Informacje o właściwościach pokrywy glebowej, niezbędne do planowania infra-struktury turystyczno-rekreacyjnej, uzyskać można w wyniku bezpośrednich
badań terenowych lub na podstawie analizy istniejących materiałów kartograficz-nych. Stopień generalizacji uwzględnianych danych zdeterminowany jest skalą opracowania.
Dla konkretnych obiektów oraz opracowań w skalach szczegółowych (więk-szych niż 1:10 000) wymagane są precyzyjne informacje, które uzyskać można je-dynie w wyniku bezpośrednich badań terenowych. Niezależnie od celu badań warunków glebowych, powinien je wykonywać specjalista (lub odpowiednio przy-gotowana osoba), zgodnie z powszechnie stosowaną metodyką badań gleboznaw-czych (Soil Survey Division Staff 1993, Marcinek 1995, Schoeneberger i in. 2002, Bednarek i in. 2005, FAO 2006).
W trakcie badań terenowych w wytypowanych miejscach wykonywane są opisy gleb, a miejsca opisu dokładnie dokumentowane metodą GPS lub zaznaczane na mapie topograficznej w skali 1:10 000 bądź większej. Zależnie od stopnia szcze-gółowości opisu właściwości gleb czy rodzaju pobieranych próbek, rozróżnia się kilka typów opisu gleb (FAO 2006):
1) opis profilu wzorcowego – podczas jego wykonywania, pobierania próbek oraz analizy uwzględnianesą wszystkieistotnecechy i szczegóły; dokładność i nie-zawodność tego opisu oraz analiz zapewnia pełną charakterystykę wszystkich wydzielonych poziomów i podpoziomów genetycznych do głębokości 125 cm, lub większej, jeśli jest to wymagane w klasyfikacji; wymiary wykopu powinny zapewnić optymalne warunki opisu cech morfologicznych oraz poprawne po-branie próbek o naruszonej i nienaruszonej strukturze;
2) opis standardowy – podczas jego wykonywania, pobierania próbek oraz analizy uwzględniane są wszystkie istotne cechy i szczegóły; służy temu wykop o głębo-kości co najmniej 80 cm, a informacje o głębszych poziomach pochodzą z wier-cenia; sposób pobierania próbek zapewnia pełną charakterystykę poziomów głównych, natomiast podpoziomów – mniej precyzyjną, szczególnie w glebach głębokich;
3) opis niekompletny (uproszczony) – wykonywany jest dla określonych potrzeb (celów) i zawiera ograniczony zasób informacji; mniejsza szczegółowość i pre-cyzja analiz sprawia, że pewne ważne cechy gleby mogą zostać pominięte, a licz-ba pobranych próbek jest zbyt mała i nie pozwala na pełną charakterystykę gle-by; opisy takiewykonywanesą w płytkich odkrywkach (~50 cm), pogłębianych świdrem do głębokości 120 cm, a zawarte dane umożliwiają klasyfikację gleby na wyższych poziomach taksonomicznych;
4) opis wiercenia – nie jest to dosłowny opis profilu glebowego; nie przedstawia morfologii i cech gleby w odsłonięciu, z naturalnymi właściwościami poszcze-gólnych poziomów, a jedynie opis wymieszanego i zaburzonego materiału po-branego z poszczególnych głębokości; próbki glebowe mogą cechować się więc ograniczoną precyzją; wiercenia wykonuje się rutynowo w badaniach kartogra-ficzno-gleboznawczych, w celu identyfikacji i weryfikacji zasięgów jednostek glebowych i dla tych celów są wystarczającym źródłem informacji o właściwo-ściach gleb.
W rozpoznaniu warunków glebowych pod kątem przydatności dla rozważanej tu formy turystyczno-rekreacyjnego wykorzystania terenu wystarczające są są opisy
gleb w płytkich odkrywkach pogłębia-nych świdrem puszkowym (opisy uproszczone) oraz wiercenia kontrolne.
W przygotowanym wykopie, na dobrze oświetlonej ścianie (tj. niezacienionej ścianami wykopu), należy wykonać uproszczony opis profilu glebowego.
W kolejnych jego poziomach genetycz-nych należy określić cechy uwzględnia-new ocenieprzydatności dla planowa-nej formy użytkowania (przytaczaplanowa-nej w dalszej części rozdziału). Niezbędne jest więc zdefiniowanie poziomów gene-tycznych oraz ich wybranych cech, to jest uziarnienia, odczynu i cech
struktu-ry glebowej wpływającej na wodoprzepuszczalność – szczególnie jeśli nie jest ona wyznaczana w sposób bezpośredni. W ocenie warunków hydrologicznych terenu istotneinformacjewnosi opis barw oraz plamistości kolejnych poziomów (Munsell Soil Color Charts) oraz test w aa-dipyridylu (Childs 1981), wykazujący obecność w form żelaza dwuwartościowego. Test w aa-dipyridylu wskazuje na obecność proce-sów redukcyjnych (beztlenowych), związanych zwykle z dużą wilgotnością w strefie wahań poziomu wód gruntowych. Opisać należy także charakter powierzchni gleby, kamienistość, spadek terenu, mikro- i mezorelief, klasę naturalnych warunków dre-nażu oraz zagrożenie występowania procesów deluwialnych.
Wraz ze zmniejszeniem skali opracowania maleje stopień precyzji uwzględnia-nych informacji, w tym dauwzględnia-nych o pokrywie glebowej. W wypadku opracowań śred-nioskalowych, w skalach mniejszych aniżeli 1:25 000, niezbędne informacje można uzyskać na podstawie analizy dostępnych materiałów kartograficznych oraz telede-tekcyjnych. Zależnie od treści wyróżnia się następujące mapy:
– glebowe (tzw. mapy glebowo-genetyczne lub glebowo-przyrodnicze) – o treści odzwierciedlającej genezę i ewolucję gleb; przedstawiają one rozmieszczenie jednostek systematycznych gleb – typów, rodzajów i gatunków; mapy glebowe obejmujące obszar Polski opracowano jedynie w małych skalach (1:300 000 – WG 1961; 1:500 000 – WG 1972); według obecnie obowiązującej Systematyki Gleb Polski (Komisja V PTG 1989) dostępnesą onew małych skalach (1:1 000 000 – Białousz 1994; 1:500 000 dla Pojezierza Poznańskiego – Marcinek i Komisarek 2004); mapy wielkoskalowe opracowano jedynie dla parków narodo-wych oraz niewielkich, rozproszonych powierzchni badawczych;
– bonitacyjne (tzw. mapy klasyfikacyjne) – o treści przedstawiającej potencjalną żyzność gleb w formie klas bonitacyjnych, opisanych w tabeli klas gruntów (Czarnowski, Truszkowska 1963); mapy wykonanew latach 1957–1968 w skali 1:5000, zwyklena odbitceozalidowej, wykorzystywanesą do ewidencji gruntów, obliczania podatku rolnego, ustalania cen gruntów oraz w pracach scaleniowych itp.; średnia gęstość obserwacji wynosiła około 30 punktów na 100 ha (Czarnow-ski 1966); na podstawie oznaczeń wyróżnionych jednostek i komentarza do
Gleby 113
Ryc. 1. Przykład standardowej odkrywki do opisu profilu glebowego (fot. C. Kaź-mierowski)
tabeli klas gruntów potencjalnie określić można wybrane właściwości gleb, to jest typ gleb według Przyrodniczo-genetycznej klasyfikacji gleb Polski (PTG 1956), sekwencję uziarnienia, miąższość poziomu próchnicznego, warunki wilgotno-ściowe;
– glebowo-rolnicze (tzw. mapy przydatności rolniczej) – przedstawiające rozmiesz-czenie tak zwanych kompleksów rolniczej przydatności gleb, zawierające także uproszczone informacje gleboznawcze (typ gleby, sekwencję uziarnienia, a w ska-li 1:5000 takżeklasę bonitacyjną). Mapy glebowo-rolniczedla obszaru całej Pol-ski zredagowano w latach 60. i 70. XX wieku według standardów opracowanych w IUNG w Puławach. Wykonano je na podstawie operatów z gleboznawczej kla-syfikacji gruntów z lat 1957–1968 oraz badań uzupełniających (4–6 dodatkowych odkrywek na 100 ha). Zredagowano mapy czarno-białe w skali 1:5000 (dla wsi), 1:25 000 (szkicedla powiatów wg podziału administracyjnego z lat 60.; obiedo-stępne w Powiatowych Ośrodkach Dokumentacji Geodezyjno-Katograficznej lub IUNG w Puławach) oraz mapy barwnew skali 1:100 000 (dla województw wg podziału administracyjnego z roku 1975), jak też 1:1 000 000 dla obszaru całego kraju. IUNG w Puławach odpłatnieudostępnia temateriały dla wybranych ob-szarów Polski w postaci graficzno-bazodanowej (http://www.iung.pulawy.pl).
Mapy glebowo-rolnicze przydatne są w praktyce rolniczej, jednak nie stanowią pełnowartościowego źródła informacji o właściwościach gleb. Wynika to zarówno z kryteriów wydzielania jednostek, niestosowania metod teledetekcyjnych do wy-znaczania zasięgów tych jednostek, jak również zbyt małej gęstości obserwacji dla opracowań w skali 1:5000. Standardy gęstości obserwacji stosowane w kartografii gleb spełnia dopiero mapa glebowo-rolnicza w skali 1:25 000:
– analityczne – przedstawiające wybrane cechy gleb w małych skalach, np. agro-chemiczne, odczynu, zasobności w próchnicę, stosunków wodnych itp.;
– interpretacyjne – prezentujące syntetyczną ocenę właściwości gleb, zazwyczaj w małych skalach, np. mapy: waloryzacyjna, potrzeb melioracji, glebowo-siedli-skowa terenów leśnych (w sali szczegółowej), degradacji ziemi, odporności na degradację, przekształceń gruntu i rzeźby terenu oraz mapa obszarów za-grożonych przez erozję i osuwiska.
W ocenie warunków przydatności terenu do różnych form użytkowania należy uwzględnić mapy hydrograficzne, opracowywane w skali 1:50 000, zawierające między innymi informacje o wodoprzepuszczalności gleb, średniej głębokości wód gruntowych oraz terenach zalewanych i chronionych przed powodzią, np. wałami.