twa mazowieckiego największy wpływ mają migracje międzywojewódzkie, których saldo od kilkunastu lat jest dodatnie. Zmiany te są wynikiem napływu ludności do Warszawy i ościennych powiatów, głównie w poszukiwaniu pracy.
W województwie mazowieckim w 2015 r. zarejestrowano 57,5 tys. urodzeń żywych, tj. o 11,1 tys. więcej niż w 2002 r., w którym odnotowano najmniejszą ich liczbę na przestrzeni lat 1995–2015. Jednocześnie wzrastająca liczba urodzeń wciąż nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. W 2015 r. współczynnik
dzietności ogólnej wyniósł 1,409, co oznacza, że na 1 kobietę w wieku rozrod-czym (15–49 lat) przypadało 1,4 urodzonych dzieci. Wielkość optymalna, ko-rzystna dla stabilnego rozwoju demograficznego występuje w sytuacji, gdy na 1 kobietę w wieku 15–49 lat przypada średnio 2,10–2,15 urodzonych dzieci.
Ludzie młodzi coraz później decydują się na założenie rodziny i posiadanie dziecka, stawiając na pierwszym miejscu osiągnięcie określonego poziomu wy-kształcenia i stabilizacji ekonomicznej (wykres 1.3). Kobiety coraz później de-cydują się na macierzyństwo. W 2015 r. mediana wieku3 kobiet rodzących pierwsze dziecko wyniosła 28,6 lat – o 0,8 roku więcej niż w 2011 roku. Anali-za struktury urodzeń żywych według kolejności urodzenia dziecka u matki wskazuje na wzrost odsetka urodzeń drugich i trzecich, a spadek odsetka uro-dzeń pierwszych. Oznacza to, że udział jedynaków maleje, a kobiety częściej decydują się na kolejne dzieci.
Wykres 1.3. Struktura urodzeń żywych według wieku rodziców
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Innym ważnym procesem demograficznym obserwowanym na Mazowszu jest nasilanie się procesu starzenia się mieszkańców. Zgodnie z definicją sta-rzenie się populacji oznacza zwiększenie odsetka osób starszych, występujące
3 Parametr wyznaczający granicę wieku, której połowa populacji jeszcze nie osiągnęła, zaś druga już ukończyła.
z reguły przy jednoczesnym zmniejszeniu odsetka dzieci. W literaturze jako metrykalny próg starości przyjmuje się najczęściej 60 lat (według definicji WHO) lub 65 lat (ONZ i Eurostat). Istnieje wiele miar i klasyfikacji stopnia zaawansowania starzenia się społeczeństwa. Jedną z nich jest indeks starości (ageing index), określający relacje międzypokoleniowe populacji, czyli liczbę dziadków przypadających na tysiąc wnuków. Obliczany jest jako liczba osób w wieku 65 i więcej lat przypadająca na 1 tys. osób w wieku 0–14 lat.
W 2015 r. w województwie mazowieckim na 1 tys. wnuków przypadało 1032 dziadków. Dodatkowo, według prognozy, zmiany struktury ludności do 2050 r.
spowodują ponad dwukrotny wzrost wartości tego wskaźnika.
Rycina 1.5. Mediana wieku ludności (wiek środkowy) w 2050 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Tempo starzenia się społeczeństwa obrazuje również mediana wieku.
W 2015 r. wartość tego wskaźnika dla województwa mazowieckiego wynosiła 39,6 lat. Przewiduje się, że w 2050 r. wiek środkowy wzrośnie do 50,4 roku.
W przekroju powiatów obserwowany będzie wzrost zróżnicowania wartości tego miernika (ryc. 1.5). W 2015 r. odstęp między skrajnymi wartościami me-diany wynosił 5,5 r., w 2050 będzie wynosić 12,6 roku. Wśród „najstarszych”
powiatów znajdą się: lipski (58,4), m. Radom (57,1), przysuski (56,3). Do
„najmłodszych” demograficznie powiatów będą należeć powiaty: wołomiński (45,8), legionowski (46,8) i piaseczyński (47,0).
Wraz ze wzrostem wieku ludności jest obserwowane zachwianie relacji w strukturze płci. W populacji osób starszych przewaga liczby kobiet jest duża.
Jednocześnie udział kobiet znacząco rośnie w każdej kolejnej grupie wieku starszego. W 2015 r. w najmłodszej grupie seniorów (65–69 lat) na 100 męż-czyzn przypadało 129, a w grupie osób w wieku 85 i więcej lat – 241 kobiet.
Tak duże dysproporcje są spowodowane głównie nadumieralnością mężczyzn.
Założone w prognozie zmniejszenie różnic przeciętnego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn znajdzie odzwierciedlenie w wartościach analizowane-go współczynnika. Z czasem różnice w liczebności będą się wyrównywać (wy-kres 1.4).
Wykres 1.4. Przeciętne trwanie życia w województwie mazowieckim w latach 2015 i 2050
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Podsumowanie
Województwo mazowieckie, mimo największego wśród pozostałych woje-wództw potencjału demograficznego, jest zagrożone wystąpieniem niekorzyst-nych zmian demograficzniekorzyst-nych, tak samo jak inne regiony w kraju. Dodatni przy-rost naturalny i saldo migracji nie rekompensują zmian w strukturze ludności prowadzących do wzrostu udziału starszych grup wiekowych. Zapowiedź no-wej sytuacji demograficznej, której będziemy świadkami w niedalekiej przy-szłości, już teraz powinna skłaniać do podjęcia ważnych decyzji w zakresie ochrony zdrowia, pomocy społecznej, infrastruktury technicznej i społecznej oraz planowania przestrzennego i regionalnego. Dylematy, które należałoby rozwiązać w pierwszej kolejności, to: ocena procesu depopulacyjnego w zakre-sie rozwoju województwa, możliwości budowania i wspierania srebrnej gospo-darki, dedykowanej osobom starszym, oraz promocja postaw i zachowań względem seniorów.
Zmianom demograficznym w województwie mazowieckim z pewnością trzeba się bacznie przypatrywać, aby w przyszłości stały się wyzwaniem roz-wojowym, a nie problemem.
Bibliografia
Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie mazowieckim w 2015 r. (2016), Urząd Statystyczny, Warszawa.
Monitoring wyników prognozy ludności Polski dla 2015 r. (2016), http://stat.gov.pl/obszary- tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/monitoring-wynikow-prognozy-ludnosci-polski-dla-2015-r-,7,4.html (data dostępu: 09.01.2017 r.).
Prognoza ludności na lata 2014–2050 (2014), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Rozporządzenie Komisji (UE) 2016/2066 z dnia 21 listopada 2016 r. zmieniające załączniki do rozporządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS)
Rozwój i rozmieszczenie ludności województwa mazowieckiego w latach 1950–2010 (2011), Urząd Statystyczny, Warszawa.
Runge J. (2007), Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Demographic situation of Mazovia Voivodship – the present state and perspectives
Summary
Presentation of a current demographic situation of Mazowieckie voivodship and estimation of predicted trends and changes in demographic processes, on the basis of the results of population projection until 2050 compiled by the Cen-tral Statistical Office, is the aim of this publication. The analysis of data for the years 2011–2015 was carried out. The application of the Webb method enabled to establish development and depopulation areas. Additionally, the process of ageing of Mazovian population was described on the basis of an analysis of changes in the structure of population by age and sex.
Mazowieckie voivodship exemplifies, despite the largest among others voi-vodships demographic capability, unfavourable changes observed in the coun-try and in Europe. Positive natural increase and net migration do not compen-sate unfavourable changes in the structure of population by age. Additionally, the ageing process of the population is more intense. Depopulation is a result of the occurring demographic processes in the areas which are peripheral in rela-tion to the centre of the region. Concentrarela-tion of the popularela-tion capability oc-curs mainly in Warsaw and neighbouring powiats. Substantial differences be-tween the centre and outskirts are visible in social and economic development and that fact determines the approach to the Mazovian regional policy.
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN