Lasy w miastach. W Polsceznajdujesię obecnie805 miast dysponujących lasami (Leśnictwo, 2004), których właścicielami są Skarb Państwa – nadleśnictwa oraz sa-morząd miejski – lasy komunalne i właściciele prywatni. W 594 miastach lasy nad-leśnictw zajmują powierzchnie 501–6552 ha, w 10 miastach – ponad 5000 ha (Ka-towice, Kalety, Lubliniec, Gdynia, Kędzierzyn-Koźle, Miasteczko Śląskie, Szklarska Poręba, Piła, Szczytno i Wisła), natomiast w 160 miastach – 101–500 ha. W Planie urządzenia lasów nadleśnictwa zagospodarowanie rekreacyjne ma jednak tylko zna-czenie uzupełniające całość gospodarki leśnej, bez osobnego rozpatrywania tej ich części, która znajdujesię w granicach administracyjnych miasta. Zewzględu na szczególne funkcje, jakie lasy pełnią na terenach miejskich, lasy nadleśnictwa wy-magają odmiennego podejścia do ich zagospodarowania rekreacyjnego, jakie sto-suje się w lasach komunalnych.
Lasy komunalneznajdują się w granicach 552 miast. Największesą w Poznaniu (2600 ha), Szczecinie (2556), Piwnicznej-Zdroju (1634), Łodzi (1495), Olsztynie (1319), Gdańsku (1070), Krakowie(912), Wrocławiu (910), Grudziądzu (886) i Zielonej Górze (648 ha). W 452 miastach lasy miejskie nie przekraczają 50 ha, choć właśnie w nich koncentruje się wypoczynek ich mieszkańców. Dlatego
w Planie urządzenia lasu komunalnego ten temat należy do priorytetowego ukierunko-wania całości gospodarki leśnej i wyposażenia lasu w urządzenia do wypoczynku.
W porównaniu z lasami nadleśnictw występujących na terenie miast, lasy miejskie są na ogół intensywniej zagospodarowane rekreacyjnie, bo zwykle stanowią głów-ne zaplecze wypoczynkowe dla najbliższych osiedli. Koszty z tym związagłów-ne ponosi urząd miasta, a wynikają one z rzeczywistych potrzeb, określonych w Planie urządzenia lasu komunalnego. Dla optymalizacji ponoszonych kosztów zachodzi ko-nieczność ich różnicowania, zależnie od stopnia intensywności zagospodarowania rekreacyjnego obszarów leśnych na terenie miasta. Wiąże się to z potrzebą prze-prowadzenia waloryzacji stopnia atrakcyjności lasów do rekreacji i wyznaczenia stref, czyli obszarów o różnym stopniu intensywności zagospodarowania rekre-acyjnego. Opublikowane przez GUS dane o lasach na terenach miejskich ujawniły rangę problemu właściwego ukierunkowania gospodarki leśnej na terenie miast.
Waloryzacja atrakcyjności lasu do wypoczynku. Ocena tej atrakcyjności po-lega na zaliczeniu każdego drzewostanu do jednej z pięciu kategorii atrakcyjności.
Składają się więc na nie tereny:
1. najbardziej atrakcyjne – drzewostany starszych klas wieku, malownicza rzeźba terenu, dobra sieć dróg i ścieżek spacerowych, świeże siedliska, gleby przepusz-czalne, brak mokradeł i zabagnień, położenie w pobliżu osiedli, wody przydatne do wypoczynku i sportów;
2. średnio atrakcyjne – drzewostany o dużym zwarciu, z gęstymi podszytami, ni-sko ugałęzione, gleby przepuszczalne, wody przydatne tylko do wędkowania;
3. nieatrakcyjne – rzeźba terenu ograniczająca użytkowanie rekreacyjne, gleby podmokłe, tereny w pobliżu wysypisk, zwałowisk bądź tras szybkiego ruchu;
4. czasowo zamknięte dla wypoczynku;
5. trwale wyłączone – strefy ochronne, pasy przeciwpożarowe, pod liniami ener-getycznymi, wodociągami itp., tereny zabudowane i niezabudowane.
Strefy intensywności zagospodarowania rekreacyjnego. Na podstawieroz-poznania (monitoringu) preferencji mieszkańców wykorzystujących las do wypo-czynku dokonuje się jego podziału przestrzennego na pięć stref intensywności za-gospodarowania rekreacyjnego. Pod uwagę bierze się zróżnicowanie liczby ludzi przebywających na określonej powierzchni lasu w ciągu dnia, obserwowanych przez miejscowe służby leśne przez cały rok, wraz z rozpoznaniem form ich wypo-czynku (Borowski 2006). Są to więc następujące strefy:
– intensywna (A) – codzienna duża obecność ludzi przez cały dzień, o zmiennym charakterze pobytu, w miarę równomierna przez cały rok; znaczna liczba małych dzieci i niemowląt pod opieką dorosłych; bliskość budownictwa jedno-i wjedno-ielorodzjedno-innego, z łatwym dojścjedno-iem jedno-i dojazdem do lasu;
– zrównoważona (B) – codzienna obecność ludzi, ale w rozproszeniu na jednost-ce powierzchni; przebywanie wyraźnie intensywniejsze od wiosny do jesieni, z przewagą w dni wolne od pracy i w godzinach popołudniowych; obserwuje się znaczącą liczbę młodzieży, ale bez opieki dorosłych; lasy tej strefy nie przylegają do osiedli mieszkaniowych, ale istnieje dogodny dojazd (rowerami, samocho-dami);
162 Bohdan Ważyński
– spokojna (C) – o rozproszonym, jednostkowym ruchu ludzi, na ogół równo-miernie przez cały rok; położona z dala od zabudowy mieszkalnej;
– masowa (D) – w pojedyncze dni roku obserwuje się masowy pobyt ludzi, nie-kiedy całodzienny uzależniony od pogody i organizowanych imprez (sporto-wych, rozrywkowych itp.); znacząca liczba małych dzieci pod opieką dorosłych;
przez większość dni w roku podobna do strefy przyległej; oddalona od zabudo-wy mieszkalnej, ale z dobrym dojazdem komunikacją zbiorową i indywidualną;
– niedostępna (N) – obejmuje powierzchnie niedostępne dla wypoczynku.
Z powierzchniowego użytkowania rekreacyjnego wyłącza się lasy zaliczone do rezerwatowych, glebochronnych i wodochronnych. Mogą być udostępniane tylko przez sieć dróg i ścieżek spacerowych, bez możliwości poruszania się po wnętrzu drzewostanów.
Wobec dokonanego podziału obszaru leśnego na strefy A–N, różnicuje się nie tylko intensywność ponoszonych wydatków na zagospodarowanie rekreacyjne.
Lasy każdej strefy podlegają innemu, kierunkowemu prowadzeniu gospodarki leś-nej, głównie w działach hodowli i użytkowania lasu, co jest przedmiotem gospo-darki leśnej w lasach komunalnych i zadaniem zawodowych leśników. Kształtowa-nie przez leśników ekosystemu lasów w mieście jest podporządkowane głównej funkcji tych lasów – funkcji rekreacyjnej (społecznej). Wszelkie wycinanie drzew jest wymuszonym przez funkcję tych lasów postępowaniem gospodarczo-ochron-nym (Ważyński 2007).
Techniczne wyposażenie lasu miejskiego do wypoczynku. Obecność ludzi w lasach miejskich jest na ogół ciągła i codzienna, a w dni wolne od pracy i przy do-brej pogodzie niektóre miejsca można wręcz przyrównać do ruchu ulicznego. Tech-niczne wyposażenie lasów do wypoczynku mieszkańców polega na urządzeniu od-powiednich miejsc i tras, takich jak:
1) polany i miejsca wypoczynkowe – przy rozmieszczaniu ławek, zwykle na obrze-żu polany, należy brać pod uwagę przesuwanie się w dni słoneczne cienia ściany lasu tak, aby zawsze część ławek znajdowała się w cieniu, a nieopodal nich stały pojemniki na odpadki;
2) trasy spacerowe – podczas ich wytyczania trzeba uwzględnić wymogi osób nie-pełnosprawnych, starszych i z małymi dziećmi; ławki wzdłuż trasy usytuować tak, aby stosunkowo mało widoczne zapewniały komfort wypoczynku w lesie, jak również w miarę atrakcyjny widok osobie odpoczywającej; przy ławkach ko-niecznie ustawić pojemniki na odpadki;
3) specjalne miejsca zabaw dla dzieci;
4) trasy rowerowe – w miejscach, gdzie dozwolona jest jazda na rowerach gór-skich, zabezpieczyć las przed niekontrolowanymi, żywiołowymi nawykami ro-werzystów;
5) trasy do jazdy konnej – należy zabezpieczyć las przed ewentualnymi szkodami ze strony niekontrolowanych jeźdźców, a także zabronić poruszania się po nich pieszym bądź ruch ten ograniczyć w celu wzajemnego bezpieczeństwa;
6) ścieżki edukacyjne o przyrodzie leśnej – budować je w ograniczonym zakresie w celu uniemożliwienia wandalom niszczenia przystanków z planszami tema-tycznymi;
164 Bohdan Ważyński
Ryc. 3. Miejsce zabaw dla dzieci (źródło: Lasy miejskie Poznania)
Ryc. 4. Miejsce ćwiczeń wysiłkowych (źródło: Lasy miejskie Poznania)
Ryc. 5. Droga do jazdy konno (źródło: Lasy miejskie Poznania)
Ryc. 6. Polana wypoczynkowa nad jeziorem Głębokie (źródło: Lasy miejskie Szczecina)
166 Bohdan Ważyński
Ryc. 7. Zadaszenie na polanie nad jeziorem Głębokie (źródło: Lasy miejskie Szczecina)
Ryc. 8. Polana z przeszkodami dla psów (źródło: Lasy miejskie Szczecina)
Ryc. 9. Przeszkody dla psów (źródło: Lasy miejskie Szczecina)
Ryc. 10. Droga spacerowa przy Jeziorze Kierskim (źródło: Lasy miejskie Poznania)
7) miejsca wypoczynku ze specjalnymi wybiegami (polanami) dla psów – wyposa-żyć je, według wskazań specjalistów kynologów, w różne urządzenia-przeszko-dy do pokonywania przez czworonogi, a całą polanę, z zamykanym wejściem, ogrodzić.
Ważne jest, aby w rekreacyjnym zagospodarowaniu lasów miejskich leśnicy działali w porozumieniu z radami osiedli. Mieszkańcy miasta powinni być włączani do działań decyzyjnych z zakresu gospodarki leśnej. Intensywne użytkowanie la-sów w mieście skutkuje występowaniem lokalnych wysypisk odpadów oraz miejsc szczególnie narażonych na zaśmiecanie. Proceder ten mogą zmniejszyć kontrolo-wane blokady dróg leśnych, jakkolwiek najważniejsze jest prowadzenie przez służby leśne, przy współpracy przedstawicieli mieszkańców, edukacji społeczeń-stwa na temat prawidłowego korzystania z dobrodziejstw istniejącego lasu i chro-nienia go przed zagrożeniami ze strony człowieka.
Literatura
Borowski H., 2006, Wyznaczanie stref intensywności zagospodarowania rekreacyjnego lasów wystę-pujących na terenie miasta jako podstawa ustalania kierunków prowadzenia gospodarki leśnej, I Ogólnopolska Konferencja nt. „Gospodarka leśna w granicach dużych miast i ich oto-czeniu”, Szczecin 11–13 X, Zakład Usług Komunalnych, Szczecin.
Instrukcja urządzania lasu – cz. I–III, 2003, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
Leśnictwo, 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Leśny przewodnik turystyczny, 2005, Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych, Bedoń.
Ważyński B., 1997, Urządzanie i zagospodarowanie lasów dla potrzeb turystyki i rekreacji, Wydaw-nictwo Naukowe Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań.
Ważyński B., 2000a, Rekreacyjne użytkowanie lasu, w: Poradnik użytkowania lasu, red. M. Su-wała, Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”, Warszawa.
Ważyński B., 2000b, Problemy udostępniania i zagospodarowania lasów dla potrzeb turystyki i rekre-acji, w: Problemy turystyki i rekreacji w lasach Polski, red. K. Pieńkos, Polskie Towarzy-stwo Leśne, Instytut Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Warsza-wie, Warszawa.
Ważyński B., 2004, Zagrożenia lasów nadmorskich poddanych presji ruchu turystyczno-rekreacyjne-go, w: Problemy zrównoważonego rozwoju turystyki, rekreacji i sportu w lasach, red.
K. Pieńkos, Polskie Towarzystwo Leśne, Instytut Turystyki i Rekreacji Akademii Wycho-wania Fizycznego w Warszawie, Wydział Leśny SGGW, Lasy Państwowe, Warszawa.
Ważyński B., 2006, Grunty leśne w miastach, Przegląd Leśniczy, X, Poznań.
Ważyński B., 2007, Zasady prowadzenia gospodarki leśnej wokół aglomeracji miejskich, Bibliotecz-ka Leśniczego, 253, Wydawnictwo Świat, Warszawa.
Zasady hodowli lasu, 2003, Dyrektor Generalny Lasów Państwowych, Ośrodek Rozwojo-wo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych, Bedoń.
168 Bohdan Ważyński