Przypomnijmy, że drugi poziom uprawomocnienia wyznaczają zasady, i schematy, które mają już ugruntowane, przynajmniej podstawowe odniesienia teoretyczne. Można do nich zaliczyć przysłowia, maksymy moralne, aforyzmy, a także legendy i opowieści, które często posiadają charakter poetycki25.
Wydaje się tu, że dobrym przykładem są przesłania Dantego związane z odniesieniami do osób sprawujących władzę. Dante operuje tu językiem pełnym metafor, barwnie i plastycznie wyrażając swoje poglądy polityczne. Przytoczone poniżej przykłady są często, do czasów współczesnych cytowane. Wprawdzie nie wszystkie z nich to typowe, łatwo przyswajalne przysłowia czy maksymy moralne, jednak sądzę, że urosły, na przestrzeni wieków to takiej właśnie rangi, co w dalszej części tego rozdziału zostanie wykazane.
I tak, poeta bardzo stanowczo krytykuje instytucję papiestwa, która porzuciwszy swoją prawdziwą misję utraciła, zdaniem poety, zdolność do moralnej legitymizacji rzeczywistości. Warto sobie w tym miejscu uświadomić, że na zasadniczo dość krótki okres życia Dantego przypadał pontyfikat aż czternastu papieży, z których trzynastu wymienia w swoich dziełach26. Nie dziwi zatem fakt, że kwestie związane ze sprawowaniem władzy papieskiej nad całym chrześcijańskim światem bardzo go zajmowały i to nie jedynie jako poetę i wnikliwego obserwatora ówczesnego świata, ale również jako florenckiego dyplomatę, będącego przedstawicielem swojego miasta w kontaktach ze Stolicą Piotrową.
Dante, odwołując się do obrazowej metafory dwóch słońc symbolizujących władzę papieską i cesarską, w taki oto sposób opisuje konflikt pomiędzy tymi obiema instytucjami. Poeta pisze:
Rzym, który wyrwał świat wiecznemu wrogu Dwojgiem słońc rzucał w dwoje dróg swych blaski:
W drogę ku światu i drogę ku Bogu.
Jedno zgasło w drugim; miecz do laski
25 P. L. Berger, T. Luckmann, Społeczne..., s. 139.
26 A Chronology of the Life of Dante Alighieri (Aneks), w: R. Lansing (red.), The Dante Encyclopedia, New York 2010, s. 902.
Przywarł pasterskiej, a ta wspólna sprawa Musiała stworzyć pośród nich niesnaski Jeden drugiemu nie ustąpi prawa27.
Powyższy cytat należy niewątpliwie do ważnych przesłań Dantego Alighieri.
Nakreślona przez poetę wizja połączenia porządku duchowego ze świeckim, stanowi przykład wyrażenia braku akceptacji i uprawomocnienia dla nierozgraniczenia obu tych rzeczywistości.
Wieszcz, głęboko przekonany, że różnice interesów wymagają istnienia dla człowieka jednej władzy zwierzchniej, która ustanawia porządek i pokój, nie wyznacza monarsze zadań jedynie politycznych, ale również etyczne, polegające na poskromieniu ludzkich, złych namiętności28.
Stąd, odwołując się do Księgi Koheleta, głosi on przestrogę, mogącą być przykładem legitymizacji poprzez maksymy moralne. Brzmi ona: „Biada ci kraju, którego król jest dziecięciem i gdzie książęta już z rana ucztują”29. Ma on także wiele zastrzeżeń do władców źle rządzonej, podzielonej waśniami Italii, będącej krajem bezprawia, pozostawionym samemu sobie, niczym koń bez jeźdźca Swoją opinię wyraża dobitnie w słowach:
Cóż, że Ci uzdę krótko przykrojoną włożył Justynian, gdy łęk siodła pusty:
Bez tego mniej byś była powstydzoną!
Ludu, coś winien czcić boże dopusty, Było-ć utrzymać na siodle cesarza, Pomniszli, co rzekł Bóg Chrystusa usty30?
W równie płomiennych słowach Dante wyraża swój sprzeciw wobec cesarza Konstantyna, a właściwie tzw. Donacji Konstantyna31, która powiązała interesy władzy
27 D. Alighieri, Boska..., Czyściec, Pieśń 16, w. 109-111.
28 K. Morawski, Dante Alighieri, Warszawa 1961, s. 192.
29 Księga Koheleta X, w. 16-17, w: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, (red.) K. Dynarski, M.
Przybył, Poznań 2000. Zob. też: D. Alighieri, Biesiada, w. 4.4.19.
30 D. Alighieri, Boska …, Czyściec, Pieśń 6, w. 88-93.
31 W czasach Dantego uznawano jeszcze autentyczność tego dokumentu. Dante nie wiedział więc, że jest on sfałszowany.
cesarskiej z papiestwem, burząc upragnioną przez Dantego równowagę, stąd na dowód protestu, wypowiada on pełne oburzenia słowa:
O Konstantynie, jakżeś się się stał wrogi
Światu nie przez chrzest, lecz przez darowiznę, Którą się pasterz zbogacił ubogi32!
Poeta wyraża również żal do instytucji papiestwa, że zwiedziona dobrami materialnymi zaniedbuje sprawy najwyższej wagi i daje zły przykład ludowi, czyli swojej trzodzie, której powinna z poświęceniem przewodzić. Poniższy pogląd stanowi potwierdzenie tego stanowiska i wiarę w siłę legitymizacyjną nauki Kościoła.
Tutaj znów, Dante, w sposób zwięzły i metaforyczny używa języka poezji do przekazania najważniejszych prawd. Oto przykład:
Przewodnik trzody, choć w zakonie prawy, Nierozdwojone ma jeszcze kopyta.
Więc lud, gdy widzi, że wódz szuka strawy, Do jakiej własne łakomstwo go żenie,
Rwie się tam, świętszej zaniedbując strawy33.
Jeszcze bardziej krytycznie poeta wypowiada się o fakcie dzierżenia tronu św. Piotra przez niegodnych następców, kierując w ich stroną pełne potępienia i goryczy słowa, chętnie zresztą używane przez przeciwników instytucji papiestwa. Oto one:
Ten, co przywłaszczył sobie na Opoce To moje miejsce, moje miejsce, moje Miejsce o obliczu Chrystusa sieroce, Zmienił mych kości cmentarne pokoje
32 D. Alighieri, Boska..., Piekło, Pieśń 19, w. 115-119.
33 Tamże, Czyściec, Pieśń 16, w. 98-102.
W krwi i plugactwa cuchnącą kałużę, Ucieszne ducha upadłego zdroje34.
Brak dbałości o należyte wypełnianie swoich obowiązków przez rządzących, zarówno sferą duchowną jaki i doczesną oraz niewielka troska o powierzony im lud wprowadzają, w opinii Dantego, w życiu każdego człowieka chaos, niepewność, lęk, a także nieprzewidywalność. Metafora konia bez jeźdźca jest zatem bardzo trafnym wyobrażeniem skutków braku kontroli nad państwem oraz niebezpieczeństw z tym związanych.
Poeta legitymizuje więc zasady życia chrześcijańskiego poprzez osobiste i bardzo emocjonalne odniesienie się do braku ładu i zasad moralnych przewodników duchowych kościoła. Czyni to korzystając z języka metafory, skrótów myślowych i doskonałej umiejętności syntezy wielu ważnych idei w jedną maksymę moralną.
Celowe, wydaje się więc, sprowadzenie Dantejskiego wyobrażenia misji władcy do takich zadań jak: utrzymanie światowego pokoju, obrona zasad moralnych oraz prawo pozytywne.