Zasoby pracy województwa mazowieckiego i stopień ich wykorzystania Stronę podażową rynku pracy stanowią osoby już pracujące lub aktywnie

poszukujące pracy i gotowe ją podjąć, a wielkość podaży pracy jest uzależniona przede wszystkim od liczby ludności oraz jej struktury demograficzno-społecz-nej i zawodowej.

Ludność, z punktu widzenia bezpośredniego powiązania z rynkiem pracy, można podzielić na aktywnych zawodowo (inaczej – siła robocza) i biernych zawodowo (pozostających poza rynkiem pracy). Wśród aktywnych zawodowo wyróżnia się pracujących i bezrobotnych. De facto więc każda z osób może znaleźć się teoretycznie w jednym z trzech stanów: pracujący, bezrobotny, bierny zawodowo, a wyznaczone w ten sposób zbiorowości są wobec siebie rozłączne.

Teoretycznie ludność będąca w wieku pozwalającym na podjęcie pracy (nie ma formalnie wyznaczonej górnej granicy) stanowi globalne zasoby pracy, natomiast ludność w wieku produkcyjnym (w Polsce od 18. roku życia do prawnej granicy wieku przejścia na emeryturę, odmiennego dla kobiet i męż-czyzn) tworzy potencjalne zasoby pracy¹. W rzeczywistości jednak nie wszystkie osoby są aktywne na rynku pracy, nawet przy ograniczeniu granic do wieku produkcyjnego. Wynikać to może z różnych względów – kontynuacji nauki szkolnej, pełnienia „na pełen etat” ról opiekuńczych (wobec dzieci lub innych osób wymagających opieki), stanu zdrowia lub posiadania innych źródeł utrzymania, które powodują, że dana osoba może pozwolić sobie na niewyko-nywanie pracy zarobkowej. Z drugiej strony aktywnymi na rynku pracy mogą

1 W statystyce europejskiej, dla celów porównań międzynarodowych stosuje się najczęściej wiek 15–64 lata, jednakowy dla kobiet i mężczyzn.

być osoby w wieku przed- lub poprodukcyjnym, tj. zarówno młodociani, jak i osoby, które formalnie przekroczyły już górną granicę wieku emerytalnego i pobierają należne świadczenia. W związku z powyższym wyróżnia się odręb-ną kategorię: realne zasoby pracy, do której zalicza się osoby, które pracują lub aktywnie poszukują pracy i są gotowe do jej podjęcia w krótkim okresie, niezależnie od ich wieku (a więc także pracujący i bezrobotni w wieku przed-produkcyjnym i poprzed-produkcyjnym).

Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), pozwalające-go na bieżącą ocenę stopnia i skali wykorzystania zasobów pracy, wskazują, że w II kwartale 2016 r². wśród ludności w wieku 15 i więcej lat³ wojewódz- twa mazowieckiego największą zbiorowość stanowili pracujący – 2460 tys., a pozostałe zbiorowości liczyły: bezrobotni – 146 tys., bierni zawodowo – 1737 tys., co stanowiło odpowiednio 56,6%, 3,4% oraz 40,0% ogółu ludności (tab. 7.1). Odsetek pracujących liczony do ogółu ludności w omawianej grupie wieku (stanowiący jednocześnie wskaźnik zatrudnienia) w województwie mazowieckim był wyższy niż przeciętnie w kraju (56,6% wobec 52,7%) i w pozostałych województwach (tab. 7.2). Na 1000 osób pracujących przypa-dało 765 osób niepracujących w wieku 15 i więcej lat (59 bezrobotnych i 706 biernych zawodowo), a relacja ta była korzystniejsza niż dla kraju ogółem (na 1000 pracujących – 898 niepracujących).

Tabela 7.1. Ludność w wieku 15 i więcej lat według statusu na rynku pracy, II kwartał 2016 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS.

2 Dane z rynku pracy dotyczące II kwartału są najbardziej zbliżone do danych średniorocznych (mniej obarczone zmianami sezonowymi), stąd nie dysponując w okresie tuż przed konferencją RRL danymi za cały rok 2016, zdecydowano się wykorzystać dane za taki okres.

3 Zgodnie z międzynarodowymi standardami minimalny wiek osób zalecany do uwzględnienia w bada-niach statystycznych rynku pracy to 15 lat. Dlatego też takie kryterium pozostawiono w badaniu BAEL, mimo iż w „międzyczasie” prowadzenia tego badania zmianie uległ system szkolnictwa (wprowadzenie gimnazjum), który skutkował zmianami prawnymi określającymi młodocianych (obecnie 16–17 lat, wcze-śniej15–17 lat, zgodnie z Kodeksem Pracy).

Zbiorowość aktywnych zawodowo w omawianym województwie liczyła łącznie 2606 tys. osób. Miara względna, jaką jest współczynnik aktywności zawodowej (wyznaczany jako udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności w tej samej grupie wieku), pokazuje, że (analogicznie jak w przypadku wskaź-nika zatrudnienia) w województwie mazowieckim ten współczynnik był naj-wyższy i wyraźnie przewyższał dane ogólnopolskie (60,0% wobec 56,2% ).

Podstawowe wskaźniki zaprezentowane w tabeli 7.2 pokazują relatywnie lepszą sytuację na rynku pracy w Mazowieckiem niż w innych województwach.

Świadczy o tym także stopa bezrobocia (miara natężenia bezrobocia, liczona jako stosunek bezrobotnych do aktywnych zawodowo) – 5,6%, wobec 6,2% dla Polski ogółem. Oczywiście każdy z tych wskaźników kształtuje się nieco od-miennie, jeżeli w ramach analizy statystycznej uwzględni się dodatkowe prze-kroje, w tym podstawowe, jak płeć i wiek

Tablica 7.2. Wskaźniki wykorzystania zasobów pracy, wyznaczane w stosunku do ludności w wieku 15 lat i więcej, rozpiętość między województwami,

II kwartał 2016 r. (w %)

Wyszczególnienie Polska Województwo, w którym wskaźnik jest

najniższy najwyższy

Współczynnik aktywności

zawodowej 56,2 śląskie 53,1 mazowieckie 60,0

Wskaźnik zatrudnienia 52,7 warmińsko-mazurskie 49,2 mazowieckie 56,6 Stopa bezrobocia wg BAEL 6,2 lubuskie i wielkopolskie po 4,5 podkarpackie 9,8%

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS.

Współczynnik aktywności zawodowej w województwie mazowieckim wy-niósł 67,8% dla mężczyzn i 53,1% dla kobiet, a wskaźniki zatrudnienia odpo-wiednio 63,2% i 50,8%. W każdym z tych przypadków wskaźniki wojewódz-kie były wyższe niż ogólnopolswojewódz-kie, a ponadto rozpiętość pomiędzy wskaźnika-mi kobiet i mężczyzn była mniejsza niż w przypadku wskaźników ogólnopol-skich.

Analizując dane według wieku, łatwo można potwierdzić, że największy od-setek pracujących występuje wśród osób w środkowych grupach wieku, a niż-szy wśród osób młodniż-szych, dopiero stopniowo wkraczających na rynek pracy, oraz osób starszych, wygaszających swoją aktywność zawodową (wykres 7.1), na co wpływ ma także formalna granica wieku przejścia na emeryturę (i choć nie wszyscy wraz z osiągnięciem tego progu od razu się dezaktywizują i defini-tywnie opuszczają rynek pracy, to jednak spadek współczynników aktywności zawodowej oraz wskaźników zatrudnienia jest wyraźnie zauważalny).

Wykres 7.1. Ludność w wieku 15 i więcej lat w województwie mazowieckim według wieku i statusu na rynku pracy, II kwartał 2016 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS.

Generalnie z analizy wskaźników dotyczących rynku pracy wynika, że w po- czątkowej fazie „cyklu” związanego z aktywnością na rynku pracy, kobiety i mężczyźni w miarę w zbliżonym do siebie stopniu angażują się w poszukiwa-nie i podejmowaposzukiwa-nie pracy, chociaż wskaźniki dotyczące aktywności zawodowej i zatrudnienia są jednak nieco wyższe w przypadku mężczyzn. Różnice te po-głębiają się w chwili podjęcia decyzji związanych z założeniem i powiększe-niem rodziny, bowiem ograniczenie aktywności zawodowej, wynikające z prze-jęcia ról opiekuńczych, głównie dotyczy kobiet, co skutkuje tym, że zwiększa się rozpiętość pomiędzy wskaźnikami wyznaczanymi dla obu płci. Sytuacja ta nie jest obecnie tak wyraźna, jak miało to miejsce w przeszłości. Przesunął się także wiek rodzenia pierwszego dziecka (i zmniejszyła liczba dzieci w rodzi-nie), a zatem i sama dezaktywizacja kobiet na rynku pracy z tego powodu prze-sunęła się w czasie i jest mniej zauważalna niż w przeszłości. Pełnienie ról opiekuńczych w coraz większym stopniu przejmują także mężczyźni, co po-zwala kobietom szybciej powrócić do pracy, często nawet bezpośrednio po urlopie macierzyńskim, co w wymiarze statystycznym oznacza utrzymanie się wskaźników zatrudnienia na zbliżonym poziomie⁴ (wykres 7.2).

4 Kobiety na urlopach macierzyńskich ujmowane są w statystyce jako pracujące, odmiennie niż osoby przebywające na urlopach wychowawczych/rodzicielskich w wymiarze przekraczającym 3 miesiące.

Wykres 7.2. Wskaźniki zatrudnienia⁵ kobiet i mężczyzn według wieku w kraju i województwie mazowieckim, II kwartał 2016 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS.

Co ciekawe, porównując omawiane wskaźniki dla województwa mazowiec-kiego, można zauważyć, że w przypadku kobiet zarówno wskaźniki aktywności zawodowej, jak i zatrudnienia są wyższe niż wyznaczane dla kraju ogółem, i to dla wszystkich grup wieku, poza skrajnymi, a szczególnie dotyczy to kobiet w wieku 25–34 lata. W przypadku mężczyzn różnice między wskaźnikami wo-jewódzkimi a ogólnopolskimi ujawniają się „dopiero” począwszy od „wejścia”

w wiek niemobilny (po 44. roku życia) na korzyść zamieszkałych w Mazo-wieckiem, bowiem udział aktywnych zawodowo, w tym pracujących mężczyzn w tym wieku, jest wyższy niż ogółem w kraju.

Inaczej wygląda rozkład natężenia bezrobocia według wieku. Jest ono naj-wyższe dla osób z roczników wkraczających po raz pierwszy na rynek pracy, a potem wyraźnie ulega zmniejszeniu. W II kwartale 2016 r. w województwie mazowieckim stopa bezrobocia osób w wieku 15–24 lata wyniosła 16,3%, 25–

–34 lata – 6,3%, a dla kolejnych grup wieku kształtowała się poniżej 5%. Po-głębiona analiza z uwzględnieniem płci wykazuje, że niezależnie od wieku,

5 Graficzna prezentacja wskaźników zatrudnienia i współczynników aktywności zawodowej według wieku i płci jest bardzo do siebie podobna, dlatego zdecydowano się na przedstawienie w tym opracowa-niu jedynie wskaźników zatrudnienia.

stopa bezrobocia mieszkanek Mazowieckiego jest niższa niż mężczyzn, a jed-nocześnie niższa niż przeciętnie wśród kobiet w Polsce, co najbardziej jest wi-doczne dla krańcowych grup wieku (wykres 7.3).

Wykres 7.3. Stopa bezrobocia kobiet i mężczyzn według wieku w kraju i w województwie mazowieckim, II kwartał 2016 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS.

O lepszej sytuacji na rynku pracy w województwie mazowieckim niż średnio w Polsce świadczy także długość poszukiwania pracy przez bezrobotnych.

W II kwartale 2016 r. mieszkańcy tego województwa poszukiwali pracy przez 9 miesięcy (przeciętnie), niezależnie od płci, natomiast w kraju – ponad 11 mie-sięcy (mężczyźni: 11,4 mies., kobiety: 11,8 mies.). Odsetek długotrwale bezro-botnych (tj. poszukujących pracy dłużej niż 12 miesięcy) wyniósł w tym okre-sie w woj. mazowieckim 17,8% (18,3% wśród bezrobotnych mężczyzn i 17,0%

– wśród bezrobotnych kobiet) i był znacznie niższy niż przeciętnie w kraju, gdzie częściej niż co czwarty bezrobotny poszukiwał pracy ponad 12 miesięcy (27,4%; 29,1% mężczyźni, 25,2% kobiety).

Charakteryzując zasoby pracy, większość autorów głównie koncentruje się na pracujących i bezrobotnych (i odpowiadających tym zbiorowościom wskaź-nikach), co jest o tyle słuszne, że te dwie zbiorowości, stanowią bezpośrednio bieżącą podaż pracy, konfrontowaną ze stroną popytową. Warto jednak przyj-rzeć się bliżej także osobom pozostającym poza rynkiem pracy.

W województwie mazowieckim w II kwartale 2016 r. populacja biernych zawodowo w wieku 15 lat i więcej liczyła 1737 tys. (40% ogółu ludności w tym wieku), z tego 660 tys. mężczyzn i 1077 tys. kobiet. Ograniczając „biernych”

do osób w wieku produkcyjnym, liczebności te kształtowały się następująco:

634 tys. (20,2% ogółu ludności w tej grupie wieku), z tego 287 tys. mężczyzn i 347 tys. kobiet.

Zbiorowość osób biernych zawodowo znacznie różni się szczegółową strukturą wieku od populacji wchodzących w skład aktywnych zawodowo (wykres 7.4).

Wykres 7.4. Struktura pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo w województwie mazowieckim według wieku, II kwartał 2016 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS.

„Bierni” to z punktu widzenia rynku pracy bardzo zróżnicowana zbiorowość, bowiem obejmuje zarówno osoby, które na rynek pracy wejdą, w dłuższej lub krótszej perspektywie czasu, jak i takie, które definitywnie zakończyły karierę zawodową. Do pierwszej zbiorowości należą głównie osoby młode, które jesz-cze nie rozpoczęły poszukiwania pracy (m.in. ze względu na kontynuowaną edukację szkolną, a w części przypadków przechodzącą płynnie –w podejmo-wanie obowiązków macierzyńskich z odłożeniem kariery zawodowej na póź-niej), oraz osoby, które „chwilowo” się zdezaktywizowały, ale prawdopodobnie na rynek pracy powrócą (np. kobiety na urlopach wychowawczych). Do zbio-rowości, które definitywnie opuściły rynek pracy, należy np. ta część emery-tów, którzy nie chcą lub z różnych przyczyn (np. zdrowotnych) nie mogą

wy-konywać pracy (chociaż część osób w wieku emerytalnym nadal pozostaje ak-tywna na rynku pracy, w tym łącząc także pobieranie świadczeń z pracą zawo-dową).

W II kwartale 2016 r. dla ponad połowy biernych zawodowo w wieku 15 i więcej lat w województwie mazowieckim główną przyczyną bierności była emerytura – 954 tys. osób (326 tys. mężczyzn i 628 tys. kobiet). Kolejne duże liczebnie grupy stanowiły osoby uczące się i podnoszące swoje kwalifi-kacje – 322 tys. (odpowiednio: 159 tys. i 163 tys.), choroba i niesprawność – 195 tys. (114 tys. i 81 tys.), opieka nad dziećmi lub inną osoba wymagającą opieki – 98 tys. (przy czym dotyczyło to prawie wyłącznie kobiet), inne po-wody osobiste lub rodzinne – 81 tys. (19 tys. i 62 tys.), zniechęcenie bezsku-tecznością poszukiwania pracy – 56 tys. (27 tys. mężczyzn i 29 tys. kobiet) (wykres 7.5).

Wykres 7.5. Kobiety i mężczyźni bierni zawodowo w województwie mazowieckim według przyczyn bierności, II kwartał 2016 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), GUS.

W przypadku części zbiorowości biernych zawodowo dodatkowe wsparcie ze strony państwa/samorządów mogłoby spowodować, że osoby te zaktywizowa-łyby się na rynku pracy, np. pojawienie się/wzmocnienie opieki instytucjonal-nej (żłobki, przedszkola, miejsca opieki dzieninstytucjonal-nej dla osób dorosłych wymaga-jących opieki), co mogłoby skutkować tym, że osoby dotychczas opiekujące się innymi w ramach obowiązków rodzinnych mogłyby podjąć pracę zawodową.