Dante Alighieri jest znany w szerszych kręgach czytelników niemal wyłącznie jako twórca Boskiej Komedii, wielkiego alegorycznego poematu epickiego. Dante pisał dzieło swojego życia w latach 1307-132151, a więc będąc już poza granicami swego miasta. Jest to dzieło – w przeciwieństwie do innych jego utworów – ukończone. O tym eposie tak pisze tłumacz Boskiej Komedii, Julian Korsak:
Boska Komedia należy do nielicznych arcydzieł poetycznych, jakie objawiają się w epokach przedzielonych długimi wiekami, epokach przebudzenia się lub odrodzenia ludzkości na drodze duchowej. Grunt tych epok sprzyjał wrzuconym weń ziarnom myśli ludzkiej, z których wykluwał się zawsze olbrzymi geniusz, co zbiorową myśl ludzką bez kształtu i wyrazu wcielał w swój utwór, nadając jej kształty, żyjące słowo52.
Mniej znany jest Dante Alighieri jako autor poematu lirycznego Życie nowe (Vita Nuova)53. Utwór ten został napisany w latach 1292-1294, po włosku (w dialekcie toskańskim). Jest Dante także autorem rozważań na temat ojczystego języka zatytułowanych O języku pospolitym (De vulgari eloquentia)54 napisanym w latach 1303-1304, a także traktatu filozoficznego Biesiada (Convivio)55, który powstał w latach 1304-1307 (utwór napisany po włosku) oraz traktatu politycznego napisanego po łacinie pt. Monarchia (de Monarchia) z 1317 roku56.
50 S. Botterill, Aquinas St. Thomas, w: The Dante..., s. 57-58. Jeśli chodzi na przykład o postaci Boskiej Komedii, spoglądać można na nie także poprzez pryzmat niejako „odwróconej” Sumy Teologicznej pomimo, że nigdzie tego działanie cytuje ani też do niego bezpośrednio nie nawiązuje. Dante umieszcza św. Tomasza z Akwinu w Raju, czyli trzeciej części Boskiej Komedii i wkłada mu w usta wyjaśnienie, że Opatrzność wyznaczyła dwóch władców w osobach św. Franciszka i św. Dominika, aby sprowadzili na właściwą drogę błądzący Kościół. Zob. D. Alighieri, Boska..., Raj, Pieśń 11, w. 35.
51 A Chronology of the Life..., w: The Dante..., s. 898
52 D. Alighieri, Boska..., przeł. J. Korsak, s. 9, tekst dostępny na stronie internetowej:
www.wolnelektury.pl/media/book/pdf/boska-komedia.pdf, dostęp 9.05.2018.
53 Zob. Alighieri D., Życie nowe, przeł. G. Ehrengberg, Warszawa 1902.
54 A Chronology of the Life..., w: The Dante..., s. 897-899.
55 Tamże.
56 Monarchia była zacięcie krytykowana przez kręgi duchowieństwa i znajdowała się na Indeksie Ksiąg
Poeta jest także autorem kilku innych, mniej znanych utworów, do których można zaliczyć Rymy (Rime), które zresztą pisał całe życie. Prawdopodobnie Dante napisał także Słowa miłosne (Detto d' Amore), a więc dzieło poetyckie, opisujące historię miłosną oraz rozmyślania na temat miłości jak i poemat Kwiat (Il Fiore)57. Oba te utwory zostały napisane języku włoskim.
Z wieszczem jest także związany zbiór korespondencji pod nazwą Eclogues (napisany w latach 1319-1320)58 oraz traktat pod nazwą Zagadnienie wody i ziemi (Questio de aqua et terra), który został odczytany w 1320 r, w Weronie59.
Poeta napisał także dwanaście listów, z których kilka ma charakter polityczny60. Dwa utwory Dantego: Biesiada (Convivio) oraz O języku pospolitym (De vulgari eloquentia) nie zostały przez poetę ukończone. Traktat Biesiada, który w założeniu autora miał liczyć piętnaście części, ostatecznie zawiera tylko cztery61. Rozprawa O języku pospolitym jest również dziełem nieukończonym; składa się bowiem zaledwie z jednej księgi (z zaplanowanych czterech) i czternastu rozdziałów księgi drugiej.
Dzieło to zostało napisane po łacinie, który to fakt nadal nie jest przez znawców twórczości Dantego dostatecznie zrozumiały.
Prowadząc rozważania na temat sensu i przesłania twórczości florenckiego poety, już na wstępie tego zagadnienia należy wyraźnie podkreślić, że w przypadku Dantego należy rozpatrywać jego dorobek literacki oraz osobowość w kontekście uwarunkowań, które za sobą niosła jego epoka62.
I tak, Życie Nowe (Vita Nuova) jest to najwcześniejszy utwór Dantego, mający charakter poetyckich rozważań o naturze miłości rozumianej przez poetę jako żarliwe uczucie wobec ukochanej kobiety, czyli Beatrycze. Dante przeżywa fenomen miłosnych uniesień, zdumiony potęgą ich oddziaływania. Utwór ten zawiera 31 poematów, głównie sonetów. Występują w nim trzy kobiety, które mają charakter alegorii
Zakazanych od 1554 do 1881 r. Dopiero papież Leon XIII wycofał ją z tego Indeksu. Zob. W. Seńko, Wstęp tłumacza, w: D. Alighieri, Monarchia, s. 6.
57 J. Grzybowski, Theatrum Mundi. Teologia i kosmologia Dantego Alighieri, Warszawa 2009, s. 28.
58 Took J., Eclogues, w: The Dante..., s. 334-335.
59 Nie jest znana data powstania tego traktatu. Nie zachował się żaden manuskrypt. Pierwsze znane wydanie pochodzi z 1508 roku. Zob. J. Took, Questio de aqua et terra, w: The Dante ..., s. 734-735.
60 A Translation of Dante's Eleven Letters, G. R. Carpenter (red.), Boston and New York, 1891. Tekst dostępny na stronie: www.archive.org/details/translationofdan00dant/page/186, dostęp 20.01.2018.
61 M. Bartkowiak-Lerch, Wstęp tłumaczki, w: D. Alighieri, Biesiada, Kęty 2004, s. 6.
62 K. Morawski, Dante Alighieri, Warszawa 1961, s. 33. Należy podkreślić, że Dante szczególnie aktywnie uczestniczył w życiu społeczno-politycznym kraju i miasta, co miało bezpośrednie przełożenie na wątki polityczne oraz społeczne zawarte w jego dziełach.
oznaczającej trzy rodzaje sprawiedliwości, o którą Dante chce walczyć w imię krzewienia zasad moralnych i wskazywania błądzącej ludzkości drogi do prawdziwego szczęścia.
Z punktu widzenia tematu tej pracy, najbardziej interesujące jest stanowisko Dantego wobec rozumu, zaprezentowane w tym dziele, a więc pewnego odniesienia do porządku racjonalnego, którego zasady poeta tak bardzo sobie cenił. Dante, świadom skali swoich uczuć miłosnych wobec wybranki, zwierza się czytelnikowi ze swojej wewnętrznej walki następującymi słowami: „Mnie miłość całkiem niewolę podbiła, pomimo tego, iż byłem pozbawiony dobrej rady rozumu, tak użytecznej w podobnych okolicznościach”63.
Bywa także, iż Dante doświadcza poczucia rozdarcia, w związku z toczoną przez siebie walką emocji z decyzjami rozumu. Miłość zdaje się tu burzyć pewien porządek myślowy i poznawczy. Dante opisuje swoje uczucia w ten sposób: „Wciąż o miłości myślę, lecz się zrywa łańcuch mych myśli; jedna znać ją z bliska i czcić ją każe, bo jest bóstwa bliska, druga jej władzę szaleństwem nazywa”64. Refleksja o miłości, pełna pasji i uniesień będzie mu także towarzyszyła podczas pisania swojego opus magnum i przenikała głęboko jego twórczość.
Z kolei Biesiada to nieukończony traktat naukowo-filozoficzny. Trudno nawet stwierdzić, czy to, co pozostawił nam jej twórca miało rzeczywiście być częścią ambitnego i – być może dość obszernego dzieła. Wydaje się jednak, że z dużym prawdopodobieństwem można orzec, iż takie założenie jest prawidłowe. Celem Dantego było bowiem upowszechnienie intelektualnych osiągnięć jego czasów, a ten utwór jest na pewno odpowiedzią na realizację tego postanowienia. Wprawdzie poeta oczywiście jedynie częściowo spełnił to zadanie, jednakże i te fragmenty, które są nam dostępne rzucają światło na obszary jego zainteresowań intelektualnych.
Należały zaś do nich takie zagadnienia jak: stosunek wiary do rozumu (był on dla poety darem od Boga) a także relacja teologii do filozofii, czyli mądrości (którą według poety powinno się stosować z miłością) oraz – co bardzo istotne – rozważania na temat pojęcia szlachectwa65.
63 D. Alighieri, Życie nowe, przeł. G. Ehrenberg, Warszawa 1902, s. 49.
64 Tamże, s. 76.
65 Więcej: zob. D. Alighieri, Biesiada, przeł. M. Bartkowiak-Lerch, Kęty 2004, III, 6,7,12,13.
To właśnie w Biesiadzie autor daje nam pierwsze świadectwo wyznawanych poglądów politycznych – określanych w późniejszym czasie jako gibelinizm Dantego – a więc stanowiska wspierające działania władzy cesarskiej66. Na szczególną uwagę zasługują jednak refleksje poety dotyczące pojęcia cnoty. Jest ona bowiem dla autora
„(...) mieszaniną szlachetności, czyli doskonałości w akcie, od której pochodzi zdolność wybierania środka oraz namiętności, ponieważ materią cnoty są namiętności, które nas poruszają i nad którym ona panuje i prowadzi je zgodnie z rozumnym umiarem”67. Z kolei szlachetność, w opinii poety, jest w istocie osiągnięciem doskonałości zaś ludzka podłość pozbawieniem tego stanu68.
Autor tego traktatu, co należy podkreślić, stawia na piedestale filozofię, pojmowaną wtedy jeszcze jako umiłowanie mądrości i ukrywającą się pod symboliczną postacią kobiety pocieszającą go po śmierci ukochanej Beatrycze. Filozofia jest w tym traktacie stawiana na szczycie jego hierarchii wartości (przynajmniej tych doczesnych), gdyż dla poety stanowi ona źródło nieustannej inspiracji i ukojenia wśród nieprzewidywalnych zawirowań losu69.
Dante rozważa w swoim dziele również zagadnienie nieśmiertelności duszy ludzkiej, przy czym, w celu rozwiania jakichkolwiek wątpliwości, należy przypomnieć, że Dante wierzył w nieśmiertelność duszy indywidualnej70 i wysoko cenił poznanie zmysłowe.
Z kolei krótka rozprawa o charakterze politycznym zatytułowana Monarchia jest kwintesencją poglądów politycznych poety71. Dante w swoich rozważaniach, stosując jeszcze powszechną w tym okresie metodę scholastyczną, podjął temat odbudowy dawnego cesarstwa rzymskiego i problem pokoju światowego oraz kwestię ustalenia zależności pomiędzy władzą duchowną a świecką. Przede wszystkim jednak, poruszył zagadnienia związane z realizacją ludzkiego celu: zarówno tego doczesnego jak i wiecznego.
66 M. Bartkowiak-Lerch, Wstęp tłumaczki, w: D. Alighieri, Biesiada, s. 15.
67 Tamże, s. 186.
68 Tamże, s. 172.
69 Tamże, s. 76.
70 Dotyczy to szerszego zagadnienia awerroizmu łacińskiego. Jednym z założeń awerroizmu była wiara w śmiertelność duszy jednostkowej, co poeta musiał uznać za herezję.
71 Niedługo po śmierci Dantego, która nastąpiła 1321 r., powstała rozprawa Engelberta z Admont zatytułowana: On the origin and purpose of the Roman Empire (O powstaniu i misji Imperium Rzymskiego). Została ona napisana w 1331r. Autor postulował w niej o odbudowę pokoju i sprawiedliwość w oparciu o współpracę pomiędzy papiestwem a cesarstwem zachodnim. Więcej:
Zob. W. Ullmann, Law … s. 279.
I tak, w promowanej przez niego koncepcji wskrzeszenia cesarstwa zachodniego, rolę pierwszoplanową przypisuje oczywiście Rzymowi, który stanowi centrum władzy politycznej i siedzibę monarchy sprawującego rządy nad całym światem, a także symbol życia kulturalnego i intelektualnego świata.
Według wieszcza, celem takiej monarchii jest również realizacja mocy intelektualnej całej zbiorowości ludzkiej, a to zadanie może być jedynie wykonane zbiorowo – w ramach wspólnoty72. Celem ostatecznym każdej monarchii jest z kolei pokój uniwersalny73. Konsekwentnie więc, celem państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa jego mieszkańcom, a także jedności, szczęścia oraz potrzebnych im do życia środków.
W kwestii relacji pomiędzy władzą duchowną a świecką, a ten temat także porusza autor w swoim traktacie, Dante stoi na stanowisku, że obydwie władze pochodzą bezpośrednio od Boga i nie ma uzasadnienia teza, iż to władza duchowna powinna podporządkować sobie władzę świecką. Dante stoi więc na stanowisku kategorycznego rozdziału obu tych porządków w tym celu, aby jak najlepiej mogły one wykonywać wyznaczone im przez Opatrzność misje: jedna zmierzając ku realizacji celów ziemskich, druga – wiecznych74. Jest to zresztą w prostej linii konsekwencja uznania zbieżności celów jednostkowych z celami zbiorowości.
Odnosząc się do tej kwestii, Ernst H. Kantorowicz sugeruje rozróżnianie przez Dantego cnót intelektualnych, które przypisuje rajowi ziemskiemu, od cnót natchnionych, odpowiadających rajowi niebiańskiemu75. Kantorowicz w powyższym kontekście zauważa:
Prawdą jest, że człowiek qua chrześcijanin potrzebował pomocy Kościoła, cnót natchnionych przez Boga, a przez to również papieskiego kierownictwa w celu osiągnięcia pokoju wiecznego w niebiańskiej szczęśliwości i wzniesienia się do boskiej Światłości w przyszłym życiu. Człowiek qua człowiek nie potrzebował jednak wsparcia Kościoła, aby osiągnąć stan filozoficznego błogostanu
72 Poeta pisze: Wszystkie te działania są podporządkowane teoretycznym dociekaniom, jako najwyższemu dobru dla którego Najwyższe Dobro powołało ród ludzki do istnienia. Zob. D. Alighieri, Monarchia, s. 33.
73 Tamże, s. 3.
74 D. Alighieri, Monarchia, s. 30-39.
75 E. H. Kantorowicz, Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii politycznej, przeł. M.
Michalski, A. Krawiec, Warszawa 2007, s. 370.
w doczesnym pokoju, sprawiedliwości, wolności i zgodzie, pozostającym w zasięgu jego możliwości za pośrednictwem czterech cnót intelektualnych76.
Powyższa refleksja jest kolejnym, jak sądzę, przykładem podkreślenia znaczenia Dantejskiej koncepcji oddzielania od siebie dwóch dróg którymi kroczy człowiek:
a więc drogi świeckiej i duchowej.
Dante jest uznawany także za autora trzynastu listów.77 Cztery z owych listów uznaje się, że względu na zawarte w nich treści, za listy o charakterze politycznym.
W tym zbiorze wyróżnić więc możemy: List to władcy i mieszkańców Italii (The Letter to the Prince and the Peoples of Italy), List do mieszkańców Florencji (The Letter to the Florentines), List do cesarza Henryka VII, (The Letter to the Emperor Henry VII,) i List do włoskich kardynałów, (The Letter to the Italian Cardinals)78.
Do jednego z najważniejszych należy List skierowany do władców oraz mieszkańców Italii, w którym poeta kieruje do mieszkańców Italii apel o godne przyjęcie cesarza Henryka VII79. List ten został napisany przez poetę jesienią 1310 r., kiedy cesarz przybył na ziemię włoską. Tekst ów ma formę pełnego emocji i osobistego zaangażowania wezwania do okazania należnego szacunku władcy i zawiera wiele odniesień do terminologii biblijnej. Dante widzi bowiem w Henryku VII politycznego mesjasza, posiadającego pełnię władzy i doprowadzającego ludzkość do osiągnięcia pełnego pokoju.
W następnym liście Do mieszkańców Florencji80 florencki poeta krytykuje tych mieszkańców Florencji, którzy nie chcieli uznać cesarskiego zwierzchnictwa Henryka VII. Zdaniem poety mieszkańcy ci, wyrażając bunt przeciwko legalnie ustanowionej władzy, wystąpili przeciwko samemu Bogu, który jest źródłem władzy zarówno duchownej jak i cesarskiej. Postawa taka, może – zdaniem autora – ściągnąć na wszystkich oponentów cesarza Boży gniew.
W kolejnym liście, skierowanym do cesarza81 poeta, tonem biblijnego proroka, nawołuje władcę do zdobycia niepokornej Florencji. Należy zaznaczyć w tym miejscu,
76 Tamże, s. 371.
77 Autentyczność niektórych listów nie jest do końca udowodniona. Więcej na temat listów Dantego w: Dantis Alaghierii Epistolae: The letters of Dante, (red.) P. Toynbee, Oxford 1920.
78 C. E. Honess, Dante Alighieri Four Political Letters, London 2007.
79 Dantis Alaghierii Epistolae: The letters of Dante, P. Toynbee (red.), Oxford 1920, s. 42-62. tekst dostępny na stronie: www. archive.org/details/dantisalagherii00toyngoog/page/n6, dostęp 3.06.2018.
80 Tamże, s. 63-81.
81 Tamże, s. 82-115.
że cesarz Henryk VII, był dla poety jedyną nadzieją na światowy pokój i spełnieniem jego marzeń o silnej władzy monarchicznej. Jednak, ku rozpaczy poety, władca umiera w sierpniu 1313 r. nie spełniwszy pokładanych w nim przez Dantego nadziei.
Następny list posiadający swój wydźwięk polityczny, to List do włoskich kardynałów. List ów skierowany został do sześciu włoskich kardynałów zgromadzonych na konklawe po śmierci papieża Klemensa V (zmarłego w 1314 r)82. W liście tym wieszcz obwinia kardynałów o przeniesienie Stolicy Apostolskiej z Rzymu do Awinionu. Poza tym, wieszcz zarzuca im zbytnią troskę o dobra doczesne zamiast dbałości o sprawy pozamaterialne i oddawanie czci Bogu, czemu zresztą niejednokrotnie dawał wyraz w swojej twórczości.
Dante w Polsce
Pierwsze wzmianki o zainteresowaniu twórczością Dantego w Polsce sięgają XIV wieku, kiedy to Paweł Włodkowic nawiązał do autora Boskiej Komedii na soborze w Konstancji83. Od końca XVIII do początków XX wieku, dzieła Dantego były przedmiotem pracy literackiej: Adama Mickiewicza, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Juliana Klaczki, Teofila Lenartowicza, Cypriana Kamila Norwida, Adama Asnyka, Gustawa Ehrenberga i innych pisarzy i poetów84.
Polska dantologia jest oczywiście również reprezentowana przez Edwarda Porębowicza – znawcy dzieł Dantego i jednocześnie tłumacza Boskiej Komedii oraz Konstantego Michalskiego85. W 1947 r. Alina Świderska dokonała przekładu Boskiej Komedii na język polski86, a w 2003 r. pojawiła się książka Agnieszki Kuciak pt. Dante Romantyków. Recepcja Boskiej Komedii u Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i Norwida87.
Jeśli chodzi o najważniejsze dzieło Dantego Alighieri, a więc Boską Komedię, to została ona przetłumaczona na język polski po raz pierwszy (chodzi mi o przekład całego dzieła, bo jego fragmenty tłumaczono już wcześniej) przez Juliana Korsaka
82 Tamże, s. 121-147.
83 Zob. S. P. Koczorowski, Dante w Polsce, Kraków 1921, s. 5; S. Łempicki, Dante i kultura włoska w Polsce, Lwów 1930, s. 13-14.
84 W. Preisner, Dante i jego dzieła w Polsce. Bibliografia krytyczna z historycznym wstępem, Toruń 1957, s. 219-228.
85 Tego autora zob. np. Mistyka i scholastyka u Dantego, Kraków 1921; Myśl franciszkańska i jej wpływ na Dantego (1927), Eros i logos u Dantego (1936), La gnoséologie de Dante (1950).
86 D. Alighieri, Boska Komedia, przeł. A. Świderska, Kraków 1947.
87 A. Kuciak, Dante Romantyków. Recepcja Boskiej Komedii u Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i Norwida, Poznań 2003.
w 1860 roku. Po dziesięciu latach ukazało się tłumaczenie Antoniego Stanisławskiego.
Inni polscy tłumacze tego dzieła to: Jan Maria Michał Kowalski, Alina Świderska czy Tomasz Łubieński. Współcześnie, w 2006 r. przełożyła to dzieło na język polski wspomiana już Agnieszka Kuciak88.
Dla realizacji celów mojej pracy wybrałam przekład Boskiej Komedii autorstwa Edwarda Porębowicza, nie tylko jako najbardziej znany polskiemu czytelnikowi oraz najbardziej rozpowszechniony w społecznej, a nawet pokoleniowej świadomości, lecz także także ze względu na osobę tłumacza, którego dorobek jako poety, tłumacza oraz krytytka literackiego, cieszył się zawsze ogromnym uznaniem.
Warto dodać, że Edward Porębowicz w 1907 r. otrzymał tytuł profesora zwyczajnego języków oraz literatur romańskich, a w latach 1925-1926 został mianowany rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Porębowicz był także autorem monografii o Dantem Alighieri89. Wszechstronna wiedza na temat Dantego Alighieri i jego czasów pozwoliła tłumaczowi szeroko spojrzeć na kontekst historyczny, społeczny i polityczny w którym przekładany przez niego epos powstał, by wiernie oddać ducha trzynastowiecznej Florencji. Na uwagę zasługują również inne pozycje bibliograficzne omawiające dokonania wieszcza90.
Szczególne osiągnięcia w badaniach nad twórczością Dantego poza Polską, są z kolei dziełem Benedetto Croce, który w publikacji La poesia di Dante91 przedstawił swoją tezę, zgodnie z którą twórczość Dantego powinna być rozpatrywana głównie poprzez pryzmat jej walorów poetyckich.
Według Croce, Dantejska alegoria nie stanowi zasadniczo wartości samej w sobie, jeśli chodzi o twórczość poety, ponieważ istnieje ona w formie zaszyfrowanej przez autora Boskiej Komedii a ten, niestety, nie pozostawił nam klucza wyjaśniającego znaczenie warstwy symbolicznej własnej twórczości. W podobnym duchu wypowiada się na temat interpretacji dzieł Dantego niemiecki badacz Dantego Karl Vosler, a także Erich Auerbach, oraz Ernst Robert Curtius92.
88 D. Alighieri, Boska Komedia, przeł. A. Kuciak, Kraków 2006
89 E. Porębowicz, Dante, wyd. 2, Warszawa 1922.
90 Zob. W. Voisé, Dantejska koncepcja idealnego państwa, Warszawa 1966; K. Weis, Dante jako filozof, Lwów 1921.
91 Zob. B. Croce, La poesia di Dante, Bari 1921.
92 Inni badacze twórczości Dantego Alighieri to: np. F. Schneider, Dante. Sein Leben und sein Werk, Weimar 1947, a także inni niemieckojęzyczni autorzy: August Rüegg, Hermann Gmelin.
Inny nurt interpretacyjny wytyczył włoski dantolog Michele Barbi93. Zaproponował on analizę Boskiej Komedii nie tylko w kategoriach jej wartości literackiej, ale również jako swoisty amalgamat wątków filozoficznych, teologicznych oraz politycznych. Zdaniem Michela Barbi, należy możliwie wiernie starać się odtworzyć epokę poety i jej język, aby móc dokonać odpowiedniej interpretacji Dantejskich dzieł.
Na szczególną uwagę wśród włoskich badaczy Dantego należy także Bruno Nardi94. Ten uczony koncentrował się przede wszystkim na pochodzeniu i charakterze Dantejskiej filozofii i myśli politycznej. Nardi dostrzegał także w swoich rozprawach problem odniesień do awerroizmu Dantego95.
Natomiast jednym z najlepiej znanych francuskich znawców Dantego jest Ètienne Gilson, francuski historyk filozofii i filozof, uznawany za jednego z współtwórców neotomizmu96.